حوزه علمیه خواهران؛ از چگونگی تحول تا امتدادبخشی فرهنگی اجتماعی

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی در دیدار جمعی از اعضای جامعة الزهراء سلام‌الله‌علیها، حوزه‌های علمیه را نیز همچون سایر مجموعه‌ها نیازمند تحول دانستند و افزودند: «حوزه علمیه برای مردم و تبلیغ و پیش‌بُرد دین و ایجاد حاکمیت دینی است که با توجه به درحال تحول بودن جامعه، حوزه علمیه هم باید برای انجام صحیح وظایف خود روزآمد شود.» ۱۴۰۳/۰۸/۳۰
در همین راستا، رسانه‌ی  KHAMENEI.IR در گفت‌وگو با سرکار خانم دکتر نجمه‌ نجم، مشاور طرح و برنامه‌ی مدیر جامعه الزهراء سلام‌الله‌علیها، به بررسی اهمیت تحول و چگونگی تحقق تربیت و تهذیب در حوزه علمیه خواهران پرداخته است.
 
به‌عنوان سؤال اول بفرمایید که افزایش معرفت دینی جامعه‌ی بانوان در شاخه‌های مختلف چه اهمیتی دارد؟ و درواقع امروز جامعة الزهراء سلام‌الله‌علیها تا چه اندازه توانسته این بار را بر دوش بکشد؟                 
ما طبق آموزه‌های اسلامی و دینی خودمان و سلوک و بیانات حضرت امام خمینی رحمه‌الله و رهبر انقلاب یاد گرفته‌ایم که ذوابعاد و ذووجه به مسائل نگاه کنیم. لذا رشد را به‌خصوص در جنبه‌ی معرفت دینی بانوان هم ما ذوابعاد در نظر می‌گیریم. لذا اگر بخواهیم رشد را چند وجهی در نظر بگیریم در بحث معرفت دینی باید ناظر به معرفت دینی مردان و حتی معرفت دینی خانواده هم عنایت داشته باشیم. یعنی باید این سه ضلع را کنار هم داشته باشیم تا بعد بتوانیم ان‌شاءالله این معرفت دینی را در فضای خانواده، فرزندان و جامعه جاری و ساری بکنیم. درست است که ما به معرفت دینی آقایان و خانواده یا الگوی سوم زن، مردان و خانواده عنایت داریم، اما دالّ مرکزی این معرفت دینی را بانوان می‌دانیم.

یکی از نکات قابل توجه در بحث معرفت دینی بانوان بحث توجه به فطرت و تربیت و اقتضائات و اختصاصات همچون بحثی در میان بانوان است. نکته‌ی دیگری اینکه ما در یک مباحثی باید ابتدا یک مدل مفهومی و یک زنجیره‌ی معناداری را ایجاد بکنیم و بعد بتوانیم آن مدل مفهومی را در عرصه‌های عملیاتی به نسبت مختصاتی که هر بحث دارد. شش کلیدواژه: تفکر، تبادل، تعامل، توازن، تعادل و تعالی که این زنجیره‌ی علمی در بحث تربیتی و معرفت دینی نه فقط اینجا در سایر مباحث هم عرض کردم قابل استفاده است و البته نسبت بندی آن باید مشخص بشود. به طور خاص در بحث معرفت دینی بانوان برای ما قابل استفاده است. به جهت اینکه ما ابتدا روی تفکر بانوان‌مان کار می‌کنیم بعد تلاش می‌کنیم که آنها را وارد عرصه‌ی تبادل، گفتگو و گفتمان بکنیم. از این قاعده استفاده می‌کنیم تا بتوانیم بین آنها، بین آن معرفت، عبودیت، تربیت و تهذیب بال علم و عمل که مورد عنایت حضرت امام خمینی رحمه‌الله و رهبر انقلاب هم هست بتوانیم آن همسانی و همپوشانی و توازن لازم را به دست بیاوریم که خود این توازن یک وزن دهی مناسب را می‌تواند بین آن عبودیت، عقلانیت، معرفت و تربیت و تهذیب در عمل خودش را نشان بدهد. بعد از آن اتفاقی که ما می‌توانیم یک تعادلی را در معرفت دینی بانوان به لحاظ تربیتی شاهد باشیم و  بعد از آن بتوانیم ان‌شاءالله روی شاخص‌های تعالی این اتفاق تمرکز بکنیم. به نظرم اگر نقشه‌ی راهی درست تنظیم بشود براساس این هر فردی به عنوان یک مدیر، به عنوان یک مشاور، به عنوان یک مبلغ، به عنوان یک مدرس می‌تواند نسبت خودش را در راستای مأموریت ارتقاء معرفت دینی بانوان پیدا بکند. الان به نظر می‌رسد بعضاً مدیران ما، بزرگوارانی که در بحث‌های برنامه‌ریزی شاید دخل و تصرف دارند چون بن مایه‌های نظری قوی ندارند یا مبانی و اصول قوی را  شاید مورد عنایت قرار نمی‌دهند لذا ما در مدل‌های عملیاتی معمولاً به یک مدل هایی می‌رسیم که به عبارت ما یا فقط واقع‌گرایانه است یا آرمان‌گرایانه. در حالی که ما دقیقاً نیاز داریم به یک مدل‌هایی که آرمان‌گرایی واقع‌گرایانه را تصویر بکند. لذا امیدواریم با توجه به این دقت نظرها ان‌شاءالله بتوانیم در این عرصه کارهای بهتری را انجام بدهیم.

