پیوست‌های فرهنگی برای رسیدن به قدرت استراتژیک

۱. پژوهشگرانی که انقلاب‌ها را تحلیل و بررسی می‌کنند، جدا از این‌که کارکردگرا باشند یا ساختارگرا، توده‌گرا باشند یا کثرت‌گرا، به تئوری‌های مبتنی بر اقتصاد معتقد باشند یا مسائل فرهنگی و جامعه‌شناختی را در وقوع انقلاب‌ها دخیل بدانند، معمولاً یک شیوه‌ی مشابه را برای آشنایی با آرمان‌ها و شناخت وجوه ممیزه‌ی هر انقلابی به کار می‌برند. بهترین شیوه برای شناخت انقلاب‌ها، بازخوانی و تحلیل محتوای شعارهای آنها است که رهبرانشان عمدتاً در سال‌های مبارزه یا در نخستین سال‌های پیروزی مطرح می‌کنند.

در میان انقلاب‌های جهان، این نکته‌ در مورد انقلاب اسلامی ایران قابل توجه است که شعارهای مطرح‌شده‌ی رهبران و مردم انقلابی تنها به سال‌های نخستین پیروزی محدود نمانده است. حضرت امام خمینی رحمة‌الله‌علیه و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای شعارهای انقلاب اسلامی ایران را در ادوار مختلف بازتولید و ادبیات آن را روزآمد نموده‌اند.

بدون شک ابتکار رهبر معظم انقلاب در نام‌گذاری سال‌ها هم یکی از نمودهای بازتولید این شعارها و آرمان‌ها است که با توجه به مقتضیات خاص هر برهه انجام شده و نوعی گفتمان‌سازی مبتنی بر آرمان‌های انقلاب انجام گرفته است. نکته‌ی قابل توجه در نام‌گذاری‌های رهبر معظم انقلاب آنجاست که ایشان در سال‌های اخیر مفاهیمی مانند «اصلاح الگوی مصرف» و «همت مضاعف و کار مضاعف» را به عنوان نام سال برگزیده‌اند که هم وجهی از «اقتصاد» و هم وجهی از «فرهنگ عمومی» را توأمان در خود جای داده‌اند.

۲. رهبر معظم انقلاب در پیام نوروزی خود سال ۱۳۹۱ را به نام «تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه‌ی ایرانی» نام‌گذاری کردند. آیت‌الله خامنه‌ای در این پیام، وظیفه‌ی ملت را «مصرف تولید داخلی» دانستند و آن را مهم‌ترین کار در زمینه‌ی تقویت تولید ملی نامیدند و تأکید کردند ملت باید با «خودداری از مصرف کالاهای خارجی که مشابه ایرانی دارند» و همچنین «تبدیل استفاده از کالای ایرانی به یک فرهنگ» در این راه قدم بردارد.

این اولین بار نیست که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بر مصرف کالای ایرانی تأکید می‌کنند. شاید جالب توجه باشد که ایشان در پیامی که تنها سه روز پس از آغاز دوران رهبری در ۱۸ خرداد ۱۳۶۸ در تجلیل از امام راحل و خطاب به ملت ایران صادر کردند، ملت را به مصرف کالای داخلی دعوت ‌کرده‌اند؛ توصیه‌ای که در سال‌های بعد نیز همواره جزء تأکیدات ایشان بوده است.

البته هرچند که سال آغازین رهبری معظم‌له یکی از پربسامدترین سال‌ها از لحاظ به کار بردن این واژه در بیانات و پیام‌های ایشان بوده، اما میزان استفاده‌ی رهبر معظم انقلاب از آن در سال‌های ۱۳۸۵ به بعد نیز به میزان چشمگیری نسبت به گذشته افزایش یافته و در سال ۱۳۸۹ به بالاترین میزان خود رسیده است.

