اقتصاد مبتنی بر دانش، پایدار و پویاست

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای سال ۱۴۰۱ را به‌عنوان سال «تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین» نام‌گذاری کردند. رهبر انقلاب در سخنرانی نوروزی، با تعریف معنای اقتصاد دانش‌بنیان تأکید کردند: «اقتصاد دانش‌بنیان موجب کاهش هزینه‌های تولید میشود؛ بهره‌وری را افزایش میدهد که امروز یکی از مشکلات ما کاهش بهره‌وری است؛ کیفیّت محصول را افزایش میدهد، بهبود میبخشد و محصولات را رقابت‌پذیر میکند؛ یعنی در بازارهای جهانی، ما میتوانیم از این محصولات به عنوان محصولات رقابت‌پذیر استفاده کنیم.» ۱۴۰۱/۰۱/۰۱
پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR برای بررسی بیشتر این موضوع، گفت‌وگویی با دکتر سعید سرکار، دبیر ستاد ویژه توسعه فناوری نانو داشته است. آقای سرکار معتقد است اگر ما بتوانیم محصولات‌ و صنایع مرسوم خودمان را با تکیه بر حوزه دانش‌بنیان ارتقاء کیفیت و بهره‌وری بدهیم قطعاً جهش تولید و جهش در بازار اتفاق خواهد افتاد.

در ابتدای بحث، توضیح مختصری درباره زمینه‌ها و انواع فعالیت‌های اقتصادی دانش‌بنیان بدهید. مراکز دانش‌بنیان دقیقاً چه مراکزی هستند؟
دانش‌بنیان‌ها مراکزی هستند که با فعالیت‌های به‌روز علمی خود و حرکت در مرز دانش می‌توانند به عرصه‌های جدید ورود کنند و با خلاقیت و نوآوری دانش‌های فنی را توسعه دهند که در دنیا بی‌نظیر است. این ظرفیت در کشور ما وجود دارد. انتظار داریم که یک مقدار در این زمینه رویکرد دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های ما به‌سمت فعالیت‌های کاربردی تغییر کند و هدف‌گذاری شود. باید از دانشگاه، فناوری و دانش فنی زاییده شود و شرکت‌های دانش‌بنیان از مؤسسات آموزش عالی اعم از دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها زایش شوند؛ یعنی این‌ها محل زایش فناوری و شرکت‌های دانش‌بنیان باشند و رویکردشان این باشد که جوان‌های این مملکت را دانا و توانا تربیت کنند و جوانان ما فقط با یک مدرک و چند مقاله فارغ‌التحصیل نشوند. هر جوانی که فارغ‌التحصیل می‌شود، باید دارای توانمندی‌هایی باشد که بعد از فارغ‌التحصیلی بتواند مبتنی بر آن توانمندی‌ها نه‌تنها برای خود ایجاد شغل کند و کسب‌وکاری راه بیندازد، بلکه بتواند برای سایر فارغ‌التحصیلان دانشگاهی هم ایجاد شغل کند. ما انتظار داریم که این مؤسسات بتوانند دانشجوهای خودشان را مسئولیت‌پذیر تربیت کنند. این افراد باید نسبت به جامعه‌ و مردم خود احساس مسئولیت کنند و بدانند که مدیون این جامعه هستند و با هزینه‌ این مردم مراحل رشد علمی را طی می‌کنند. باید هدف‌گذاری کنند تا برای جامعه مفید باشند و یک چیزی به جامعه پس بدهند و ادای دین کنند. باید رویکردی وجود داشته باشد تا جوانانمان را هم توانا و هم مسئولیت‌پذیر تربیت کنیم؛ نه اینکه وقتی جوان فارغ‌التحصیل شد، نگاهش به این باشد که چگونه می‌تواند به خارج از کشور برود، حتی اگر به خارج از کشور می‌رود، آن مسئولیت‌پذیری به‌گونه‌ای باشد که با یک اندوخته‌ بهتر و دانش بیشتر به کشورش برگردد و منشأ خیر و برکت برای مردم و کشورش باشد.

عرصه دانش‌بنیان از چه زمانی در کشور ما به‌صورت جدی مورد توجه قرار گرفت؟
مراکز دانش‌بنیان، فعالیت‌های جسته‌گریخته‌ای در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها مبتنی بر نوع نگاه مسئولین انجام می‌دادند. بعضی‌هایشان فوق‌العاده فعال بودند و مسیر خودشان را پیدا کرده بودند، نوع نگاه کاربردی داشتند و با خلاقیت دنبال این بودند که با طراحی و ساخت محصولات دانش‌بنیان بخشی از نیاز جامعه را تأمین کنند و کشور را از واردات در بعضی از حوزه‌ها بی‌‌نیاز کنند؛ ولی متأسفانه اکثر مؤسسات علمی و فناوری این نوع نگاه را نداشتند. شاید هم این یک مسیر رشد و بلوغی بود که ما باید طی می‌کردیم. دانشگاه‌های ما در عرصه‌ توسعه‌ علمی فوق‌العاده فعال بودند و خوب درخشیدند. واقعاً هم همین است. اگر ما در مباحث علمی در مرز دانش حرکت نکنیم، در توسعه‌ فناوری موفق نخواهیم بود و صرفاً یک کشور مقلّد خواهیم بود. خوشبختانه دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های ما که زیرنظر وزارت علوم و وزارت بهداشت هستند، در دو دهه‌ گذشته در رابطه با توسعه‌ علمی فوق‌العاده فعال بودند.

