امروز یکشنبه، ۲۰ آبان ۱۴۰۳
نقطه‌ی آغاز
تدوین فلسفه آموزش و پرورش
محمود فرشیدی*
از آبان ماه سال 84 تا آذر ماه 86 افتخار خدمت‌گذاری در سمت وزارت آموزش وپرورش را داشتم و در این ایام توفیق دیدارهایی خصوصی یا همراه جمعی از فرهنگیان با رهبر معظم انقلاب برایم فراهم آمد که ذیلاً برگزیده‌ای از تأثیرات این دیدارها و آنچه در حد بضاعت برداشت کرده‌ام، اشاره می کنم.
1. جایگاه آموزش و پرورش
آنچه که بیش از همه‌ی موارد، من و همکارانم و جامعه‌ی فرهنگیان را تحت تأثیر قرار داده، نگاه بلند و والای رهبر انقلاب به جایگاه رفیع معلم و نقش سرنوشت‌ساز آموزش وپرورش می‌باشد که می‌بایست مورد توجه دولت‌مردان و کارگزاران نظام قرار گیرد.
تا آنجا که آموزش و پرورش را سنگ بنای آینده‌ی کشور خواندند و پرداختن به آموزش و پرورش و اهمیت دادن به معلم را یک مسأله‌ی مهم و درجه‌ی اول در نظام اسلامی می‌دانستند و بر خلاف تصور رایج در میان برخی دولت‌مردان، آموزش و پرورش را دستگاهی مولد نه مصرف‌کننده و حتی بهترین دستگاه مولد نامیدند و تأکید کردند که هیچ مسئله‌ای و هیچ نهادی بالاتر و مهم‌تر از آموزش و پر ورش نیست.
افق جدیدی که این رهنمودها در برابر آموزش و پروش گشوده است، با توجه به پیشینه‌ی بحث روشن‌تر می‌شود. زیرا سال‌هاست که در نظام برنامه‌ریزی، تخصیص برابر بودجه‌ی دستگاه‌ها به دو مقوله‌ی تولیدکننده و مصرف‌کننده تقسیم شده‌اند و اعتبارات نیز با اولویت بخشیدن به دستگاه‌های تولیدی و صرفه‌جویی در دستگاه‌های مصرفی تخصیص می‌یابد. کسر بودجه‌های سنگین و متمادی آموزش وپرورش به این دلیل است که به‌عنوان دستگاهی مصرف‌کننده و در گروه خدمات جای گرفته است.
رهبر انقلاب در رهنمودی دیگر ضمن تکریم مقام معلم و شغل معلمی خطاب به آنان فرمودند: "شما یک صنفی مثل مابقی اصناف نیستید، نباید با این چشم به این شغل نگاه کنید که یک شغلی انسان به دست آورده و نانی از این راه به‌دست می‌آورد."
این کلام پاسخی بود به برخی جریان‌های سیاسی که به بهانه‌گیری مطالبات معلمان در قالب کانون‌های صنفی اصرار می‌ورزیدند که چرا نباید معلمان را به‌عنوان یک صنف در جامعه قلمداد کرد و چه اصراری است که برای معلمی نوعی قداست و معنویت و مقامی فراتر از سایر اصناف قائل شویم و در راستای همین کوچک‌انگاری حتی تلاش می‌کردند، روز معلم را از روز شهادت شهید مطهری به روز جهانی معلم یا روز ترور مرحوم خانعلی در دوران پهلوی منتقل سازند.
رهبر فرزانه در فرازی دیگر ضمن تجلیل از مقام معلم به معنای عام کلمه اعم از پدر، مادر، اساتید، دانشمندان و معلم آموزش و پرورش به‌طور خاص، یک نقش استثنائی قائل شدند که هیچ‌کدام از معلمان دیگر نمی‌توانند با آن هم‌دوشی کنند.
