فرهنگ همدلی در خدمت توسعه و پیشرفت کشور

در پی تهاجم وحشیانه‌ی رژیم صهیونیستی به شهرها و روستاهای فلسطین در نوار غزّه و شهادت ده‌ها هزار نفر از مردم بی‌گناه این منطقه و تخریب جدّی زیرساخت‌های شهری و منازل مسکونی و از بین رفتن معیشت مردم غزّه در یک سال اخیر و همچنین تخریب منازل و ساختمان‌های مردم در جنوب لبنان و شهادت جمع زیادی از مردم بی‌گناه و خسارت‌های گسترده به آن‌ها، در لبّیک به ندای رهبر معظّم انقلاب اسلامی مبنی بر کمک و حمایت از مردم مظلوم فلسطین و لبنان، اواسط مهرماه، چهارمین مرحله‌ی پویش مردمی «ایران همدل» به منظور جمع‌آوری مشارکت‌های نقدی هم‌وطنان عزیز برای کمک به مردم مظلوم فلسطین و لبنان آغاز‌به‌کار کرد.
پویشی که به سرعت در گوشه گوشه کشور جای خود را باز کرد و صحنه هایی ماندگار و درخشان از نوع دوستی مردم ایران را به نمایش گذاشت. ریشه ها و مبانی این حرکت چیست؟ نسبت آن با انقلاب اسلامی و تجربه دفاع مقدس چیست؟ 
رسانه KHAMENEI.IR ذیل پرونده «تحلیل و بررسی جامعه‌شناسانه حضور میلیونی مردم در پویش ایران همدل» در یادداشتی به قلم آقای دکتر عباسعلی رهبر، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، به این مباحث پرداخته است.

اگر بخواهیم موضوع کمک‌های همدلانه و رفتارهای همدلانه‌ی مردم عزیز ایران را در یک بستر فرهنگی و اجتماعی توضیح دهیم، نیازمند اتخاذ رویکردی جامعه‌شناسانه و مبتنی بر نظریه‌ی سیستم‌ها هستیم تا بتوانیم به این حرکت عظیم و شایسته، نگاه دقیق و درخوری داشته باشیم. در نظریه‌ سیستم‌ها که در جامعه‌شناسی جدید مورد بحث قرار می‌گیرد، سه سطح شکل‌گیری سیستم‌ها تعریف شده است:

۱. سطح بیولوژیکی
۲. سطح روانی
۳. سطح اجتماعی

نکته‌ی جالب این است که رفتار و نگاه همدلانه، به‌ویژه کمک‌های همدلانه، خود را در سطح اجتماعی نظریه‌ی سیستم‌ها نشان می‌دهد. در اینجا، سه مفهوم کلیدی در نظریه‌ سیستم‌ها مطرح می‌شود: ۱. زندگی ۲. آگاهی ۳. ارتباط

رفتار و نگرش همدلانه‌ مردم ایران، که سابقه‌ای دیرینه در تاریخ پرافتخار ایران عزیز و ایران اسلامی دارد، همواره در لحظات حساس تاریخی نمود یافته است. از دوران انقلاب اسلامی گرفته تا دفاع مقدس و مقاومت مردم ایران در عرصه‌های گوناگون، این روحیه‌ی همدلانه قابل مشاهده است. حتی در سال‌های اخیر، مردم ایران کمک‌های همدلانه‌ی خود را، چه در سطح روانی و چه در سطح اجتماعی، در قالب کمک‌های نقدی و غیرنقدی به نمایش گذاشته‌اند. این اقدامات، که در چارچوب «زیست مؤمنانه» تعریف می‌شوند، از دوران مقاومت در برابر سختی‌ها تا لبیک به ندای رهبری در حمایت از مردم مظلوم فلسطین و لبنان، به‌وضوح قابل مشاهده است.

