محدود نکردن آیه به شأن نزول

به مناسبت فرارسیدن ماه مبارک رمضان، رسانه‌ی KHAMENEI.IR در سلسله یادداشت‌های کوتاهی، با عنوان «تفسیر امین» سی ویژگی ممتاز تفسیری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای را تبیین می‌کند.

در دهمین شماره از این مجموعه، دیدگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره محدود نکردن معنای آیه به شأن نزول و رویکرد قاعده‌سازی از آیه تبیین شده است.

یکی از چالش‌های مهم در تفسیر قرآن بر اساس شأن نزول، این است که حادثه یا مشکلی که آیه برای آن نازل شده است، باعث نمی‌شود که معنا و مصداق آیه را در همان مصداق زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) منحصر کنیم؛ بلکه آیه یک قاعده کلی را بیان می‌کند و آن حادثه صرفاً یک نمونه و مصداق از معنای عمومی آیه است.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای ذیل آیه ۱۰۲ سوره‌ی توبه می‌فرمایند: «شأن نزول، معناى آیات را مخصوص نمیکند؛ چرا که اگر معناى آیات، به همان موارد شأن نزول اختصاص داشته باشد، باید قرآن با مرگ همان افراد و شأن نزولها میمُرد، و بلکه در زمان حیاتِ همان افراد هم آیات قرآن بى‌اثر و بى‌فایده میشد؛ یعنى در زمانِ حیاتِ ابولبابه یا آن سه متخلّف هم، این آیه دیگر فایده‌اى نداشت. به‌طورکلّى، شأن نزول، بهانه‌اى است براى نزول آیات.» (تفسیر سوره برائت، ص ۵۸۰)

لذا حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تفسیر قرآن، رویکرد «قاعده‌سازی از آیات» دارند. به طور مثال ذیل آیات مربوط به مسجد ضرار می‌فرمایند: «شأن نزول این چهار آیه، درباره‌ى مسجد ضرار نازل شده است. داستان این مسجد، واقعه‌اى تاریخى را بیان کرده که درسى بسیار بزرگ است... ما از این آیات استفاده میکنیم مسئله‌ى مسجد ضرار، صرفاً یک مسئله‌ى تاریخى نیست، بلکه گویاى یک حکم کلّى است، که باید آن را بیابیم. حکم کلّى این آیات آن است که هرگاه در اسلام، ظاهر عملى از محتواىِ واقعى خود خالى بود، و پوسته‌اى را دیدیم که مغز نداشت، و بلکه درجهت ردّ محتواى خود به‌کار می‌رفت، ما تبعاً لرسول‌الله (صلّى الله علیه و آله و سلّم) باید حکم کنیم که این پوسته هم از اسلام نیست.» (تفسیر سوره برائت، ص ۵۹۹ و ۶۰۰)

مهم‌تر اینکه ایشان در آغاز تفسیر آیه، برخلاف آیات دیگر، شأن نزول آن را نقل نمی‌کنند و علت این کار را چنین می‌فرمایند: «اکنون در مرحله‌ى اوّل، شأن نزول را بیان نمی‌کنیم؛ چون ذکر آن ممکن است ما را مُلزَم کند که آیه را به‌گونه‌اى معنا کنیم که مناسب با شأن نزول باشد... و بعد شأن نزول را هم ذکر میکنیم.» (تفسیر سوره برائت، ص ۳۵۶)

این نگاه در تفسیر آیات، به معنای این است که قرآن کریم صرفاً برای حل مسائل و مشکلات عصر نزول نیامده است؛ بلکه برای تمام عرصه‌ها و عصرها، قواعد و قوانین جهان‌شمول دارد. بنابراین این شبهه که «در آیات دارای سبب نزول اگر به فرض، اتفاقی نمی‌افتاد، آیه هم نازل نمیشد!» وجهی ندارد؛ چراکه مجموعه‌ی چهارچوب‌های کلی معارف و احکام در عرصه‌ی عقاید، اخلاق و فقه که مورد نیاز بشر برای رسیدن به سعادت است، به طور قطع نازل میشد؛ حتی اگر حادثه متناسب با آن نیز روی نمی‌داد. شاهد این سخن، بخش بزرگی از آیات است که بدون شأن نزول (یعنی بدون مسبوق بودن به وقوع حادثه و واقعه متناسب) نازل گشته است. (روش، گرایش و قواعد تفسیری، ص ۱۸۳)

شایان ذکر است چند آیه خاص در قرآن کریم از این قاعده مستثنی است؛ چرا که آنها فقط بر مصداق خاص دلالت دارند و شأن نزول آنها فقط بر یک مصداق تطبیق می‌کند. مانند عبارت «اهل‌البیت» در آیه‌ی تطهیر (سوره احزاب، آیه ۳۳) که فقط بر پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم‌السلام) تطبیق می‌کند نه هیچ‌کس دیگر. همچنین عبارت «الذین آمنوا» در آیه ولایت (سوره مائده، آیه ۵۵) که اختصاص به علی (علیه‌السلام) دارد. همچنین عبارت «الیوم أکملت لکم دینکم» (سوره مائده، آیه ۳) که به روز غدیر و اعلام جانشینی علی (علیه السلام) اختصاص دارد.