به‌عنوان خاطره‌ای ماندگار اشاره می‌کنم که در یکی از دیدارهای خصوصی از معظم‌له تقاضا کردم تا موافقت فرمایند معلمان نیز همانند دانشجویان و اساتید دانشگاه و هنرمندان و... در روز معلم مستقلاً و جدا از کارگران عزیز، توفیق دیدار با ایشان را بیابند و فرصتی نیز برای ارائه‌ی دیدگاه‌های‌شان داشته باشند. در همان دیدار خصوصی موافقت فرمودند و در اردیبهشت سال 1385 این توفیق حاصل شد و به تعبیر خود ایشان، جلسه‌ای صمیمی و نسبتاً طولانی برای اولین‌بار در حسینیه‌ی امام خمینی(ره) برگزار شد و تعدادی از فرهنگیان فرهیخته سخن گفتند و در پایان، معظم‌له بزرگوارانه اشاره کردند که: "با اظهار ارادت به شما عزیزانی که این‌جا تشریف دارید، ما بدین وسیله به جامه‌ی بزرگ معلمان در سراسر کشور اظهار ارادت و اخلاص می‌کنیم" یادآور شدند که: "خود شما معلمید و در دقایق کار آموزش و پرورش واردید و مطلعید و نظرات‌تان برای امثال ما حجت است."
2. ضرورت تحول بنیادین
من و همکارانم این موضوع را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین افتخارات دوران خدمت‌گزاری خویش تلقی می‌کنیم که مجموعه‌ی خدمت‌گزاران وزارت آموزش و پرورش در آن دوران خاص این شایستگی را پیدا کردند که مخاطب رهنمود تاریخی رهبر انقلاب در زمینه‌ی ضرورت تحول بنیادین در نظام آموزش کشور قرار بگیرند.
پس از گذشت سی‌سال که در نظام آموزش کشور، تغییرات و اصلاحات فراوانی انجام گرفته بود و تفکر رایج ادامه‌ی همان روند اصلاحات بود، معظم‌له با نگاهی انقلابی، ضمن تقدیر از همه‌ی اقدامات انجام شده‌ی پس از انقلاب، نظام آموزش و پرورش را همان نظام قدیمی دانستند و بر ضرورت خروج از روزمرگی و رهایی از روش‌های منسوخ و تحول در نظام آموزش کشور تأکید و اشاره فرمودند: "تحول، یک حرکت ریشه‌ای است و شماها می‌توانید بکنید. این مجموعه‌ای که امروز مسؤولیت‌های مهم کشور و آموزش وپرورش و تعلیم و تربیت را برعهده دارند، این‌ها انگیزه‌ی کافی برای این کار دارند و باید این کار بشود."
در بخش دیگر نقطه آغاز تحول را تدوین فلسفه‌ی آموزش وپرورش دانستند و یادآوری کردند که باید فلسفه‌ی آموزش و پرورش اسلامی واضح باشد و تحول را حرکتی درازمدت و کار پانزده‌ساله خواندند و یادآور شدند: "این البته به همکاری خود بدنه‌ی آموزش و پرورش احتیاج دارد. بیرون از آموزش وپرورش کار زیادی برای آموزش و پرورش نمی‌شود کرد."
خوشبختانه در چندماهی که فرصت خدمت‌گذاری این‌جانب استمرار یافت، با تشکیل ستاد تحول بنیادین، متشکل از جمعی از فرهنگیان آموزش و پرورش، رهنمود معظم‌له پیگیری شد و پیش‌نویس فلسفه‌ی تعلیم وتربیت و نیز منشور تحول بنیادین بر اساس رهنمودهای رهبری به‌عنوان دو مجموعه‌ی راهبردی تدوین گردید.
