نشان الله

در روزهای پرشور انقلاب، زمانی که مردم ایران بر زنجیرهای سلطنت تیغ کشیدند و شعار «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» در سراسر کشور طنین انداخته بود، پرچم ایران نیز در صف تحولات قرار گرفت. امام خمینی (ره) در ۱۰ اسفند ۱۳۵۷ صریح و بی‌پرده خواستار کنار گذاشتن نشان «شیر و خورشید» شدند. ایشان فرمودند: «تمام آثار غرب را - تمام آثار فاسده، نه آثاری که تمدن است - تمام اخلاق فاسده غربی را، تمام نَغَمات باطله غربی را خواهیم زدایید. ما یک «مملکتِ محمدی» ایجاد می‌کنیم. بیرق ایران نباید بیرق شاهنشاهی باشد، آرم‌های ایران نباید آرم‌های شاهنشاهی باشد؛ باید آرم‌های اسلامی باشد. از همه وزارت‌خانه‌ها، از همه ادارات، باید این «شیر و خورشید» منحوس قطع بشود؛ عَلَم اسلام باید باشد. آثار طاغوت باید برود. اینها آثار طاغوت است؛ این تاج آثار طاغوت است؛ آثار اسلام باید باشد.» (۱)

بخش «درس و عبرت تاریخ» رسانه KHAMENEI.IR، به بهانه‌ سالروز تغییر نشان(آرم) پرچم جمهوری اسلامی ایران در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۹ در گزارشی به بازخوانی فلسفه‌ طراحی، نمادشناسی و پیام‌های پنهان در نشان کنونی پرچم کشورمان می‌پردازد.

نشانه‌های ممنوع
سخنان امام خمینی رحمه‌الله بعد از نزدیک به یک سال شروعی برای تغییرات در هویت ساختاری نمادهای کشور بود. این سخنان نه‌تنها پایان یک نماد قدیمی را رقم زد، بلکه آغاز فصلی تازه در هویت بصری جمهوری اسلامی ایران بود. دیگر قرار نبود پرچم کشور نشانی از سلطنت و شاهنشاهی داشته باشد. نشان تازه‌ای باید طراحی می‌شد؛ نشانی که بازتاب‌دهنده‌ آرمان‌ها، باورهای دینی و مسیر انقلابی ملت ایران باشد. به تعبیر مقام معظم رهبری «نماد [...] یعنی یک رمزی که پشت سر خود، در دل خود، معانی فراوانی نهفته دارد. » (۲)و ایران در دوره جدید، نماد جدیدی نیاز داشت.

سرانجام، در صبح روز ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۹، طرح نهایی آرم جمهوری اسلامی ایران به امام خمینی تقدیم شد. طرحی که پس از بررسی‌های فراوان توسط شورای انقلاب تایید شده بود (۳) و با تأیید شخص امام، به نماد رسمی جمهوری اسلامی بدل شد.

پرچم هر کشور، روایتگر تاریخ، باورها و هویت ملت آن سرزمین است. نبودن آن، به‌سان نبودن کشور است. در دل رنگ‌ها و نقش‌های هر پرچم، فلسفه‌ای نهفته است؛ از شرایط جغرافیایی گرفته تا نگرش سیاسی و مذهبی و حتی خاطره‌ حوادث تاریخی. ایران، پس از پیروزی انقلاب، نیازمند پرچمی نو بود؛ پرچمی که نه‌تنها یادآور ظلم و طاغوت نباشد، بلکه تجسم زیبایی از روح انقلاب باشد. نمادی از ملتی که بر پای ایستاد، فریاد زد، و راه تازه‌ای را آغاز کرد.

«الله» در قلب پرچم | از معنا تا فرم
هر پرچم ملی، نه‌تنها یک نماد سیاسی، بلکه یک روایت تصویری از فرهنگ، تاریخ و باورهای یک ملت است. آنچه پرچم را زنده می‌کند، نه فقط رنگ‌هایش، بلکه آرمی‌ست که در قلب آن جای گرفته؛ نشانگر ارزش‌هایی که یک ملت بر پایه آن ایستاده است.

در پرچم جمهوری اسلامی ایران، این آرم چیزی فراتر از یک نشانه‌ بصری ساده است. در میانه این پرچم، واژه مقدس «الله» با رنگ قرمز برجسته شده؛ واژه‌ای که عصاره‌ غایت هستی، مفهوم بنیادی توحید و محور تفکر و سیاست در جمهوری اسلامی ایران را در خود جای داده است.(۴)

اثر این پرچم چنان شد که به تعبیر رهبر انقلاب اسلامی «ما شعار اسلام میدهیم؛ ما پرچم اسلام را بلند میکنیم، و هر کس که در دلش شعله اسلام هست، به طور طبیعی دور این پرچم جمع میشود.»(۵)

آرم جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۵۹ توسط «حمید ندیمی» طراحی شد. در این طراحی، تلاش شده تا فرم، در هماهنگی کامل با محتوا شکل بگیرد؛ یعنی مفاهیم عمیق اسلامی، به زبانی بصری و نمادین، و با زبانی جهانی و قابل درک برای همگان بیان شوند.

