عدالت مسئله صرفا حاکمیتی نیست

 «باید اذعان کنیم که در دهه‌ی پیشرفت و عدالت، نمره‌ی مطلوبی درباب عدالت به ‌دست نیاورده‌ایم.» ۱۳۹۹/۰۳/۰۷ این عبارت رهبر انقلاب اسلامی در پیامی که به‌مناسبت آغاز به کار مجلس یازدهم صادر کردند به‌روشنی عقب‌ماندگی در مسئله‌ی عدالت این آرمان و ارزش مهمِ نظام اسلامی را نشان می‌دهد. موضوعی که پیش از این از سوی ایشان مورد تصریح قرار گرفته بود: «در مورد عدالت ما عقب‌مانده هستیم؛ در دهه‌ی پیشرفت و عدالت واقعاً پیشرفت کردیم [امّا] در زمینه‌ی عدالت، باید تلاش کنیم، باید کار کنیم.، باید از خدای متعال و از مردم عزیز عذرخواهی کنیم.» ۱۳۹۶/۱۱/۲۹

البته حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در بیانیه‌ی گام دوم انقلاب تأکید کردند که: «نارضایتی این حقیر از کارکرد عدالت در کشور نباید به این معنی گرفته شود که برای استقرار عدالت کار انجام نگرفته است. واقعیّت آن است که دستاوردهای مبارزه با بی‌عدالتی در این چهار دهه، با هیچ دوره‌ی دیگر گذشته قابل مقایسه نیست.» ۱۳۹۷/۱۱/۲۲
پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR برای بررسی و تحلیل ابعاد مسئله‌ی عدالت و عدم دستیابی به نقطه‌ی مطلوب در این زمینه، اقدام به نظرخواهی از کارشناسان، تحلیل‌گران و فعالین فرهنگی و سیاسی نموده است. پرسیده‌ایم: به نظر شما این  نقص جدی در مسئله‌ی عدالت اولا ناشی از چه بوده است؟ و ثانیاً اولویت‌های کلیدی برای جبران بی‌عدالتی چیست؟

 در گفتار زیر حجت‌الاسلام‌‌والمسلمین علیرضا پناهیان در پاسخ به سؤال ما بر نقش‌آفرینی توأمان مردم و نخبگان برای برقراری عدالت تأکید کرده و برخی غفلت‌ها و مصلحت‌اندیشی‌های نادرستِ خواص در موضوع عدالت را تحلیل کرده‌اند. ایشان تقویت جریان مطالبه‌گری را اقدامی اساسی در پیشبرد مسئله‌ی عدالت دانسته و معتقدند جامعه‌ی اسلامی با هدایت رهبر انقلاب در حال بازسازی خود برای عبور از مشکلاتی چون عدم تحققِ مطلوب عدالت است:

 نقش مردم و خواص در برقراری عدالت
اینکه در یک جامعه عدالت برقرار بشود وابسته به عوامل مختلفی است، از یک زاویه می­شود این عوامل را به دو قسمت تقسیم کرد؛ همان بحثی که در مورد اجتماع بشری هست که تقسیم بین افراد صورت می­گیرد یعنی افرادی خواص و نخبگان جامعه هستند و افرادی هم عموم مردم به حساب می­آیند که اکثریت مطلق را تشکیل می­دهند. این عامه‌ی مردم یا گروه نخبگان از دو جهت برای برقراری عدالت در یک جامعه باید عملکردی داشته باشند و وجودشان بسیار مؤثر است و هر کدام وظایفی به عهده دارند.

نه نخبگان و خواص جامعه می­توانند به تنهایی عدالت را در یک جامعه برقرار کنند و نه عموم مردم به تنهایی قادر به انجام این کار هستند. پیامبران الهی که مبعوث می­شوند به رسالت «لیقوم الناس بالقسط» کاری می­کنند که هر دو گروه نقش و تکالیف خودشان را انجام بدهند یعنی آنها را سوق می­دهند به این سمت، پس مردم در برقراری عدالت نقش دارند و از نخبگان و خواص جامعه هم نقش دارند. البته نخبگان و خواص جامعه کسانی هستند که اکثراً ممکن است در مسند امور باشند یا در معرض تصدی پُست­ها هستند. احزاب، افراد برجسته ،کسانی که رسانه­هایی در اختیار دارند، افراد صاحب نفوذ در میان مردم، به ویژه کسانی که به حق صاحب نفوذ هستند، به حق جزء نخبگان و رهبران جامعه و افکار عمومی محسوب می­شوند، اینها باید هر کدام نقش خودشان را به خوبی ایفا کنند.