۳. تأکید رهبر انقلاب بر تولید داخلی در دو برهه‌ی مختلف، معنی و مفهومی ویژه پیدا کرده است. سال‌های پایان دهه‌ی ۶۰ و سپس سال‌های پایانی دهه‌ی ۸۰ دو برهه‌ای است که وضعیت کشور در آن‌ها تفاوت‌های بسیاری با هم دارد. در اوایل دهه‌ی ۷۰ که مصادف با سال‌های نخستین سازندگی پس از جنگ تحمیلی است، وضعیت ذخایر ارزی کشور با توجه به کاهش شدید قیمت نفت بحرانی بود. این بحران به شکلی بود که کشور برای تأمین ارز مورد نیاز برای واردات کالاهای اساسی مثل گندم هم با مشکلات عمده‌ای مواجه بود و بحث استقراض خارجی در محافل اقتصادی کشور بالا گرفته بود. علاوه بر این، کشور از لحاظ زیرساخت‌های اقتصادی و صنعتی با معضلاتی جدی مواجه بود و در بسیاری از حوزه‌ها وابستگی به خارج از کشور وجود داشت. بنابراین برای رفع این وابستگی‌ها و نیز ضرورت سرمایه‌گذاری‌های کلان انسانی و مالی، ضرورت تولید داخلی و حمایت از آن بیش از پیش احساس می‌شد.

اما در برهه‌ی فوق‌الذکر دوم، کشور در شرایط بسیار متفاوتی نسبت به دوره‌ی اول به سر می‌برد و به فرموده‌ی رهبر معظم انقلاب: امروز کشور در شرایط بدر و خیبر قرار دارد. امروزه جمهوری اسلامی ایران در عرصه‌های علمی و فناوری، عمرانی، زیرساخت‌های اقتصادی و صنعتی، صنعت نفت و پتروشیمی، خودکفایی در بسیاری از مواد و کالاهای اساسی و استراتژیک و از همه مهم‌تر سرمایه‌ی اجتماعی از شاخص مناسبی برخوردار است. از این رو به نظر می‌رسد نام‌گذاری اقتصادی - فرهنگی سال 1391 تلاش رهبر انقلاب برای افزایش قدرت استراتژیک ایران و ارتقای وضعیت کشور در صحنه‌ی بین‌المللی است.

۴. به اعتقاد تعدادی از پژوهش‌گران، جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک بازیگر مؤثر در سیاست بین‌‌الملل ایفای نقش ‌می‌کند. ایفای نقش کارآمدتر اما مستلزم آن است که قدرت کشورمان در حوزه‌های مختلف تشکیل‌دهنده‌ی قدرت ملی -یعنی فرهنگ، اقتصاد، سیاست و توان نظامی‌-  افزایش یابد.

برای افزایش قدرت در این حوزه‌ها و از جمله اقتصاد، هم بُعد نرم‌افزاری و هم بُعد سخت‌افزاری آن مورد توجه هستند. مباحثی مثل امنیت کار و سرمایه و یا فرهنگ مصرف از جمله عوامل مؤثر در بعد نرم‌افزاری اقتصاد و عواملی چون توسعه‌ی معادن زیرزمینی و یا ارتقاء زیرساخت‌های اقتصادی و صنعتی، بیشتر از بعد سخت‌افزاری مورد توجه هستند.

در پیام نوروزی و سخنرانی حرم رضوی رهبر معظم انقلاب علاوه بر اینکه بر بعد نرم‌افزاری یعنی بر اصلاح فرهنگ عمومی مصرف و بحث حمایت از کار و سرمایه‌ی ایرانی تأکید شده، بر صیانت و استفاده بهینه از منابع نفت و گاز که باعث ارتقاء جایگاه ایران در میان کشورهای جهان به عنوان بزرگترین دارنده‌ی منابع انرژی فسیلی در ۱۰ سال آینده می‌شود، هم به عنوان بعد سخت‌افزاری ارتقاء جایگاه اقتصادی کشورمان مورد تأکید قرار گرفته است که برایند این دو، قدرت استراتژیک جمهوری اسلامی را افزایش می‌دهد.