نکته‌ بسیار مهم در این میان، حضور فرهنگ به‌عنوان یک عنصر بالنده و مؤثر در سه سطح زندگی، آگاهی، و ارتباط است. این فرهنگ متعالی، که از درون هویت ایرانی-اسلامی نشأت گرفته، به‌طور جدی در رفتارها و نگرش‌های مردم نمود پیدا کرده و همواره به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های اصلی انسجام اجتماعی ایران ایفای نقش کرده است. فرهنگ متعالی، با تکیه بر اصولی همچون خودباوری، استقلال، نوع‌دوستی، ایثار و شهادت، خود را در قالب‌های مختلف اجتماعی ترسیم و آشکار می‌سازد. نکته‌ای مهم در این زمینه این است که این فرهنگ متعالی، از طریق تسهیل کنش‌های هدفمند اجتماعی، کاهش هزینه‌های تعاملات، و تأکید بر قراردادهای اجتماعی، به تثبیت سرمایه اجتماعی در جوامع اسلامی کمک می‌کند.

این فرهنگ نه‌تنها سرمایه اجتماعی را در درون جامعه ایران تقویت می‌کند، بلکه در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی نیز تأثیرگذار است. به‌ویژه در کشورهای اسلامی و میان مردم امت اسلام، این سرمایه اجتماعی در حمایت از مردم مظلوم فلسطین و لبنان به‌وضوح دیده می‌شود. حتی در سطح بین‌المللی، این توجه و نگاه مردم ایران به مسائل فلسطین، در جوامع غربی نیز مورد تأمل و توجه جدی قرار گرفته است. فرهنگ متعالی، که در راستای نگاه کمک‌های همدلانه شکل گرفته است، از تاریخ پرافتخار ایران، تاریخ ایران اسلامی و انقلاب اسلامی نشأت می‌گیرد. این فرهنگ بر پایه روحیه برادری، دگرخواهی، و تقویت اعتماد متقابل استوار است و جامعه اسلامی را به سمت افزایش مشارکت عمومی و همکاری‌های اجتماعی سوق می‌دهد. این ویژگی‌ها، نقش مهمی در بالندگی و پویایی این فرهنگ عظیم اسلامی ایفا کرده و سرمایه اجتماعی ارزشمندی را نه‌تنها در جامعه داخلی ایران، بلکه در میان جوامع مسلمان ایجاد می‌کند. این سرمایه اجتماعی به‌عنوان یک سرمایه انسانی، موجب گسترش همبستگی و اتحاد میان ملت‌ها می‌شود.

در پی فرمان رهبر انقلاب اسلامی و با توجه به نظریه‌ی سیستمی که بر اهمیت ارتباط، آگاهی، و زندگی مؤمنانه تأکید دارد، مردم ایران حمایت از مردم مظلوم فلسطین و لبنان را آغاز کردند تا در یک حرکت خداپسندانه مشارکت کنند. رهبر معظم انقلاب بر این نکته تأکید داشتند که کمک به بازگشت فلسطین، همراهی با ملت لبنان و حزب‌الله، یک وظیفه‌ی شرعی و انسانی است. این نگاه و رویکرد با استقبال گرم مردم از سراسر کشور مواجه شد و شاهد گسترش مشارکت مردم در انواع کمک‌های نقدی و غیرنقدی، از طریق نهادهای عمومی و خصوصی و در میان اقشار مختلف جامعه بودیم.

پویش «ایران همدل»، که در راستای کمک به مردم لبنان و فلسطین شکل گرفت، در واقع ادامه‌ی همان حرکت‌های همدلانه‌ای است که ریشه در آیین‌ها و سنت‌های کهن ایرانی دارد و در دوران انقلاب اسلامی، دفاع مقدس، مقاومت در برابر تحریم‌ها و حتی حوادث کرونایی سال ۱۳۹۸ به اوج خود رسید. این حرکت، پس از بیانات رهبر معظم انقلاب، به یک موج گسترده‌ی تعاون، احسان، و کمک مؤمنانه تبدیل شد. در تحلیل این پویش همدلانه می‌توان به چند نکته اشاره کرد که نشان‌دهنده‌ی ویژگی‌های جامعه‌ی ایران است:

۱. نگاه شناختی: مردم ایران با درکی عمیق از جریان مقاومت و شرایط مردم فلسطین و لبنان، این پویش را همراهی کردند.

