هوش مصنوعی، موتور محرک رشد و تعالی اقتدار کشور

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در طول سالهای اخیر در چندین نوبت به مسئولان کشور، توجه ویژه به مسأله «هوش مصنوعی» را یادآور شده‌اند. ایشان با اشاره به شتاب بی‌سابقه پیشرفت‌های فناوری در حوزه هوش مصنوعی، تأکید دارند که این فناوری در اداره آینده جهان نقشی تعیین‌کننده خواهد داشت. ایشان معتقدند که «هوش مصنوعی با شتابی حیرت‌انگیز در حال پیشرفت است، به‌گونه‌ای که انسان از سرعت این فناوری متحیر می‌شود. از این رو، یکی از مسائل اساسی که باید مورد تأمل، تکیه و تعمیق قرار گیرد، هوش مصنوعی است.» ۱۴۰۳/۰۶/۰۶

رهبر انقلاب اسلامی با هشدار درباره خطرات بهره‌بردار بودن صرف از این فناوری، بر ضرورت تسلط بر لایه‌های عمیق و متنوع هوش مصنوعی تأکید میکنند و میگویند:  
«بهره‌بردار بودن در مسئله هوش مصنوعی امتیاز محسوب نمی‌شود. این فناوری لایه‌های عمیق و متنوعی دارد که در اختیار دیگران است. اگر نتوانیم بر این لایه‌ها مسلط شویم، در آینده ممکن است ساختارهایی مشابه آژانس‌های بین‌المللی ایجاد شود که برای استفاده از بخش‌های مختلف هوش مصنوعی، اجازه یا محدودیت اعمال کنند. قدرت‌طلبان و فرصت‌طلبان دنیا به دنبال چنین اقداماتی هستند.» ۱۴۰۳/۰۶/۰۶

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تأکید میکنند که کشور باید حداقل در میان ده کشور برتر جهان در حوزه هوش مصنوعی قرار گیرد و به دولت چهاردهم توصیه کرده‌اند که «در زمان دولت سیزدهم، سازمانی به نام "سازمان ملی هوش مصنوعی" زیر نظر رئیس‌جمهور تشکیل شد. اگر این سازمان همچنان با نظارت مستقیم رئیس‌جمهور به فعالیت خود ادامه دهد، امیدواری زیادی برای دستیابی به اهداف متصور در این حوزه وجود خواهد داشت.»
 
رهبر انقلاب از مسئولان خواسته‌اند تا با برنامه‌ریزی دقیق، فناوری هوش مصنوعی را به‌عنوان یکی از ارکان اصلی پیشرفت کشور در اولویت قرار دهند و زمینه‌های رشد آن را در همه سطوح فراهم کنند.

به همین مناسبت رسانه KHAMENEI.IR در یادداشتی از دکتر محمدرضا حسنی آهنگر، رئیس دانشگاه جامع امام‌حسین(ع)، مسئله‌ی اختصاص ظرفیت‌های مالی، حمایتی و قانونی به نخبگان را که منجر به توسعه اقتدار علمی و رفع موانع  رشد در این عرصه می‌شود را مورد بررسی قرار داده است.

براساس داده‌های بین‌المللی منتشرشده و آمارهای رسمی، جمهوری اسلامی ایران در زمینه تولیدات علمی و فناوری شبکه‌های عصبی رتبه ششم جهان و رتبه نخست را در میان کشورهای اسلامی کسب کرده که خبری بسیار خوب است. اما حقیقت این است که ضمن تقدیر از دست‌اندرکاران تحقق چنین جایگاهی، وظیفه ما توسعه و حرکت سریع‌تر و بیشتر در این عرصه است.