۵. چرا تولید ملی؟
ویژگی‌های استراتژیک جمهوری اسلامی ایران مثل موقعیت ویژه‌ی سوق‌الجیشی، برخورداری از منابع عظیم انرژی، توان تاثیرگذاری در منطقه‌ی حساس خاورمیانه، پهناوری و جمعیت زیاد از جمله وجوه ممتاز قدرت ایران در مقایسه با دیگر رقبای منطقه‌ای در راه رسیدن به افق‌های ترسیم شده در چشم‌انداز ۲۰ ساله است. اما در راه رسیدن به این چشم‌انداز، لازم است تا موقعیت کشورمان در همه‌ی حوزه‌ها و از جمله حوزه‌ی اقتصاد ارتقاء یابد. در این بین، توان تولید داخلی یکی از وجوه اصلی ارتقاء قدرت کشورمان به‌ویژه در بخش اقتصادی برای نیل به این اهداف به شمار می‌رود.

حمایت از تولید داخلی باعث می‌شود تا توان تولید محصولات استراتژیک در کشور افزایش یابد که در صورت تحقق این مهم، وابستگی در بخش کالاهای اساسی به خارج از مرزها کم خواهد شد و بالطبع قدرت چانه‌زنی در مراودات بین‌المللی بالاتر می‌رود چرا که برای کشوری همچون جمهوری اسلامی ایران که همواره مورد هجوم طرف‌های خارجی است، خودکفایی در تأمین نیازهای داخلی، یک ضرورت غیر قابل کتمان و یک برگ برنده است.

در بیانات رهبر معظم انقلاب موارد بسیاری از تأکید ایشان بر ضرورت ارتقاء توان تولید داخلی و بی‌نیازی از خارج از کشور به چشم می‌خورد. این بی‌نیازی به معنای عدم ارتباط با دیگر کشورها نیست بلکه به معنای توانایی تولید و خودکفایی است.

ماجرای تولید سوخت راکتور تحقیقاتی تهران یا خودکفایی در تولید بنزین دو نمونه از عکس‌العمل غرب برای تحت فشار قرار دادن نظام اسلامی در مواردی است که با توجه به نیاز اساسی کشور به آنها، می‌خواستند در قبال تأمین این نیازهای معمول در مراودات اقتصادی جهان، امتیاز‌های سیاسی بسیاری از ایران بگیرند. آیت‌الله خامنه‌ای در این باره می‌فرمایند: «[غربی‌ها] به همه‌ی دنیا ثابت کردند، مدلل کردند که آمریکا و بقیه‌ی کسانی که این سوخت را می‌توانند تولید کنند، قابل اطمینان نیستند برای این‌که انسان سوختش را به امید این‌ها بگذارد، چون تا مورد احتیاج قرار گرفت، همه‌ی مدعاهای خودشان، همه‌ی خواسته‌های خودشان را فهرست می‌کنند، می‌گویند: آقا! باید این‌ها را عمل کنید تا ما این سوخت را به شما بدهیم! خوب، این که معامله نشد.»^۱

وجه دیگر این موضوع، خودکفایی در مصارف داخلی و ایجاد بسترهای لازم برای افزایش صادرات غیر نفتی و بالطبع قطع وابستگی به صادرات نفت است. این مهم در مسیر ایجاد ساختار اقتصادی منهای نفت بسیار مؤثر خواهد بود. این شرایط، ذخایر استراتژیک نفت را به اهرمی استراتژیک در دستان جمهوری اسلامی ایران تبدیل می‌کند. رهبر انقلاب در این باره می‌فرمایند: «این کار چه قدرت عظیمی را برای یک کشور تولیدکننده‌ی نفت به وجود می‌آورد که یک وقت اگر اراده کرد، بگوید آقا من از امروز تا بیست روز نفت صادر نمی‌کنم. ببینید چه حادثه‌ای در دنیا به وجود می‌آید. […] اگر یک روزی اقتصاد کشور از درآمد نفت و صادرات نفت بریده شود، این توان را ملت ایران و نظام اسلامی در ایران به دست خواهد آورد که تأثیرگذاری‌اش در دنیا فوق‌العاده است. ما باید به اینجا برسیم.»^۲

پی‌نوشت‌ها:
۱. بیانات در دیدار کارگزاران نظام، ۱۳۸۹/۵/۲۷
۲. بیانات در دیدار فعالان بخش‌های اقتصادی‌ کشور، ۱۳۹۰/۵/۲۶