3. توجه به مراکز تربیت‌معلم
یکی دیگر از موضوعات مورد تأکید رهبری در دیدارها، توجه خاص به مراکز تربیت‌معلم بود و همواره بر ضرورت نقش و جایگاه آن تأکید فرموده‌اند. در راستای تحقق دیدگاه روشن ایشان، تلاش شد با ادغام و اعتلای مراکز تربیت‌معلم، یک مجتمع آموزش عالی به‌نام پیامبر اعظم(ص) ایجاد شود و مجوزهای مربوطه از شورای عالی گسترش وزارت آموزش عالی و شورای عالی انقلاب فرهنگی دریافت شد. همچنین نظام گزینش و تربیت‌معلم تدوین و جهت تصویب به شورای عا لی انقلاب فرهنگی ارسال شد.
4. عدالت آموزشی
عدالت آموزشی به‌عنوان سیاست کلیدی، یکی از رهنمودهای مهمی بود که رهبر فرزانه در دیدارها بر آن تأکید و اشاره می‌فرمودند که: "اگر ما امروز در آموزش وپرورش، نگاه عدالت‌محور نداشته باشیم، نتیجه این خواهد شد که اختلاف طبقاتی در آینده‌ی کشور روزبه‌روز بیشتر خواهد شد" و نیز یادآور شدند که: "عدالت به معنای این نیست که ما با همه‌ی استعدادها با یک شیوه برخورد کنیم... ملاک باید استعدادها باشد، لاغیر. عدالت این نیست."
5. توجه ویِِِژه به قرآن
از دیگر دغدغه‌های رهبری ضرورت توجه ویژه به قرآن بود. چنانچه اشاره داشتند که: "قرآن در آموزش و پرورش حقیقتاً مهجور واقع شده است... جای حضور قرآن در دوره‌های گوناگون، چه دبیرستان، چه ابتدائی، چه راهنمائی واقعاً خالی است... حرکت قرآنی در کشور خیلی خوب است، لیکن در آموزش و پرورش باید نهادینه شود."
6. تأکید بر احیای معاونت پرورشی
رهبر اندیشمند در دیدار با خدمت‌گزاران جامعه‌ی معلمان و دست‌اندرکاران وزارت آموزش و پرورش، ضمن گلایه از کم‌اعتنائی یا بی‌اعتنائی به معاونت پرورشی و نهایتاً حذف آن و مخالفت صریح‌شان با این اقدامات، بر احیای فعالیت‌های پرورشی تأکید فرموده ویادآور شدند: "مهم‌ترین کاری که باید امروز... انجام گیرد این است که به مقوله‌ی پرورش به هر شکلی اهمیت داده شود نه چون فقط مسلمانیم، مسئله فقط این نیست. امروز در دنیای غربِ از لحاظ دانش و فناوری پیشرفته، مسأله‌ی پرورش در بسیاری از کشورها جزو آن مبانی اصلی است... پرورش فقط دین‌دار شدن و عمق ایمان یافتن نیست که ما دنبالش هستیم. پرورش تأثیر خودش را در رفتارها، برخوردها، رشد شخصیت، تقویتِ اعتماد به نفس و جوشاندن چشمه‌ی استعدادها نشان می‌دهد."
در این‌جا نیز تفاوت نگاه بلند رهبر انقلاب نسبت به مقوله‌ی پرورش با برخی از فعالیت‌های سطحی پرورشی، کاملاً تفاوت دارد. برداشت‌هایی که فعالیت‌های پرورشی را در چند کار تبلیغاتی محدود می‌دانند، درحالی‌که دیدگاه‌های معظم‌له، هدف پرورش را رشد شخصیت، تقویتِ اعتماد به نفس و جوشاندن چشمه‌ی استعداد برمی‌شمارند.