یکی از مطالباتی که رهبر انقلاب سال‌هاست مطرح کرده‌اند بحث تحول در حوزه‌های علمیه است، ایشان در دیدار اخیر با اعضای محترم جامعة الزهراء سلام‌الله‌علیها هم یکبار دیگر بر این مسئله تأکید کردند و اهمیت تحول و چگونگی رقم خوردن تحول توسط کسانی که اهلیت آن را دارند بیان فرمودند. لطفا یک مقداری منطق تحول به‌خصوص در فضایی که بانوان حوزوی دارند تحصیل می‌کنند را تشریح کنید و اینکه این تحول چگونه می‌تواند در بستر آموزش و پژوهشی که بانوان حوزوی دارند تحصیل می‌کنند، اثرگذار باشد؟
نگاه رهبر انقلاب در بحث تحول یک نگاه ذوابعاد و چند وجهی است؛ یکی از تأکیدات معظّم‌له در مورد تحول در حوزه بحث ممات و حیات حوزه است که مرتب گوشزد می‌کنند که ما باید نسبت خودمان را برای آینده‌ی حوزه مشخص بکنیم و اینکه به نسبت مجموعه‌ی تحولاتی که در دنیا دارد رقم می‌خورد ما نسبت به توسعه‌ پیشرفت خودمان در عرصه‌های مختلف چه برنامه‌ای را داریم؟

ما زمانی که بر‌اساس مطالبات و بایسته‌های تحول در حوزه از منظر رهبر انقلاب به سمت این رفتیم که سلسله رویدادهای جامعة الزهراء سلام‌الله‌علیها را شکل بدهیم به یک رویدادی به نام رویداد آینده‌نگری، آینده نگاری و آینده پژوهی رسیدیم یعنی ببینیم بیست سال آینده، سی سال آینده ما در چه شرایطی قرار می‌گیریم.

نکته‌ی بعدی این است که رهبر انقلاب تأکید می‌کنند که تحول طبیعتاً اتفاق خواهد افتاد. اینکه حوزه نسبت خودش را با این قضیه مشخص کند خیلی مهم است همان دغدغه‌ای که حضرت آقا دارند که ما منزوی نشویم، کنار گذاشته نشویم عقب نمانیم و از آن طرف می‌آیند موضوع را باز می‌کنند و حتی تحول مثبت و به عبارتی تحول منفی را کاملاً تبیین می‌کنند به لحاظ اینکه آگاهند که نگرانی‌هایی در این زمینه وجود دارد. پس باید تحول را مدیریت کنید. تحول را هدایت کنید، تحول را شما جهت بدهید، یعنی مصادره به مطلوب بکنید در راستای آن اتفاقاتی که برای آن ،جایگاه دین و دین‌داری مردم مورد عنایت‌تان است. خیلی جالب است روی بحث تحول عنایت دارند به یک گزاره‌هایی مثل مدرک. از بحث مدرک این همان چیزهایی است که برای ما گاهاً برخی از چیزها تهدید است ولی از آن فرصت می‌سازیم. در نگاه برخی مدرک برای حوزه تهدید بود. اما ایشان توصیه می‌کنند که این تهدید را تبدیل به فرصت بکنید. اما در عین حال تدبیر بکنید که طلاب حوزه‌ی علمیه مدرک‌گرا نشوند، مدرک زده نشوند. اما مدرک را با هویت مستقل خود حوزه، خود حوزه نه آموزش عالی. چرا روی این موارد می‌خواهم تأکید کنم؟ چون در یک قسمت‌ از فرمایشات‌شان ایشان دارند که از شیوه‌های نو نترسید.