اگر مردم انتظار داشته باشند که صرفاً از بالا یک کسانی مشکلات را حل کنند و عدالت را برقرار کند این شدنی نیست و اگر فقط برقراری قسط و عدل را بر عهده‌ی مردم قرار بدهیم و نخبگان جامعه در این زمینه احساس وظیفه نکنند طبیعتاً کار به سرانجام نخواهد رسید.

 غفلت‌های خواص در موضوع عدالت
علت اینکه رهبر انقلاب فرمودند ما موفقیت چندانی در برقراری عدالت نداشتیم به این دلیل هست که هر دو گروه شاید وظایف خودشان را دقیق و درست انجام ندادند؛ نخبگان به صورتی و از آن طرف مردم هم به صورت دیگر. نخبگان به این صورت که ما در میان سیاسیون، نخبگان و مدیران جامعه در دهه‌ی گذشته دیدیم که توجه‌­ها به پیشرفت بیشتر از عدالت جلب شد و یا توجه به عواملی که فرعی هستند، حالا بر فرض که آن عوامل، عوامل مؤثری هم باشند. توجه به برجام، توجه به اصلاحِ روابط با دُوَل استکباری و... اینها توجه مردم را به یک جای دیگری جلب کرد و جامعه را برد به سمتی که منتظر باشند تا دیگران با ما رفتارشان را بهتر کنند به زعم بعضی­‌ها و حالا مفهوم دشمن را هم این وسط خیلی­‌ها حذف کردند. می­‌خواستند دشمنی­‌ها را از بین ببرند تا بهبودی در وضع جامعه پدید بیاید در حالی که با برقراری عدالت، نیروها و انرژی­‌های جامعه آزاد می‌شود. خب این نگاه، یک نگاهی بود که در میان نخبگان بود و بین مردم رواج پیدا کرد و البته نتیجه هم نگرفت. این نگاه خود به خود موجب شد از توجه و تمرکز بر روی موضوع عدالت فاصله بگیریم.

از طرف دیگر طرح­‌هایی که برای اداره‌ی اقتصاد و معیشت مردم مدنظر برخی بود، طرح­های مردمی بر اساس اقتصاد مقاومتی نبود. خب وقتی که فعالیت اقتصادی و جهت­گیری فعالیت­‌ها در این جهت نباشد که بخواهد مردم را فعال کند، طبیعتاً رانت پدید می‌­آید، طبیعتاً فساد زمینه‌­اش زیاد می­‌شود، کم‌­کاری­‌ها و بی‌­عرضگی­‌ها شدیدتر خواهد شد و شدیدتر خودش را نشان می‌­دهد و دوباره زمینه‌ی بی‌­عدالتی فراهم می‌­شود.

عامل سومی که در نخبگان و خواص جامعه یا سیاسیون و افراد ذی­‌نفوذ هر کدام به سهمی موجب این شد که ما به عدالت به نحو مطلوب نرسیم، بعضی از مصلحت‌اندیشی­‌هایی است که بین نخبگان جامعه بالأخره رواج پیدا می­‌کند. اینها رودروایسی می­‌کنند با یکدیگر، در مقابل یکدیگر کوتاه می‌­آیند و این وسط عدالت قربانی می‌­شود و مردم فراموش می­‌شوند. اگر نخبگان جامعه حُریت خودشان را حفظ کنند و حتی درباره‌ی رفقای خودشان و نه فقط درباره‌ی رقبای خودشان، بتوانند با جدیت عدالت را مطالبه کنند، کار عدالت بهتر به سامان خواهد رسید. وقتی که مسامحه می‌کنند و سختگیری نمی‌کنند تا آنها هم با اینها سختگیری نکنند، خب بی­‌عدالتی زمینه‌­اش فراهم می­‌شود و کسانی که کار دستشان هست فضا را برای خودشان آماده می‌­بینند که رانت­‌خواری کنند و مشکلات دیگر را پیش بیاورند.