تعداد و کمیت و کیفیت مقالات، شاخصی از توسعه‌ علمی یک کشور است. وضعیت کشور در این زمینه خوب است. از حدود پانزده سال پیش با تأسیس معاونت علمی، گفتمان دانش‌بنیان در کشور مطرح شد و خوشبختانه در یک دهه‌ اخیر، فعالیت‌های فوق‌العاده ارزشمندی در حوزه‌ دانش‌بنیان اتفاق افتاد. خیلی از فناورها شرایط مطلوبی پیدا کردند تا روی ایده‌های خودشان کار کنند و با خلاقیت و نوآوری به‌دنبال کارهای کاربردی هستند تا محصولات خوبی را در عرصه‌ دانش‌بنیان در کشور بسازند.

تولید دانش‌بنیان چه فرصت‌های اقتصادی‌ای برای کشور فراهم می‌کند؟
عرصه‌ دانش‌بنیان‌ فوق‌العاده مهم است؛ چون تکنولوژی و دانش فنی منشأ اقتدار است. اگر ما در بحث دانش‌بنیان و محصولات آن خوب فعالیت کنیم، می‌توانیم به بازار کشورهای دیگر ورود کنیم. وقتی غرب کشورها را تحریم اقتصادی می‌کند، می‌گوید ما به کشوری که تحت تحریم است، دانش فنی نخواهیم داد؛ چون دانش فنی و تکنولوژی منشأ اقتدار است. اگر ما در کشور خودمان روی توسعه‌ فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان تمرکز کنیم طبیعتاً وارد عرصه‌ دیگری می‌شویم و می‌توانیم از اقتصاد مقاومتی به اقتصاد تهاجمی ورود کنیم. وقتی ما بتوانیم محصولات دانش‌بنیان و صنایع برتر را طراحی کنیم و با شرایط رقابتی از نظر کیفیت و قیمت بازار کشورهای دیگر را در اختیار بگیریم، به‌عبارتی آن کشورها را وابسته به خودمان کردیم. وقتی در این عرصه‌ها کشوری به کشورهای دیگر وابسته بشود، ما دارای یک اقتصاد تهاجمی می‌شویم؛ اقتصادی که در کشورهای دیگر رسوخ می‌کند و کشورهای دیگر را به ما وابسته می‌کند.

بنابراین، مقوله‌ دانش‌بنیان فوق‌العاده اهمیت دارد. ما امیدواریم که نهادهای مسئول به‌خصوص دولت و مجلس توسعه فناوری این مقوله را جدی‌تر بگیرند و شرایط لازم را فراهم کنند. انتظار می‌رود و من خواهش دارم که وزارتخانه‌های مسئول توجه بیشتری در رابطه با سرمایه‌گذاری برای اشتغال دانش‌بنیان داشته باشند. اگر این اقدام انجام شود، منشأ خیر و برکت و توسعه‌ اقتصاد دانش‌بنیان خواهد بود. ایجاد این اشتغال‌ها می‌تواند مهاجرت مغزها را کنترل و کُنْد کند. اگر ما بتوانیم برای فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها و جوانان مستعدمان شغل مناسب با پرداخت و حقوق مکفی ایجاد کنیم طبیعتاً یکی از دلایل عمده مهاجرت را مرتفع کرده‌ایم.

یکی از دلایل عمده به همین مقوله برمی‌گردد که این افراد شغل مناسب خودشان را پیدا نمی‌کنند و در حوزه‌ تخصصشان مشغول به‌کار نمی‌شوند. اگر در کشور هم می‌مانند، مهاجرت تخصصی اتفاق می‌افتد؛ مثلاً، کارشناس‌ارشد الکترونیک در حجره‌ پدرش کار می‌کند. این هم مهاجرتی است که دارد اتفاق می‌افتد، ولی این مهاجرت خیلی خاموش است. ما در مملکت هزینه کردیم و یک جوان مستعد را پرورش دادیم، اما الآن آن‌طوری که بایسته و شایسته است از این جوان استفاده نمی‌شود و تخصصش کنار گذاشته می‌شود.