در روز دیدار ۳۰ آبان رهبر انقلاب با اعضای جامعة الزهراء سلام‌الله‌علیها یکبار دیگر ذوابعاد بودن و ذووجه بودن رهبر انقلاب را مشاهده کردیم دقیقاً با یک رابطه‌ی امام و امت. امام و امتی که در آن نقش پدری، نقش رهبری و نقش رابطه‌ی رأفت و عاطفه روشن است.  نقش رابطه‌ی جدیت و پیگیری و رصد روشن است. این خیلی مهم است. یعنی در محضر یک رهبر نشستی اما پدر، اما ناظر، اما عاطفی، اما جدی، اما پیگیر، یعنی رهبر انقلاب اسلامی از بحث معرفت، تربیت،  تهذیب، حکمرانی، فقه حکمرانی، فقه رمزارزها و... بیان فرمودند؛ از مجموع فرمایشات آقا با عنایت به جمیع جهاتی که مطرح شد دستاوردمحوری، مسئولیت پذیری در سطح و لایه‌های مختلف به نسبت اقتضائات و اختصاصات بانوان و بحث امتداد فرهنگی اجتماعی حوزویان را من برداشت کردم.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار با اعضای جامعة الزهراء سلام‌الله‌علیها، برنامه‌ریزی برای تهذیب و پیشرفت روحی و معنوی زنان در جامعة الزهراء سلام‌الله‌علیها را در کنار آموزش‌های علمی ضروری دانستند و گفتند: بانوی برخوردار از اخلاق اسلامی و تهذیب نفس می‌تواند نسل آینده را متحول و تربیت کند.

لطفا بفرمایید که تهذیب و پیشرفت معنوی چه اهمیتی دارد و چگونه می‌توان این امر مهم را محقق کرد؟
برای همه‌ی بزرگوارانی که دغدغه‌مند امور حوزوی است و اصلاً امر علم با عمل در جامعه هستند بحث تربیت و تهذیب قابل اعتناست و باید در وجوه برنامه‌ریزی به آن عنایت خاص داشت. در فرمایشات امام راحل وقتی که ملاحظه می‌کنیم بسیار زیبا دو نهاد علمی حوزه و دانشگاه را محور قرار می‌دهند و بحث تربیت و تهذیب را متذکر می‌شوند و اینکه سرمنشأ سعادت کشور اسلامی را در ائتلاف بین حوزه و دانشگاه و در ائتلاف بین علم و عمل و معرفت و تربیت و تهذیب می‌دانستند. معتقدم اگر ما می‌خواهیم ذووجهی تدبیر بکنیم برای تربیت و تهذیب در حوز‌ه‌ها باید ابعاد مختلف را رصد کنیم.

اگر که سیاستگذاران ما در عرصه‌ی کلان آگاه و دانا باشند به آن مأموریت و رسالتی که دارند اقتضائات و اختصاصات بانوان را هم در نظر بگیرند، جنبه‌ی هدایت و دین‌داری هم را به‌عنوان هدف و رسالت درست ببینند و بعد حالا بیایند در اینکه ما چطوری می‌خواهیم منظومه‌ی تبلیغ، آموزش و پژوهش را ببندیم حتماً در سلوک و زیست تربیتی تدریسی و پژوهشی و تبلیغی به آن تربیت و تهذیب، در عمل اشاره دارند.

ما باید طلاب‌مان را مجهز کنیم به مهارت خودآگاهی و مدیریت خویشتن، این مهارت قوت می‌دهد که حتی اگر آن طلبه در منظر یک کلاسی که من معلم و استادش بودم اگر خدای ناکرده من صاحب آن نفس تأثیرگذار یا سلوک عملی نبودم او به خودآگاهی و مدیریت خویشتن خودش در مسیر علمی‌ تربیتی و تهذیبی خودش ثابت قدم باشد. اما از آن طرف این باعث نمی‌شود که من نسبت به این اتفاق کم کاری کنم.

رهبر انقلاب اشاره دارند که ما باید میراث حوزه را حفظ کنیم اما از روش‌ها و سبک‌های نوآورانه هم بهره‌‌مند بشویم. سلوک تربیتی و تهذیبی در میراث حوزه مدل دارد. هر چند سیر تطور هم دارد اما متناسب با الان هم نسخه‌ی تجویزی دارد. به شرط اینکه ما ذووجوه به این بحث نگاه کنیم و بتوانیم دامنه‌ی بحثی را برای آن داشته باشیم.