بنده سه عامل تقریبی را در میان خواص و نخبگان جامعه، در میان مسئولین، در میان کسانی که ذی ­نفوذ هستند برشمردم که تصور می­کنم این سه عامل موجب کُندی در برقراری عدالت در جامعه می­شود، مثلاً علمای حوزه وقتی نقش خودشان را کامل ایفا کنند نسبت به مسئولیت، سیاسیون نقش خودشان را درست ایفا کنند، یقیناً فضایی در جامعه ایجاد می­‌شود که در آن فضا نمی‌­شود رفتاری در جهت بی‌­عدالتی داشت.

 نقش مردم در برقراری عدالت پُررنگ شده است
خب برویم در بخش مردم. مردم در انتخابات در کشور ما مشارکت جدی دارند و تا حد زیادی تأثیر خودشان را می­‌گذارند ولی برای برقراری مردم­سالاری دینی کافی نیست که فقط مردم بیایند در انتخابات شرکت کنند. همچنانی که اگر فقط مردم بیایند در تظاهرات شرکت بکنند کافی نیست. ما برای اینکه بهتر ببینیم که نقش مردم در برقراری عدالت چه می­تواند باشد خوب است توجه کنیم به این جریان مطالبه‌­گری‌­ها که توسط بسیج دانشجویی، نیروهای مردمی و جوانانی که فعال شدندد ایجاد شده است. خب جای اینگونه فعالیت­‌ها در میان مردم خالی بود و اینگونه فعالیت­‌ها را رهبر انقلاب با بیانیه‌ی گام دوم و قبل از آن با فرمایشی که داشتند دربار‌ه‌ی اینکه بسیج، مظهر مردم­سالاری دینی است و بعد از بیانیه‌ی گام دوم در توضیحاتی که به دانشجویان و بسیجیان دادند یا با فرماندهان بسیج که صحبت فرمودند بر این مسأله تأکید کردند و نقش مردم را در برقراری عدالت هدایت فرمودند و پُررنگ شد. این خیلی جایش خالی بود و یکی از عواملی که باعث می‌شد ما در عدالت آن پیشرفت لازم را نداشته باشیم این بود که همین حلقه­‌های مردمی و فعال و ساماندهی‌­کننده‌ و تقویت­‌کننده‌ی مطالبه­‌گری مردم از مسئولین زیاد شکل پیدا نکرده بودند.

الآن عدالت­خواهی در جامعه‌ی ما تبدیل به یک ارزش شده و فعالیت‌­های عدالت­‌جویانه و فعالیت­‌هایی که از ایجاد فساد در هر منطقه و محله­‌ای جلوگیری می‌­کند و می‌­تواند مشکلاتی را که موجب مظالم زیادی می­‌شود حل کند، زیاد شده است. خب وقتی این مطالبه‌­گری، این تشخیص مسأله‌­ها، این حل مسأله‌­ها، حتی کمک کردن به مسئولین توسط نیروهای مردمی و جوانان، این چیزها وقتی زیاد بشود طبیعتاً جلوی فساد را می‌­گیرد.

هیچ وقت نمی­شود عدالت را صرفاً از بالا برای یک جامعه جاری و تضمین کرد و توسعه داد یعنی برای تقویت عدالت در جامعه، باید مردم هم نقش خودشان را ایفا کنند.

 مطالبه‌گری‌ها، نقش مردم را تقویت می‌کند
بنده تصور می­کنم در میان نخبگان و مسئولین جامعه عدالت­‌گرایی و توجه به عدالت بیشتر شده، آنهایی که بی­‌توجه‌­اند به این موضوع در نزد افکار عمومی، موقعیت‌شان به شدت تنزل پیدا کرده است، آنهایی که توجه به عدالت دارند خب در نظر مردم خیلی به اصطلاح مورد استقبال قرار گرفتند مثل قوه قصائیه. یعنی مردم آمدند کمک کردند و بعضاً دستگاه‌­ها خودشان قیام کردند به عدل و قسط و مورد استقبال قرار گرفت. هر مسئول دولتی هم در این جهت حرکت کند طبیعتاً نامش در تاریخ مثبت باقی خواهد ماند ولی به هر حال فضا، یک فضایی است که در میان نخبگان و خواص جامعه دارد می­‌رود به سمت عدالت، در اواخر دهه‌ی پیشرفت و عدالت ما شاهد این وضعیت هستیم.