تحولات دیروز و امروز جهان به صراحت به ما این مسئله را یادآوری می‌کند که باید شتاب حرکت در عرصه هوش مصنوعی را بیشتر کنیم. هوش مصنوعی پس از سال‌ها آزموده‌شدن در مسیر تحقیق و توسعه، به بشر امروزی این امکان را داده است که حتی با وجود داده‌های اندک از سوژه‌ها، زنجیره‌هایی را ترسیم کند که دست آخر همه را حیرت‌زده می‌کند. هوش مصنوعی در آینده نه‌چندان دور، قدرتِ بخش قابل‌توجهی از محاسبات مدیریت بشری در عرصه‌های مختلف، به‌ویژه در زمینه اداراکی، را در دست خواهد گرفت و ایران اسلامی نباید از این چرخه عقب بماند. هوش مصنوعی در حقیقت زاییده اقتدار علمی است. در بین کشورهای اسلامی، پاکستان به‌عنوان یک نمونه مثال‌زدنی، همه تلاش خود را معطوف به همین امر کرده است تا با بهره‌گیری از همه ابزارهای تکنولوژیک و انسانی، خود را به یک هاب فناوری اثرگذار مبدل کند. واقعیت این است که کشور دوست و همسایه پاکستان، ضرورت کسب اقتدار علمی هرچه بیشتر را در چند عرصه قدرت‌آفرین تعریف کرده است. آنها با وجود دستیابی به بمب هسته‌ای، منابع انسانی قابل‌توجه، رتبه خوب در علوم مهندسی و تجربی و همچنین صنعت کارگاهی و کارخانه‌جات متنوع هوش مصنوعی، شتاب در عرصه فناوری را در اولویت خود قرار داده‌اند. زیرا متوجه هستند که بخش قابل‌توجهی از مؤلفه‌های آینده قدرت بشری قرار است توسط ابزارهایی چون هوش مصنوعی مدیریت و راهبری شود.

کارشناسان غربی وقتی به سراغ تعریف قدرت می‌روند، اغلب در عمده تعاریف خود، از «علم» به‌صورت مجزا، به‌عنوان قدرت کامل یاد می‌کنند و معتقدند هرکس که صاحب ابعاد مختلف علم است، شاه‌کلید منظومه‌های قدرت را کشف کرده است. پیش از آنکه غرب به سراغ این دیدگاه برود، مبنای نگاه دین مبین اسلام و تشیع جعفری، «علم» را به‌مثابه «سلطان» و اصل حیات بشری معرفی کرده است. نباید فراموش کنیم که ما در گرایش به علم از غرب و جهان مدرن صدها سال جلوتر هستیم و مبنای حرکت ما ریشه‌ای مستحکم در آموزه‌های الهی دارد. بر همین اساس است که در چرخه قدرت و مؤلفه‌های اقتدار کشور باید از ظرفیت‌های اقتدار علمی بهره‌گیری مستمر داشته باشیم.

پویایی علمی می‌تواند عرصه نمایش اراده همه ارکان نظام برای افق‌های کمتر شناخته‌شده هوش مصنوعی در نظام مسائل کشور باشد. اقتدار ملی پویا و قوی، ثمره شکل‌گیری اتاق فکرهای منظم با کارکردهای کاربردی مادام‌العمر و به‌روزرسانی‌شده در راستای تحقق نیازها و حل نظام مسائل کشور است. روشن است که هوش مصنوعی به عنوان دانشی بسیار گسترده و پیچیده، شاخه‌های متعددی از جمله رایانش بصری، پردازش زبان طبیعی، یادگیری ماشینی، رباتیک، شبکه‌های عصبی و سیستم‌های چندعاملی را در بر می‌گیرد، اما بهره‌گیری متقابل از این مؤلفه‌ها می‌تواند زمینه‌ساز رشد عرصه هوش مصنوعی و توسعه اقتدار ملی باشد.

اینکه آمریکا و چین در فناوری و شاخه‌های مختلف هوش مصنوعی از نظر تعداد مدارک علمی منتشر شده در پایگاه وب آو ساینس، رتبه‌های اول و دوم را به خود اختصاص داده‌اند، حاکی از آن است که این عرصه آنچنان رقابتی است که شاهد یک بازی بزرگ برای دست یافتن به ظرفیت‌های میدان‌های آن به عنوان یک مغناطیس جدید در تحول علمی جهان امروز هستیم. به عنوان مثال، ۴۰ روز پس از معرفی یکی از سکوهای هوش مصنوعی (چت جی‌پی‌تی) شاهد حضور ۱۰ میلیون کاربر به صورت ثابت با فعالیت مستمر در بهره‌گیری از آن بودیم. این آمار معرف حساسیت این عرصه است. نمی‌توانیم نسبت به این رویداد بی‌تفاوت باشیم یا ساده از کنار آن بگذریم.

اگرچه در گذشته عناصر جمعیت، وسعت سرزمینی، دولت و حاکمیت به عنوان فاکتورهای اقتدار و قدرت ملی و قدرت نرم شناخته می‌شدند، اما در عصر حاضر، هوش مصنوعی یک مؤلفه جدید است که می‌تواند همه چیز، حتی آینده حکمرانی را متحول کند. سرعت پردازش در هوش مصنوعی مثال‌زدنی است و این به ملت‌ها اجازه می‌دهد که ناممکن‌ها را ممکن سازند.