* وزیر آموزش و پرورش در دولت نهم
گزیده‌ی بیانات رهبر انقلاب درباره‌ی آموزش و پرورش
پرونده‌ی زنگ تحول
1. جایگاه آموزش و پرورش
آنچه که بیش از همه‌ی موارد، من و همکارانم و جامعه‌ی فرهنگیان را تحت تأثیر قرار داده، نگاه بلند و والای رهبر انقلاب به جایگاه رفیع معلم و نقش سرنوشت‌ساز آموزش وپرورش می‌باشد که می‌بایست مورد توجه دولت‌مردان و کارگزاران نظام قرار گیرد.
تا آنجا که آموزش و پرورش را سنگ بنای آینده‌ی کشور خواندند و پرداختن به آموزش و پرورش و اهمیت دادن به معلم را یک مسأله‌ی مهم و درجه‌ی اول در نظام اسلامی می‌دانستند و بر خلاف تصور رایج در میان برخی دولت‌مردان، آموزش و پرورش را دستگاهی مولد نه مصرف‌کننده و حتی بهترین دستگاه مولد نامیدند و تأکید کردند که هیچ مسئله‌ای و هیچ نهادی بالاتر و مهم‌تر از آموزش و پر ورش نیست.
افق جدیدی که این رهنمودها در برابر آموزش و پروش گشوده است، با توجه به پیشینه‌ی بحث روشن‌تر می‌شود. زیرا سال‌هاست که در نظام برنامه‌ریزی، تخصیص برابر بودجه‌ی دستگاه‌ها به دو مقوله‌ی تولیدکننده و مصرف‌کننده تقسیم شده‌اند و اعتبارات نیز با اولویت بخشیدن به دستگاه‌های تولیدی و صرفه‌جویی در دستگاه‌های مصرفی تخصیص می‌یابد. کسر بودجه‌های سنگین و متمادی آموزش وپرورش به این دلیل است که به‌عنوان دستگاهی مصرف‌کننده و در گروه خدمات جای گرفته است.
رهبر انقلاب در رهنمودی دیگر ضمن تکریم مقام معلم و شغل معلمی خطاب به آنان فرمودند: "شما یک صنفی مثل مابقی اصناف نیستید، نباید با این چشم به این شغل نگاه کنید که یک شغلی انسان به دست آورده و نانی از این راه به‌دست می‌آورد."
این کلام پاسخی بود به برخی جریان‌های سیاسی که به بهانه‌گیری مطالبات معلمان در قالب کانون‌های صنفی اصرار می‌ورزیدند که چرا نباید معلمان را به‌عنوان یک صنف در جامعه قلمداد کرد و چه اصراری است که برای معلمی نوعی قداست و معنویت و مقامی فراتر از سایر اصناف قائل شویم و در راستای همین کوچک‌انگاری حتی تلاش می‌کردند، روز معلم را از روز شهادت شهید مطهری به روز جهانی معلم یا روز ترور مرحوم خانعلی در دوران پهلوی منتقل سازند.
رهبر فرزانه در فرازی دیگر ضمن تجلیل از مقام معلم به معنای عام کلمه اعم از پدر، مادر، اساتید، دانشمندان و معلم آموزش و پرورش به‌طور خاص، یک نقش استثنائی قائل شدند که هیچ‌کدام از معلمان دیگر نمی‌توانند با آن هم‌دوشی کنند.
به‌عنوان خاطره‌ای ماندگار اشاره می‌کنم که در یکی از دیدارهای خصوصی از معظم‌له تقاضا کردم تا موافقت فرمایند معلمان نیز همانند دانشجویان و اساتید دانشگاه و هنرمندان و... در روز معلم مستقلاً و جدا از کارگران عزیز، توفیق دیدار با ایشان را بیابند و فرصتی نیز برای ارائه‌ی دیدگاه‌های‌شان داشته باشند. در همان دیدار خصوصی موافقت فرمودند و در اردیبهشت سال 1385 این توفیق حاصل شد و به تعبیر خود ایشان، جلسه‌ای صمیمی و نسبتاً طولانی برای اولین‌بار در حسینیه‌ی امام خمینی(ره) برگزار شد و تعدادی از فرهنگیان فرهیخته سخن گفتند و در پایان، معظم‌له بزرگوارانه اشاره کردند که: "با اظهار ارادت به شما عزیزانی که این‌جا تشریف دارید، ما بدین وسیله به جامه‌ی بزرگ معلمان در سراسر کشور اظهار ارادت و اخلاص می‌کنیم" یادآور شدند که: "خود شما معلمید و در دقایق کار آموزش و پرورش واردید و مطلعید و نظرات‌تان برای امثال ما حجت است."