نکته‌ی دیگر بحث اتاق‌های نوآوری، اتاق‌های رصد مستمر، شناسایی مستمر نسبت به آسیب‌ها و چالش‌هایی است که ما در بحث تربیت و تهذیب با آن شاهدیم. ما نباید منحصراً به بحث آسیب و چالش عنایت کنیم. باید در بحث اول در مدل‌های نظری و تجویزی هم عنایت‌های ویژه داشته باشیم با اقتضائات و اختصاصاتی که نسبت به بحث بانوان داریم شرایط مختلف را در نظر بگیریم، در نظام تعلیم و تربیت‌شان و سلوک عملی‌شان بحث‌ها را مورد عنایت قرار بدهیم. اما در کنار این بحث مسلّماً باید اتاق‌های رصدی داشته باشیم که بتوانیم چالش‌ها را هم با مدل‌های مختلف رصد بکنیم و به نسبت آن اتفاق با نگاه حل مسئله موانعی که بر سر تربیت و تهذیب طلاب در رده‌های مختلف وجود دارد که بزرگوارانی که در حوزه هستند به نظرم به راحتی می‌توانند لیست بکنند برای آن‌ها هم ان‌شاءالله بتوانیم یک تدبیر مناسبی را بیندیشیم.

اگر در پایان جمع‌بندی دارید یا نکته‌ای هست که در سؤالات ما نبود، بفرمایید استفاده کنیم.
یک نکته‌ای که در پایان می‌خواستم عرض کنم در مورد کرسی‌های آزاداندیشی است که رهبر انقلاب توصیه فرمودند و ما نه در حوزه و نه در دانشگاه آن چنان که ایشان مورد مطالبه‌شان بوده هنوز موفق به انجام این کار نشدیم. حوزه‌ها به نظرم باید حصن امین این اتفاق باشند. هنوز به نظر می‌رسد ما آرامش خاطر برای صاحبنظران علمی ایجاد نکردیم تا بتوانند ولو با تضارب آراء، نظرات مختلفشان مطرح کنند، مورد گفتگو قرار بگیرد، با یک گوش فعال شنیده بشود و بعد متناسب با آن پاسخ‌های مناسب داده شود.

حوزه‌های علمیه برای افزایش معرفت دینی بانوان، برای ارائه‌ی الگوی سوم زن، الگوی سوم مرد، الگوی سوم خانواده، برای عرصه‌های سیاست‌گذاری درست در حوزه‌های علمیه، برای توازن بین تعلیم، تربیت و تهذیب، برای دریافتن تبلیغ پژوهش‌بنیان، آموزش پژوهش‌محور،‌ عنایت به مهارت‌های تخصصی و کنشگری‌های خاص تبلیغی، برای توفیق در بحث احیای امر اجتماعی نیازمند این هستند که یک کرسی‌های آزاداندیشی را با مدل‌های اندیشه ورزانه بین حوزه و دانشگاه رقم بزنند تا بتوانند نه‌تنها برای طلبه حتی برای دانشجو نسخه‌های مناسبی برای کنشگری و تربیت و تهذیب در کنار آن کسب معرفت و تربیت تجویز کنند. این مستلزم این است که افراد بتوانند با آرامش خاطر بیایند، گفتگو کنند، نظراتشان را به اشتراک بگذارند، این گفتگو مورد نقد و مباحثه‌ی علمی قرار بگیرد و خردمندانه به نتیجه برسد. اگر این اتفاق بیفتد به نظرم ما می‌توانیم دستاوردهای قابل توجهی داشته باشیم.

نکته‌ی بعدی‌ام هم در مورد بحث مهارت‌هاست. مهارت‌ها پایه‌ی رشد آموزش، تبلیغ و پژوهش هستند در ابعاد مختلف. مقدماتی، تخصصی و تکمیلی که باز اگر حوزه‌های علمیه در این قسمت با محوریت مهارت خودآگاهی و مدیریت خویشتن بیایند سرمایه گذاری بکنند و در بحث‌های برنامه‌ریزی حوزوی با نگاه نوآورانه این‌ها مورد عنایت جدی قرار بگیرد به نظرم در به ثمر رساندن تمام این اتفاقات می‌تواند سهم به‌سزایی داشته باشد.