۲. مهارت همدلی: این مهارت که پیش‌تر در مواقع مختلف تمرین شده بود، در این مقطع نیز به‌خوبی نمایان شد. مردم توانستند نگرانی‌ها و مشکلات دیگران را درک کنند و به آن‌ها توجه نشان دهند.

۳. اقدام عملی: این همدلی صرفاً به درک و احساس ختم نشد، بلکه با کمک‌های عملی همراه شد. نکته‌ی قابل‌توجه این است که این گرایش به خدمت‌رسانی در میان گروه‌های مختلف مردم ایران نشان‌دهنده‌ی عمق باورهای انسانی و شعارهای جهانی انقلاب اسلامی است. در این زمینه، می‌توان به بیانیه‌ی گام دوم انقلاب اشاره کرد، جایی که مقام معظم رهبری تأکید دارند برای هر چیز می‌توان طول عمر مفید و تاریخ مصرف فرض کرد، اما این رویکرد همدلانه و مؤمنانه همواره پایدار و زنده است.

اما شعارهای جهانی انقلاب دینی از این قاعده مستثنی هستند و هیچ‌گاه تاریخ مصرف نخواهند داشت. دلیل این امر، همراهی این شعارها با فطرت بشر است. به‌عنوان مثال، مواسات و کمک‌های برادرانه که مردم نسبت به یکدیگر انجام می‌دهند، دقیقاً در چارچوب شعارهای انقلاب اسلامی، فرهنگ پویای ایران اسلامی، و سنت‌ها و آیین‌های کهن ایرانی قرار دارد. مقام معظم رهبری در ادامه به موضوعاتی چون آزادی، اخلاق، معنویت، عدالت، استقلال، عزت، عقلانیت، و برادری اشاره کرده و تأکید دارند که این شعارها هیچ‌گاه دلزدگی ایجاد نکرده‌اند. اگر در برخی موارد دلزدگی مشاهده شده، ناشی از عملکرد نادرست برخی مسئولان و روگردانی آن‌ها از ارزش‌های دینی است، نه ذات این ارزش‌ها.

انقلاب اسلامی با حضور و مشارکت جدی مردم شکل گرفت. این انقلاب منحصر به طبقه یا قشر خاصی نبود، بلکه تمام اقشار جامعه از جمله طبقات کارگری، تحصیل‌کردگان، و ثروتمندان در آن نقش داشتند. مجموعه‌ای از عوامل سیاسی، اقتصادی، و اجتماعی، همراه با حرکت‌های شناختی و عاطفی، فضایی نوین برای تعمیق مشارکت و انسجام مردم ایجاد کرد. این انسجام ریشه در پیوند ایرانی-اسلامی مردم داشت و آنان را آماده هرگونه فداکاری کرد. ما هرگز فراموش نمی‌کنیم که چگونه مردم در اوایل انقلاب، در شرایط سخت، به یکدیگر کمک می‌کردند. همین نگاه و سنت در دوران جنگ تحمیلی نیز به‌وضوح دیده شد.

این جنگ، که به‌عنوان یکی از طولانی‌ترین جنگ‌های نظامی کلاسیک مطرح است، در شرایط بسیار سختی به حکومت نوپای جمهوری اسلامی تحمیل شد. پس از تجاوز رژیم بعثی صدام به خاک ایران، با فراخوان امام خمینی (ره) برای دفاع از کشور، جوانان و مردم عزیز ایران با فداکاری به جبهه‌ها شتافتند. در پشت جبهه نیز مردم با انواع کمک‌های نقدی و غیرنقدی نقش خود را ایفا کردند. این اتحاد و فداکاری باعث شد که در طول هشت سال دفاع مقدس، حتی یک وجب از خاک ایران در تصرف دشمن باقی نماند. این دوران، نمونه‌ای از ظرفیت‌ها و توانایی‌های عظیمی است که از پیوند فرهنگ ایرانی-اسلامی سرچشمه می‌گیرد.