2. ضرورت تحول بنیادین
من و همکارانم این موضوع را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین افتخارات دوران خدمت‌گزاری خویش تلقی می‌کنیم که مجموعه‌ی خدمت‌گزاران وزارت آموزش و پرورش در آن دوران خاص این شایستگی را پیدا کردند که مخاطب رهنمود تاریخی رهبر انقلاب در زمینه‌ی ضرورت تحول بنیادین در نظام آموزش کشور قرار بگیرند.
پس از گذشت سی‌سال که در نظام آموزش کشور، تغییرات و اصلاحات فراوانی انجام گرفته بود و تفکر رایج ادامه‌ی همان روند اصلاحات بود، معظم‌له با نگاهی انقلابی، ضمن تقدیر از همه‌ی اقدامات انجام شده‌ی پس از انقلاب، نظام آموزش و پرورش را همان نظام قدیمی دانستند و بر ضرورت خروج از روزمرگی و رهایی از روش‌های منسوخ و تحول در نظام آموزش کشور تأکید و اشاره فرمودند: "تحول، یک حرکت ریشه‌ای است و شماها می‌توانید بکنید. این مجموعه‌ای که امروز مسؤولیت‌های مهم کشور و آموزش وپرورش و تعلیم و تربیت را برعهده دارند، این‌ها انگیزه‌ی کافی برای این کار دارند و باید این کار بشود."
در بخش دیگر نقطه آغاز تحول را تدوین فلسفه‌ی آموزش وپرورش دانستند و یادآوری کردند که باید فلسفه‌ی آموزش و پرورش اسلامی واضح باشد و تحول را حرکتی درازمدت و کار پانزده‌ساله خواندند و یادآور شدند: "این البته به همکاری خود بدنه‌ی آموزش و پرورش احتیاج دارد. بیرون از آموزش وپرورش کار زیادی برای آموزش و پرورش نمی‌شود کرد."
خوشبختانه در چندماهی که فرصت خدمت‌گذاری این‌جانب استمرار یافت، با تشکیل ستاد تحول بنیادین، متشکل از جمعی از فرهنگیان آموزش و پرورش، رهنمود معظم‌له پیگیری شد و پیش‌نویس فلسفه‌ی تعلیم وتربیت و نیز منشور تحول بنیادین بر اساس رهنمودهای رهبری به‌عنوان دو مجموعه‌ی راهبردی تدوین گردید.
3. توجه به مراکز تربیت‌معلم
یکی دیگر از موضوعات مورد تأکید رهبری در دیدارها، توجه خاص به مراکز تربیت‌معلم بود و همواره بر ضرورت نقش و جایگاه آن تأکید فرموده‌اند. در راستای تحقق دیدگاه روشن ایشان، تلاش شد با ادغام و اعتلای مراکز تربیت‌معلم، یک مجتمع آموزش عالی به‌نام پیامبر اعظم(ص) ایجاد شود و مجوزهای مربوطه از شورای عالی گسترش وزارت آموزش عالی و شورای عالی انقلاب فرهنگی دریافت شد. همچنین نظام گزینش و تربیت‌معلم تدوین و جهت تصویب به شورای عا لی انقلاب فرهنگی ارسال شد.
