تفسیر قرآن به قرآن

به مناسبت فرارسیدن ماه مبارک رمضان، رسانه‌ی KHAMENEI.IR در سلسله یادداشت‌های کوتاهی، با عنوان «تفسیر امین» سی ویژگی ممتاز تفسیری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای را تبیین می‌کند.

در چهاردهمین شماره از این مجموعه، روش حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تفسیر قرآن به قرآن تبیین شده است.

یکی از ویژگی‌های تفسیری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، استفاده از روش «قرآن به قرآن» در تفسیر است. علامه طباطبایی (ره) به عنوان احیاکننده‌ی این روش تفسیری، معتقد است چگونه ممکن است قرآن که نور و روشن‌کننده همه مسایل زندگی بشر است، برای روشن شدن خودش (یعنی تفسیر) به چیز دیگری نیاز داشته باشد؟ از این رو تنها روش تفسیری صحیح را، روش تفسیر قرآن به قرآن می‌دانند؛ چرا که روش تفسیری ائمه (علیهم السلام) نیز همین بوده است. (المیزان، ج۱، ص ۹ تا ۱۲)
 
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به چند گونه از این روش استفاده نموده‌اند. گونه‌ی اول «استفاده از یک یا چند آیه در تفسیر آیه‌ی دیگر» است. به طور مثال می‌فرمایند: «در قرآن مرتّب میخوانیم: رَبَّنٰا لاٰ تُزِغْ قُلُوبَنٰا بَعْدَ إِذْ هَدَیتَنٰا ؛ پروردگارا! بعد از آنکه ما را هدایت کردى، مبادا دلهاى ما را برگردانى. آن وقت خدا به ما میگوید که برگشتن دل دست خودتان است؛ خدا بیخودى دل کسى را برنمیگرداند. در سوره‌ى صف میفرماید: فَلَمّٰا زٰاغُوا أَزٰاغَ اَللّٰهُ قُلُوبَهُمْ‌ ؛ وقتى خود اینها برگشتند، خدا دلهایشان را برگرداند؛ یعنى وقتى در عمل، بد عمل کردند... خدا دلهایشان را هم برگرداند... آن وقت، در آیه‌ى دیگرى قرآن میفرماید: ثُمَّ کٰانَ عٰاقِبَةَ اَلَّذِینَ أَسٰاؤُا اَلسُّواىٰ أَنْ کذَّبُوا بِآیٰاتِ اَللّٰهِ‌ ؛ عاقبت آن کسانى که کار بد کردند این بود که یواش‌یواش خدا و آیات خدا را هم تکذیب کردند.» (تفسیر سوره حشر، ص ۲۰۳ و ۲۰۴)
 
گونه‌ی دوم، «تعیین مصداق یک آیه» با آیه‌ی دیگر است. به طور نمونه در تعیین مصداق «أَنْعَمْتَ عَلَیهِمْ‌» در سوره مبارکه حمد، به آیه‌ی: «فَأُولٰئِک مَعَ اَلَّذِینَ أَنْعَمَ اَللّٰهُ عَلَیهِمْ مِنَ اَلنَّبِیینَ وَ اَلصِّدِّیقِینَ وَ اَلشُّهَدٰاءِ وَ اَلصّٰالِحِینَ‌» (خداى متعال، هم به نبیین، هم به صدّیقین، هم به شهدا، و هم به صالحین نعمت داده است) و به آیه‌ی: «یٰا بَنِی إِسْرٰائِیلَ اُذْکرُوا نِعْمَتِی اَلَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیکمْ‌.» استناد می‌کنند و در تعیین مصداق «اَلْمَغْضُوبِ عَلَیهِمْ‌» از آیه‌ی «غَضِبَ اَللّٰهُ عَلَیهِمْ‌» (سوره فتح، بخشی از آیه ۶) استفاده کرده و بنی‌اسرائیل را مصداق غضب‌شدگان می‌دانند. (تفسیر سوره حمد، ص ۱۲۶ و ۱۲۷)
 
گونه‌ی سوم، استفاده از آیات قرآن در «تبیین یک موضوع» است. به طور مثال درباره موضوع «مهر کوبیده شدن بر دل‌ها»، آیات متعددی را جمع‌آوری کرده و یک تفسیر موضوعی ارائه می‌دهند. (تفسیر سوره منافقون، ص ۴۹ تا ۵۱)  همچنین در تبیین معنای مفسدین، آیات متعددی را جمع‌آوری کرده و درباره این شیوه می‌فرمایند: «از این راه معنای فساد و دیدگاه اسلام در مورد فساد و حکم آن به دست می‌آید. این‌که فساد چگونه است؟ چه‌کارهایی فساد است؟ چه کسانی مفسدند؟ چه کسانی مفسد نیستند؟ این نوع نگاه خیلی از مسائل را به ما می‌آموزد و برای ما بسیار ارزشمند و قیمتی است.»
 
گونه‌ی چهارم، «فهم صحیح اصطلاحات قرآنی» و جدا کردن آن از اصطلاحات فقهی، لغوی و عرفی است. ایشان در تفسیر آیه «یٰا أَیهَا اَلنَّبِی جٰاهِدِ اَلْکفّٰارَ وَ اَلْمُنٰافِقِینَ وَ اُغْلُظْ عَلَیهِمْ» (سوره برائت، آیه ۷۳) به اختلاف مفسران در فهم معنای «جهاد» پرداخته و می‌فرمایند: «اختلافِ مفسّران و ابهامات آنان درباره‌ى معناى آیه، با مراجعه به آیات جهاد در قرآن، برطرف میشود... اشکالاتى که در تفسیر آیه پیش آمده، ناشى از آن است که مفسّران، کلمه‌ى جهاد را در قرآن، به‌معناى اصطلاح فقهى آن گرفته‌اند و زمانى که با اشکالات آن مواجه شده‌اند، درصدد علاج برآمده‌اند، که البتّه گاهى این علاجها عذرِ بدتر از گناه است؛ یعنى علاجى است که هم معناىِ درست را از آیه به‌دست نمیدهد... ازاین‌رو، باید توجّه داشت که منظور از جهاد در آیه‌ى موردِ بحث، «مطلقِ مبارزه» است؛ نه جنگ با شمشیر و مبارزه‌ى مسلّحانه.» (تفسیر سوره برائت، ص ۴۵۰ تا ۴۵۲)