جمهوری اسلامی ایران باید در رقابت منطقه‌ای و جهانی عرصه هوش مصنوعی، به ویژه در عرصه علمی، بر قله‌های اقتدار بایستد. در بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان، برای استقبال از این تغییر بسیار مهم فلسفی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی، سندهای مفصلی در دست تهیه است تا بتوانند در آینده این تحولات سهمی داشته باشند. در ایران نیز اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، در خرداد ماه ۱۴۰۳، کلیات سند ملی تأسیس سازمان و شورای راهبری هوش مصنوعی جمهوری اسلامی ایران را به تصویب رسانده‌اند. تصویب سند در نوع خود یک اقدام خردمندانه است، اما به اعتقاد نگارنده این مطلب، همه دستگاه‌های نظام باید به عنوان کنشگر عرصه هوش مصنوعی گام حمایتی مؤثر و مستمر بردارند.

اخیراً نیز رونمایی از نقشه جامع هوش مصنوعی سپاه به عنوان مصداق حقیقی و گام مؤثر در راستای رسالت «تمدنی» سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نماد عزم راسخ برای حل نظام مسائل کشور به شمار می‌رود. سند جامع هوش مصنوعی سپاه با هدف‌گذاری قرار گرفتن ایران در بین ۱۰ قدرت برتر هوش مصنوعی جهان، نشان‌دهنده تشخیص صحیح نخبگان آن سازمان در ضرورت پرداختن به علم و ابزارهای روز است.

برای رسیدن به این هدف، سه اقدام رصد و آینده‌پژوهی برای کسب هوش مصنوعی، شناسایی و درک دقیق از نقشه نظام سلطه درباره هوش مصنوعی و تهیه نقشه جامع برای استفاده از آن ضروری است.

دلیل تأکید نگارنده مطلب این است که هوش مصنوعی از طریق تجزیه و تحلیل سریع داده‌ها به تصمیم‌گیران سیاسی و نظامی قدرت می‌دهد تا به سرعت و قاطعانه به موقعیت‌ها، پویا پاسخ دهند. این قابلیت به طور قابل‌توجهی کارایی و اثربخشی در زمینه تخصیص منابع، برنامه‌ریزی استراتژیک و اجرای تاکتیکی را افزایش می‌دهد و به متخصصان در سناریوهای پیچیده، مزیت استراتژیک می‌بخشد. یادمان باشد که هوش مصنوعی امروزه تنها ابزاری در اختیار بشر نیست، بلکه در بسیاری از موارد جایگزین بشر می‌شود. البته این ناقض توانایی‌های هوش بشر نیست. با این اوصاف، حرکت در مسیر هوش مصنوعی همه کشور را رشد می‌دهد و عقب ماندن از آن در چرخه تحولات علمی جهان ممکن است سرنوشت کشور را دستخوش پارادایم‌های منفی کند. ۸۰ دانشگاه ایران در میان برترین‌های علم و فناوری جهان اسلام هستند و این ظرفیت به جمهوری اسلامی ایران اجازه می‌دهد تا با توسعه اقتدار علمی، گام بزرگی در رفع موانع علمی کشور و رشد در عرصه هوش مصنوعی بردارد. بررسی داده‌های سال ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که تعداد تولیدات علمی هوش مصنوعی در پنج سال پیش از آن بهبود داشته و از ۱۵۷ مدرک در سال ۲۰۱۸ به ۵۷۷ مدرک در سال ۲۰۲۲ رسیده است. همچنین پس از هوش مصنوعی، بیشترین تولیدات علمی مربوط به رباتیک با ۱۵۹۶ مدرک و اینترنت اشیا با ۱۲۷۰ مدرک در آن دوره است. حرکت همزمان به سمت اقتدار ملی و توانمندسازی کشور در عرصه هوش مصنوعی، به ویژه مسئله بلاک چین (زنجیره تراکنش اطلاعات)، مستلزم عزم همه ارکان نظام و کشور برای تحقق آن است. لازمه تحقق چنین مسئله‌ای، اختصاص ظرفیت‌های مالی، حمایتی و قانونی به نخبگان و کاربران این عرصه است. تحقق اقتدار ایران اسلامی و پیشروی در زمینه هوش مصنوعی ارزش آن را دارد که علاوه بر تزریق بودجه هدفمند، بخش زیادی از توجه نظام حکمرانی کشور را به خود معطوف سازد.

هوش مصنوعی سرفصل جدیدی در فرآیند زیست بشر امروز و آینده باز کرده است و این امکان را به انسان می‌دهد تا حقایق تاریخی را بازسازی و حتی ارزیابی و حقیقت‌سنجی کند و برای آینده خود بیندیشد.