قاعده‌سازی از آیات

به مناسبت فرارسیدن ماه مبارک رمضان، رسانه‌ی KHAMENEI.IR در سلسله یادداشت‌های کوتاهی، با عنوان «تفسیر امین» سی ویژگی ممتاز تفسیری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای را تبیین می‌کند.

در یازدهمین شماره از این مجموعه، توجه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به قاعده‌سازی از آیات مطرح شده است.

یکی از ویژگی‌های تفسیری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، «قاعده‌سازی» از آیات قرآن کریم است. این رویکرد، برآمده از این باور است که «قرآن کتاب زندگی است.» (سخنرانی تلویزیونی در پایان محفل انس با قرآن کریم، ۱۳۹۹/۰۲/۰۶) ایشان معتقدند «اگر آحاد بشر قواعد زندگی را با قرآن تطبیق بکنند، سعادت دنیا و آخرت نصیب آنها خواهد شد... مشکل ما این است که ما زندگی را با قواعد قرآن تطبیق نمیکنیم.» (سخنرانی تلویزیونی در پایان محفل انس با قرآن کریم، ۱۳۹۹/۰۲/۰۶) به همین دلیل در روش تفسیری خود، از آیات قرآن قاعده کلی استخراج میکنند که بر تمام زمان‌ها قابل تطبیق است.
 
قاعده‌سازی از آیه به این معناست که خصوصیات زمان نزول قرآن را از مفهوم آیه جدا کنیم، پیام کلی آن را استخراج کنیم و سپس بر مصادیق معاصر خود، تطبیق دهیم. برخی از قرآن‌پژوهان از این موضوع در بحث تأویل، با عنوان بطن‌گیری از آیه یاد می‌کنند. (التفسیر الاثری الجامع، ص۳۱ تا ۳۷) در فقه نیز از این موضوع تحت عنوان تنقیح مناط یاد می‌کنند. این ویژگی تفسیری، جاودانگی و جهان‌شمولی آیات قرآن در عرصه زندگی را نشان می‌دهد؛ لذا هدف از قاعده‌سازی از آیات قرآن، کشف دستورات زندگی و مناسبات اجتماعی برای همه زمان‌هاست.
 
به عنوان نمونه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تفسیر آیه‌ى ۳۸ سوره برائت، چنین می‌فرمایند: «این نکته را بدانید این آیات که درباره‌ى مقدمات جنگ تبوک است وحضرت براى مردم آن زمان بیان کرده تا آماده شوند وموانع را بردارند، اینها را نباید ما شامل آن زمان تنها بکنیم، آیه مال آن مردم است اما مطلب آیه و آموزش آیه چنان کلى است که همه‌ى آحاد تاریخ را شامل میشود.» (تفسیر سوره برائت، ص۲۲۸)
 
همچنین درباره آیه «وَ اَلَّذِینَ یکنِزُونَ اَلذَّهَبَ وَ اَلْفِضَّة» که جنبه توبیخ و سرزنش دارد، می‌فرمایند: «آیه تنها شامل کسانى که مال را در زیر زمین پنهان کنند، نمیشود، بلکه شامل کسانى که پول را به‌جریان نمى‌اندازند و براى خود صرف میکنند، نیز میشود.» (تفسیر سوره برائت، ص۱۵۹) در ادامه نیز می‌فرمایند: «آیه در مورد فلزِ مخصوصى سخن نمیگوید، بلکه مرادِ آیه چیزهایى است که وسیله‌ى کسب و معامله و ابزار آبادى و عمران و مایه‌ى گردش چرخهاى اجتماع است. آیه بر چنین امورى بسیار تکیه میکند. پس در این آیه، فقط ذهب و فضّه ملاک نیست و حکم آیه، پول را نیز در بر میگیرد و شامل آنها که پول جمع میکنند و به نفع شخص خود، نه براى اجتماع، خرج میکنند، نیز میشود.» (تفسیر سوره برائت، ص۱۶۱)
 
همچنین ذیل آیه‌ی ۵ سوره مجادله، ابتدا بحث لغت‌پژوهی مفصلی انجام می‌دهند، سپس با بیان این عبارت که «به آیات بعدى نمیپردازیم تا من یک برداشت کلّى از همین آیه بیان کنم.» (تفسیر سوره مجادله، ص۵۱) یک قاعده‌ی کلی از آیه درباره نظامهای انقلاب اسلامی و تقابل با نظامهای مادی‌گرای طاغوتی استخراج می‌کنند. (تفسیر سوره مجادله، ص۵۱ تا ۵۸) حضرت آیت‌الله خامنه‌ای چنان به این مسئله معتقد هستند که در یک بیان مهم، منحصر کردن آیه در موارد و مصادیق خاص، نه مفهوم کلی را نوعی تفسیر به رأی می‌دانند. ایشان در ذیل آیه ۴۱ می‌فرمایند: «باید توجّه داشت که تفسیر خفاف و ثقال به چند مورد جزئى، نه مفهوم کلّى، احتمالاً از باب بیان مصداق و مثال بوده است، نه از باب حصرِ معناى کلّى در آن، و گرنه این تفسیر، از سنخ «تفسیر به رأى» خواهد بود.» (تفسیر سوره برائت، ص۲۱۸)
 
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای این رویکرد را در مواجهه با آیات قرآن، در بیانات و پیامهای خود نیز رعایت می‌کنند. به عنوان نمونه در بیانات محفل انس با قرآن کریم در تاریخ ۱۳۹۹/۰۲/۰۶ و در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری در تاریخ ۱۳۹۹/۱۲/۰۴ به موارد متعددی پرداخته‌اند. همچنین برخی از مفسران معاصر، به تبیین این رویکرد پرداخته‌اند.