در میان مردم هم به ویژه جوانانی که فعال شدند در عرصه­‌های مطالبه‌گری و حل مسأله هر دو در کنار هم، اینها موجب شده است که مردم نقش خودشان را در برقراری عدالت بیشتر ببینند. وقتی این مطالبه­‌گری­ها توسط مردم در رسانه­‌ها دنبال می­شود و جوانانی می‌­آیند فعال می­‌شوند برای اینکه محرومیت­‌زُدایی کنند حتی همین فعالیت­‌ها که در سیل­ها و زلزله­‌ها یا در کرونا انجام شد اینها نقش مردم را تقویت می­‌کند و حتی می‌تواند از ایجاد زمینه‌ی فساد و رانت و بی­‌عدالتی جلوگیری کند. ما باید این نقش را کماکان تقویت کنیم. شاید روح حاکم بر بیانیه‌ی گام دوم تقویتِ این نقش باشد که با امیدبخشی به مردم و به ویژه جوان­ها، مردم و آن نیروهای جوانی که حزب‌اللهی و معتقد هستند، فداکارانه برای مردم تلاش کنند. اگر اینها واقعاً به حد مطلوبی از فعالیت خودشان برسند یقیناً عدالت را در جامعه تضمین خواهند کرد.

 بی‌­عدالتی در جامعه ما سیستمی نیست
البته بی­‌عدالتی در جامعه‌ی ما سیستمی نیست. همین دانه درشت­هایی که گرفته می­‌شوند و محاکمه می‌­شوند معلوم می­‌شود که سیستم برخورد می‌­کند با بی­‌عدالتی و الآن تقریباً معلوم شده است که بی­‌عدالتی و ظلم حتماً جلوگیری خواهد شد و اگر کسی به رانت­‌خواری و انواع بی­‌عدالتی­ها دست بزند دیر یا زود دستگیر خواهد شد و پای میز محاکمه خواهد آمد. خود این خیلی کمک می­کند به فضا، اما خب طبیعتاً دستگاه قضا برای برقراری عدالت کافی نیست. امیدواریم مجلس شورای اسلامی هم نقش خودش را به خوبی ایفا کند. درست است که دچار بی­‌عدالتی­ها شدیم و این اصلا زیبنده‌ی جامعه اسلامی نیست اما در نهایت معلوم است که جامعه دارد خودش را بازسازی و آماده می­کند.

در این شرایط اجتماعی نویی که ما قرار داریم، از حضور فضای مجازی و مشکلاتی مثل کرونا و در شرایطی که بالأخره تحریم­های بیگانگان فشار می‌­آورد، امیدها به دشمنان قطع شده و دشمنان در نهایت ضعف قرار گرفتند و ما در نهایت قدرت برای تأمین امنیت خودمان قرار گرفتیم و با اقتدار می­‌توانیم حتی برخی از منافع اقتصادی خودمان را دنبال کنیم. همه‌ی این شرایط دست به دست هم داده که ما بیش از بیش به سمت عدالت حرکت کنیم و اینها هیچ کدام بی­‌سابقه نیست. این نکات مثبتی که فراهم شده دستاوردِ همان پیگیری‌ای است که در نظام ما برای عدالت همیشه بوده، رهبری عزیز انقلاب هم همیشه بالای سر نظام بودند که یک وقت بی­‌عدالتی در جامعه نهادینه نشود و همیشه مشوق عدالت­‌خواهان و عدالت­‌جویان در خواص و عموم مردم بودند و این در حال نتیجه دادن است. ما می­‌بینیم که فرمایشات ایشان روز به روز بیشتر به صورت یک ارزش در جامعه نهادینه می­‌شود و به صورت اموری پذیرفته شده در افکار عمومی جا می­‌افتد و یقیناً جامعه‌ی ما با همه‌ی مشکلاتی که ما در مورد عدالت داشتیم امیدش نسبت به آینده بسیار بالا است، بالاتر از بسیاری از مردم در مغرب زمین که امیدی ندارند و می­‌بینید که چه می­‌کنند.

قیام در جامعه‌ی ما از آغاز انقلاب اسلامی برای قسط و عدل به صورت جدی شروع شده و این قیام خاموش نشده است. این خیلی مهم است از نظر بنده که قیام برای قسط و عدل هیچ وقت پایان نپذیرفته، هیچ وقت دوره­‌اش نگذشته، هیچ وقت ارزشش کم نشده است، منتهی در مقاطعی تحت تأثیر عوامل مختلف این قیام در میان خواص و عموم مردم ممکن است ضعیف شده باشد، لطمه‌­اش را هم خوردیم ولی به رونشی دیده می­‌شود که جامعه دارد خودش را بازسازی می­‌کند.