پایبندی به ظاهر الفاظ قرآن

به مناسبت فرارسیدن ماه مبارک رمضان، رسانه‌ی KHAMENEI.IR در سلسله یادداشت‌های کوتاهی، با عنوان «تفسیر امین» سی ویژگی ممتاز تفسیری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای را تبیین می‌کند.

در دوازدهمین شماره از این مجموعه، پایبندی و توجه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به ظاهر الفاظ قرآن تبیین شده است.

یکی از ویژگی‌های تفسیری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تأکید بر پایبندی به «ظاهر الفاظ قرآن» است. این ویژگی بر مبنای «حجیت ظواهر قرآن» استوار بوده و ایشان، همچون دیگر مفسران و علمای بزرگ، ظاهر آیات را حجت می‌دانند. همچنین، ایشان به‌شدت منتقد کسانی هستند که از رجوع مستقیم به قرآن نهی می‌کنند.
 
ایشان می‌فرمایند: «عدّه‌اى براى اینکه مردم را از ظاهر قرآن کنار بزنند، براى اینکه قرآن را از دست مردم بگیرند، میگویند علم قرآن نزد ائمّه است. ما هم میگوییم علم قرآن نزد ائمّه است، ما هم قبول داریم که اعماق قرآن را و بطون قرآن را جز شاگردانِ وحى خدا کس دیگرى نمیداند و به خودى خود نمیفهمد... امّا باطن قرآن را اگر امّام صادق فهمید، معنایش این نیست که ظاهر قرآن را من و شما نفهمیم... آنچه از ظاهر قرآن یک انسان عربى‌دان و آشنا به لحن و کلام قرآن میفهمد، براى او حجّت است.» (منشور حکومت علوی، شرح هفت خطبه نهج البلاغه، ص۲۸) ایشان معتقدند: «از همین ظاهر هم ما مى‌توانیم استفاده کنیم؛ به‌شرط چه‌؟ به‌شرط دقت، تأمل.» (۱۳۸۹/۰۵/۲۱)
 
از طرفی دیگر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای معتقدند اساساً «باطن قرآن با ظاهر قرآن تضاد ندارد.» (منشور حکومت علوی، شرح هفت خطبه نهج البلاغه، ص۲۸) شاید سؤال شود آیا فهم امام معصوم از آیه نمی‌تواند با فهم ما از ظاهر قرآن در تضاد باشد؟ ایشان در یک پاسخ استوار چنین می‌فرمایند: «صدی نودِ روایات ذیل آیات قرآن، تفسیر ظاهر لفظ نیست، ظاهر لفظ معنای خودش را می‌دهد. آن تأویل است، اضافه‌کردن یک نکته بر نکات این آیه است، و الّا خود آیه روشن است. امام (علیه السلام) نمی‌خواهند لفظ ظاهر آیه را بر خلاف ظاهر حمل کنند، بلکه ظاهر آیه به‌جای خود محفوظ، می‌خواهند یک‌چیزی اضافه کنند. آنچه را که من و شما در نگاه معمولی به آیه نمی‌فهمیم، امام (علیه السلام) آن چیز را هم به ما یاد می‌دهد؛ این اسمش تأویل است». (طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، ص۳۳۲)
 
نکته‌ی مهم دیگر این است که تأکید حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بر رجوع به ظاهر قرآن، به معنای نفی باطن و لایه‌های عمیق‌تر آن نیست. ایشان پس از تأکید بر اهمیت ظواهر قرآن می‌فرمایند: «اگرچه که در وراى اینها، معارف برترى، بالاترى مسلّماً وجود دارد که اینها را ممکن است خصیصین بفهمند، بندگان صالح و شایسته‌ى خدا بفهمند و ما به آنها دسترسى نداشته باشیم، جز از طریق آن بندگان. مسلّم چنین چیزهائى است؛ چون فرمودند قرآن بطونى دارد. روایات متعددى هست که مى‌فرماید قرآن ظاهرى دارد، باطنى دارد، اسرارى دارد، اعماقى دارد؛ مثل دریایى است که ظاهر دریا هم هست، وجود دارد، آب است، دریاست، اما فقط همین ظاهر نیست، اعماقى دارد، در آن اعماق هم حقایقى است، چیزهایى است؛ مسلّم این هست.» (۱۳۸۹/۰۵/۲۱)
 
با نگاهی به سیره‌ی قرآنی و تفسیری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در پنجاه سال گذشته، درمی‌یابیم که ایشان همواره بر ظواهر قرآن تأکید داشته‌اند. هنگام تبیین و تفسیر آموزه‌های قرآنی برای جامعه، بر اهمیت ظاهر آیات اصرار ورزیده و آن را راهنمای روشن برای زندگی می‌دانند. به‌عنوان نمونه، ایشان می‌فرمایند: «در همین ظاهرِ قرآن هزاران دستور زندگی وجود دارد... این چیزهایی که من عرض میکنم که در قرآن وجود دارد و درس زندگی است، مال همین ظاهر قرآن است.» (سخنرانی تلویزیونی در پایان محفل انس با قرآن کریم، ۱۳۹۹/۰۲/۰۶)

همچنین در جای دیگر در تفسیر آیه «لِیَجزِیَ اللهُ الصّادِقینَ بِصِدقِهِم» می‌فرمایند: «خدا به خاطر این راستگویى و ایستادن پاى این وعده و پیمان الهى جزا مى‌دهد. خب، اینها معارفى است که با مراجعه‌ى به ظاهر قرآن هم مى‌شود اینها را فهمید.» (۱۳۸۹/۰۵/۲۱)