دانش‌بنیان‌‌ها چه نقشی در افزایش و بهترشدن وضعیت تولید و کمک به ایجاد اشتغال در کشور دارند؟
عرصه‌ دانش‌بنیان یک‌سری محصولات و خدماتی را مبتنی بر دانش و فناوری و خلاقیت‌ ایجاد می‌کند که مستقل است. شکل دومش این است که دانش فنی وارد صنایع موجود ما می‌شود و کیفیت و کارایی محصولات موجود را ارتقاء می‌دهد که باعث می‌شود رقابت‌پذیری این شرکت‌ها بالا برود و بازارهایشان توسعه پیدا کند؛ حتی ظرفیت ورود به بازارهای بین‌المللی را پیدا می‌کنند. خود این باعث جهش در تولید می‌شود. جهش تولید زمانی اتفاق می‌افتد که قبلش با جهش بازار همگام باشد. اگر ما بتوانیم محصولات‌ و صنایع مرسوم خودمان را با دانش فنی و مقوله‌های دانش‌بنیانی ارتقاء کیفیت و بهره‌وری بدهیم قطعاً جهش تولید و جهش بازار اتفاق خواهد افتاد.

اقتصادی که مبتنی بر دانش و فناوری باشد، پایدار و سالم و پویاست. با وجود قشر جوان مستعد و توانمند در کشور ما بزرگ‌ترین سرمایه را داریم. بالاترین و بیشترین کفران نعمت برای یک کشور  این است که به چنین ذخیره‌‌ عظیمی  بی‌توجهی کند. رهنمودهای رهبر انقلاب در این زمینه‌ها باید جدی گرفته شود.

سیاست‌گذاران اقتصادی چه راهبردهایی را برای رشد و توسعه‌ عرصه دانش‌بنیان باید اتخاذ کنند؟
ما باید زیست‌بوم رشد و فعالیت دانش‌بنیان را ایجاد کنیم. خیلی از فناوری‌ها و محصولات دانش‌بنیانی که وارد می‌شود ما ظرفیت ساختشان را داریم. این راهبرد باید جدی گرفته شود؛ اما متأسفانه در عین حالی که این همه ظرفیت در کشور داریم هنوز هم خیلی از بنگاه‌های وابسته به دولت و بدتر از آن بنگاه‌های خصولتی نگاهشان به مقوله‌ واردات است. آنچه کشش تکنولوژی ایجاد می‌کند و فضا را برای دانش‌بنیان‌ها ایجاد می‌کند، بازار است. ما باید بیشتر به بازارها و فناوری‌‌های داخلی بها بدهیم.

در هر شرایطی نباید رویکردمان به‌گونه‌ای باشد که به‌دنبال واردات برویم و بازارمان را از کالاهای وارداتی اشباع کنیم. به ‌عبارتی سرمایه‌گذاری کنیم و به شرکت‌های کشورهای خارجی یارانه بدهیم. ما باید از توانمندی‌های خودمان حمایت کنیم و بیشتر به صادرات محصولات دانش‌بنیان توجه کنیم. باید شرایط را برای صادرات محصولات دانش‌بنیان تسهیل کنیم. باید حمایت‌های ما از بحث صادرات به بحث‌های دانش‌بنیان متمرکز شود. الآن معاونت علمی و فناوری در این زمینه دارد تلاش‌هایی می‌کند و در این مدت‌زمان اخیر فوق‌العاده فعال بوده، ولی هنوز زمینه‌های بسیاری هستند که ما بایستی به آن‌ها بپردازیم و سرمایه‌گذاری کنیم و شرایط را برای توسعه‌ اقتصاد دانش‌بنیان فعال کنیم.

رهبر انقلاب همواره از پیشرفت جریان علم و فناوری در کشور حمایت کرده‌اند. با توجه به مسئولیت‌تان در حوزه نانو تکنولوژی، خاطره‌ای از این حمایت‌ها دارید؟
رهبر انقلاب در هر شرایطی که پیش آمده، بحث توسعه‌ علم و فناوری را مطرح کردند و به ایجاد فضای مناسب برای رشد فناوری و فعالیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان توصیه کردند. این نگاه خاصی است که رهبر انقلاب به‌صورت مستمر در کشور دنبال می‌کنند که موجب دل‌گرمی فعالان مخصوصاً جوانان در این عرصه است. واقعاً برایشان خیلی ارزش دارد که عالی‌ترین مقام کشور در این زمینه توجه خاصی دارند و همیشه حمایت می‌کنند. این برای ما هم یک دنیا ارزش دارد.

من افتخار داشتم چندین جلسه در رابطه با بحث‌های نانوتکنولوژی خدمت رهبر انقلاب باشم و خاطرات زیادی دارم که ایشان چقدر با دقت مسائل را برای آینده پیش‌بینی و مسیر را برای ما مطرح می‌کردند و بنیه‌ها را نشان می‌دادند. من از سال ۸۴ افتخار داشتم در جلسه‌ای‌ خصوصی راجع به برنامه‌ راهبردی فناوری نانو خدمت ایشان باشم. آنچه ایشان در رابطه با نانوتکنولوژی مطرح کردند بسیار مهم و راهگشا بود. وقتی این مسیر را برای ما تبیین کردند و به تصویر کشیدند ما در بازه‌ زمانی ده‌ساله واقعاً‌ به تمام رهنمودها و مسائلی که مطرح کرده بودند، پی بردیم.