پایه‌ این طراحی، واژه «الله» است که با الهام از خط فارسی و عربی، به شکلی ساده، خالص، و بدون پیرایش‌های تجملی، ترسیم شده است. فرم نوشتار آرم، به‌گونه‌ای طراحی شده که هم جلوه‌ای از خوش‌نویسی سنتی داشته باشد، و هم توانایی تبدیل به یک نشانه هندسی و امروزی را پیدا کند. (۶)

پنج ستون استوار| بازتاب توحید در فرم بصری
آرم از پنج عنصر اصلی تشکیل شده که هر یک نماد مفهومی خاص‌اند. این پنج بخش، نخست به پنج پایه از اصول و فروع دین اسلام اشاره دارند: توحید، نماز، روزه، زکات و حج. اما در لایه‌های بعدی معنا، این پنج‌گانگی به پنج قاره جهان، پنج نماز روزانه و نظم پنج‌گانه کیهانی نیز اشاره دارد.

در مرکز آرم، یک خط عمودی به‌عنوان ستون اصلی طراحی قرار گرفته که نماد شمشیر است؛ همان «حدید» در حدیث نبوی، که نماد استواری، جهاد، و قدرت در راه عدالت است. این شمشیر، نه سلاح خشونت، بلکه نشانه‌ای از ایستادگی بر اصول و مقابله با ظلم است. چهار طاق‌نمای قوسی‌شکل که پیرامون این شمشیر قرار دارند، تداعی‌کننده‌ی برگ‌ها یا جوانه‌هایی در حال رشد هستند؛ نماد زندگی، بالندگی و پویایی. ترکیب این اجزا، شکل یک گل را تداعی می‌کند؛ گلی متقارن، منظم، ساده و پرمفهوم.

یکی از ویژگی‌های مهم این آرم، بازتاب تصویری جمله توحیدی «لا اله الا الله» در ترکیب کلی آن است. جای‌گیری اجزا، منحنی‌ها و فرم شمشیر، به‌گونه‌ای‌ست که عبارت «لا» در ساختار فرم نهفته شده و امتداد آن به «الله» ختم می‌شود. این ترکیب، پیامی روشن دارد: نفی طاغوت و اثبات خدای یکتا. در این آرم، فرم و محتوا درهم تنیده‌اند. این نماد، تنها بازگوکننده‌ کلمه‌ای مقدس نیست؛ بلکه تجسمی از یک تفکر، یک سیاست، و یک فلسفه زندگی است.(۷)

حاملان معنا
فرم نهایی آرم، درون یک دایره فرضی محاط شده است؛ دایره‌ای که خود نماد وحدت، اتحاد، و انسجام ملی است. این ترکیب هندسی، ساده و قدرتمند است؛ و پیام آن، هم به درون مرزهای ایران و هم به بیرون آن منتقل می‌شود. رنگ‌ها در پرچم جمهوری اسلامی نیز همانند فرم آرم، حامل معنا هستند.

رنگ سبز: نشانه رشد، شکوفایی و زندگی معنوی است. رنگ قرمز آرم: نماینده‌ حماسه، خون شهدا و قدرت در راه حق. رنگ سفید زمینه: نماد صلح، خلوص و یگانگی. سفید، رنگ همه‌رنگ‌هاست؛ سمبل وحدت در کثرت. در پیشنهادهای اولیه، تأکید شده بود که رنگ سفید باید زمینه اصلی آرم باشد، چراکه این رنگ نه‌تنها جلوه توحید و خلوص دارد، بلکه اجازه می‌دهد رنگ قرمز آرم و سبزی پرچم، بهتر نمایان شود و جلوه معنایی خود را کامل‌تر منتقل کند.

به مثابه بیانیه
آرم جمهوری اسلامی ایران را می‌توان بیانیه‌ای تصویری دانست؛ نمادی که در قالب یک فرم ساده، جهان‌بینی انقلاب اسلامی، رسالت سیاسی آن، و باورهای دینی و فرهنگی ملت ایران را در خود جای داده است. در این آرم، الله نه فقط کلمه‌ای مقدس، بلکه مقصد حرکت انسان است. شمشیر آن، نماد پایداری در راه حق است، و طاقی‌های آن، تصویرگر رشد و توازن‌اند. آرم جمهوری اسلامی ایران، نشانه‌ای از آینده‌ای‌ست که بر پایه‌ عدالت، توحید و ایستادگی بنا شده است. رهبر معظم انقلاب اسلامی آینده را ذیل این پرچم چنین ترسیم فرموده‌اند:‌ «این پرچم بایستی برافراشته بماند. اگر توانستیم خودمان را به عمق و ژرفای این کلمه‌ی پرمغز - جمهوری اسلامی - هرچه بیشتر نزدیک کنیم، موفقیتها روزبه‌روز افزایش خواهد یافت.»(۸)

۱) صحیفه امام خمینی. جلد ۶، ص ۲۷۵.
۲) بیانات در دیدار دانش‌آموزان و دانشجویان، ۱۳۸۹/۰۸/۱۲
۳) روزنامه اطلاعات، ۱۳۵۹/۰۲/۲۰، ص ۱۰
۴) روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۰/۰۲/۱۳۵۹، ص ۲
۵) بیانات در دیدار جمعی از فرماندهان بسیج، ۱۳۷۱/۰۸/۲۷
۶) روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۳۵۹/۰۲/۲۰، ص ۱
۷) روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۳۵۹/۰۲/۲۰، ص ۲
۸) بیانات دردیدار فرماندهان وخلبانان نیروی هوایی ارتش، ۱۳۸۹/۱۱/۱۹