حضرت امام خمینی رحمه‌الله همواره بر نقش پشتیبانی مردم در جنگ تأکید داشتند. ایشان اشاره می‌فرمایند: «شما می‌بینید که در این جنگ، همه‌ی مردم در سراسر کشور مشغول‌اند و همگی توافق دارند که باید با کمال جدیت پیشرفت حاصل شود.» امام خمینی حتی به مشارکت کودکان اشاره می‌کنند و می‌فرمایند: «حتی بچه‌های کوچک قلک‌هایشان را می‌آورند و برای این نگاه همدلی تقدیم می‌کنند.» در جای دیگری نیز ایشان تأکید می‌کنند که ملت، پشتیبان تمامی ارگان‌های دولتی هستند و مردم خود را حامی دولت و ارتش می‌دانند. این نوع همدلی و مشارکت در دوران جنگ، به‌وضوح دیده می‌شد، جایی که هر فرد، از کودک گرفته تا بزرگسال، پیرزن و پیرمرد، به اندازه‌ توان خود کمک می‌کرد. مردم با تهیه غذا و انجام کارهای مختلف، فضایی از همدلی و همبستگی ایجاد می‌کردند.

این روحیه‌ی همدلانه تنها به دوران جنگ محدود نشد؛ در دوران شیوع کرونا نیز شاهد شکل‌گیری چنین فضایی بودیم، جایی که مردم در کنار یکدیگر برای حمایت از هم تلاش کردند. همین رویکرد اکنون در حمایت از مردم مظلوم فلسطین و لبنان نیز خود را نشان می‌دهد. مردم ایران با جدیت و همت، در کنار مردم این کشورها ایستاده و از آنان پشتیبانی می‌کنند.

بر همین اساس دستگاه‌های علمی، تحلیلی، و اسنادی کشور در قبال این اتفاقات مهم وظایف سنگینی دارند که در ادامه، باید به چند نکته اساسی اشاره کرد:

۱. احیای ارزش‌های انسانی و دینی: یکی از وظایف مهم دستگاه‌های علمی، دانشگاه‌ها، و حوزه‌های علمیه، احیا و زنده نگه داشتن ارزش‌های انسانی، دینی، و فرهنگ ایرانی-اسلامی است. این نهادها باید با زبان هنر و علم، بازنمایی مناسبی از فداکاری‌ها و دلاوری‌های مردم ارائه دهند تا این ارزش‌ها به‌درستی در جامعه انعکاس یابد.

۲ .انعکاس ظرفیت‌های مردم ایران: دانشگاه‌ها، حوزه‌ها، و صاحبان قلم می‌توانند ظرفیت آرمان‌گرایی و نوع‌دوستی مردم ایران را در فضایی گسترده‌تر، با نگاهی همدلانه به امت اسلامی و انسانی، به نمایش بگذارند. این تلاش می‌تواند در جامعه‌پذیری اجتماعی و سیاسی ارزش‌های مهمی همچون نوع‌دوستی، همدلی، و توجه به دیگران به نسل جوان و نسل‌های آینده تأثیرگذار باشد.

۳ .تأثیر مثبت بر جامعه: حرکت‌های همدلانه مردم ایران در چنین شرایطی، یک برگ زرین معرفتی به شمار می‌آید که می‌تواند سیستم روانی جامعه را به سمت نشاط، امید، و پویایی سوق دهد. همچنین این اقدامات می‌توانند به تقویت سیستم اجتماعی، ارتباطات، و آگاهی جمعی منجر شوند.

در نهایت، در این نگاه سیستمی، دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه می‌توانند از این فرهنگ متعالی برای پیشرفت و توسعه کشور بهره‌برداری کنند و زمینه‌ای برای تحقق اهداف بلندمدت ملی فراهم آورند.