4. عدالت آموزشی
عدالت آموزشی به‌عنوان سیاست کلیدی، یکی از رهنمودهای مهمی بود که رهبر فرزانه در دیدارها بر آن تأکید و اشاره می‌فرمودند که: "اگر ما امروز در آموزش وپرورش، نگاه عدالت‌محور نداشته باشیم، نتیجه این خواهد شد که اختلاف طبقاتی در آینده‌ی کشور روزبه‌روز بیشتر خواهد شد" و نیز یادآور شدند که: "عدالت به معنای این نیست که ما با همه‌ی استعدادها با یک شیوه برخورد کنیم... ملاک باید استعدادها باشد، لاغیر. عدالت این نیست."
5. توجه ویِِِژه به قرآن
از دیگر دغدغه‌های رهبری ضرورت توجه ویژه به قرآن بود. چنانچه اشاره داشتند که: "قرآن در آموزش و پرورش حقیقتاً مهجور واقع شده است... جای حضور قرآن در دوره‌های گوناگون، چه دبیرستان، چه ابتدائی، چه راهنمائی واقعاً خالی است... حرکت قرآنی در کشور خیلی خوب است، لیکن در آموزش و پرورش باید نهادینه شود."
6. تأکید بر احیای معاونت پرورشی
رهبر اندیشمند در دیدار با خدمت‌گزاران جامعه‌ی معلمان و دست‌اندرکاران وزارت آموزش و پرورش، ضمن گلایه از کم‌اعتنائی یا بی‌اعتنائی به معاونت پرورشی و نهایتاً حذف آن و مخالفت صریح‌شان با این اقدامات، بر احیای فعالیت‌های پرورشی تأکید فرموده ویادآور شدند: "مهم‌ترین کاری که باید امروز... انجام گیرد این است که به مقوله‌ی پرورش به هر شکلی اهمیت داده شود نه چون فقط مسلمانیم، مسئله فقط این نیست. امروز در دنیای غربِ از لحاظ دانش و فناوری پیشرفته، مسأله‌ی پرورش در بسیاری از کشورها جزو آن مبانی اصلی است... پرورش فقط دین‌دار شدن و عمق ایمان یافتن نیست که ما دنبالش هستیم. پرورش تأثیر خودش را در رفتارها، برخوردها، رشد شخصیت، تقویتِ اعتماد به نفس و جوشاندن چشمه‌ی استعدادها نشان می‌دهد."
در این‌جا نیز تفاوت نگاه بلند رهبر انقلاب نسبت به مقوله‌ی پرورش با برخی از فعالیت‌های سطحی پرورشی، کاملاً تفاوت دارد. برداشت‌هایی که فعالیت‌های پرورشی را در چند کار تبلیغاتی محدود می‌دانند، درحالی‌که دیدگاه‌های معظم‌له، هدف پرورش را رشد شخصیت، تقویتِ اعتماد به نفس و جوشاندن چشمه‌ی استعداد برمی‌شمارند.
* وزیر آموزش و پرورش در دولت نهم
گزیده‌ی بیانات رهبر انقلاب درباره‌ی آموزش و پرورش پرونده‌ی زنگ تحول در اين رابطه بخوانید :
-
گزيده بيانات / تا چه تصویرم کنند...
-
پرونده / «زنگ تحول»
-
ديگران - يادداشت / بینش حاکم دگرگون شود
-
ديگران - يادداشت / پیشینه طرح تحول
-
ديگران - يادداشت / نگاه کل‌نگر به تحول در آموزش و پرورش
-
ديگران - يادداشت / ضرورت تحول در آموزش و پرورش
-
ديگران - يادداشت / سردرگم هستیم
-
ديگران - يادداشت / وزارت آموزش؟!
-
ديگران - يادداشت / تحول؛ ضرورت تحقق چشم‌انداز
-
ديگران - گفتگو / تعلیم و تربیت ویترینی!
-
ديگران - گفتگو / با یک گل بهار نمی‌شود
-
ديگران - خاطره / توصیه‌هایی برای آقای وزیر
