مأموریت قرآن، تحول انسان به سوی سعادت است

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای: «یک شرط مهم برای ایجاد تحوّل، نترسیدن از دشمن و دشمنی‌ها است. خدای متعال به پیغمبرش میفرماید که «وَ تَخشَى النّاسَ وَاللهُ أَحَقُّ أَن تَخشاهُ» از مردم نباید بترسی؛ از حرف این و آن نباید بترسی. بالاخره هر اقدام مثبتی، هر کار مهمّی ممکن است یک عدّه‌ای مخالف داشته باشد؛ مخالف، مخالفت میکند.» ۱۳۹۹/۰۳/۱۴
رسانه KHAMENEI.IR به مناسبت فرارسیدن ماه رمضان، برجسته‌ترین آیات اجتماعی و سیاسی در تفسیر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای را تبیین کرده است. در این مطلب، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدکاظم سیدباقری، عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، موضوع مهم تحوّل از دیدگاه رهبر انقلاب اسلامی را بررسی کرده است.
این مطلب خلاصه‌ای از درس‌گفتار برنامه «بیان قرآن» است که در سالهای اخیر به مناسبت ماه رمضان توسط مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی برگزار شده است.
 
در بحث امروز، یکی از مباحث قرآنی در اندیشه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای را مطرح می‌کنیم و آن بحث تحوّل و دگرگونی و چگونگی تحوّل و ابعاد و ساحت‌های آن بر اساس منطق قرآن کریم است. همان‌طور که همه شما خوبان می‌دانید، مراجعه به قرآن کریم یکی از دلبستگی‌ها و دغدغه‌های همیشگی رهبر معظم انقلاب اسلامی در گستره زمان قبل و بعد از انقلاب اسلامی بوده است. ما می‌توانیم بگوییم که اندیشه ایشان، اندیشه‌ای قرآن‌بنیاد است. در ساحت‌ها و عرصه‌ها و مسائل گوناگونی که مطرح کرده‌اند، همواره داده‌های قرآنی و منطق و ادبیّات قرآنی حاکم بوده است.
 
معنای قرآنی تحوّل
یکی از مباحث اساسی، بحث از تحوّل و دگرگونی است. از آنجا که انقلاب اسلامی ما بر اساس تحوّل و دگرگونی شکل گرفت و خود انقلاب یک امر اساسی برای دگرگونی جامعه است، لذا این کلیدواژه از واژگان مهمی است که گاه و بی‌گاه و در مواقع مختلف مورد توجّه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای قرار گرفته است. گاه تحوّل در مدیریت، گاه تحوّل درونی، گاه تحوّل بیرونی، زمانی تحوّل سیاسی و اجتماعی و گاهی تحوّل در امر تعلیم و تربیت مورد نظر است. این نکته را باید در ذهن داشته باشیم که جوهره تحوّل، حرکت از وضعیت فعلی و رسیدن به وضعیت مطلوب است. در تحوّل، حالی به حالی شدن و از یک پوسته در آمدن و به پوسته بهتر و برتری رسیدن مهم است. به تعبیر دیگر اصلاح و تحوّل در معنای قرآنی، شکستن همه پوسته‌های انحصارگر انسان و رسیدن به آن رهایی و بلندمرتبه‌گی‌ای است که انسان باید به آن دسترسی پیدا بکند. در دوران جدید البته وقتی در جامعه‌شناسی این بحث مطرح می‌شود که جامعه پویا یا ایستا است، این بحث تغییر و تحوّل هم مورد توجه قرار می‌گیرد.
 
تحوّل انسان، مأموریت أنبیاء الهی
همان‌طور که اشاره کردم، اصل بحث اصلاح و تحوّل و دگرگونی، الهامی است که قرآن ‌کریم به انسان عطا می‌کند؛ چرا که مأموریت أنبیاء الهی و قرآن کریم، تحوّل بود تا انسان را از منجلاب فسادآلودِ آشفته ناخوشایندی که داشت، درآورد و به سوی نور و سعادت راه برد. در همین راستا رهبر معظم انقلاب اسلامی اشاره‌ای به نوع حرکتی می‌کنند که امام راحل(ره) آغاز کردند و آیه‌ای را مورد ملاحظه قرار می‌دهند که شاید قدیمی‌ترین سند در تاریخ انقلاب اسلامی باشد و آن آیه، آیه‌ای است که حضرت امام(ره) در دفتر مرحوم وزیری یزدی نوشتند. رهبر معظم انقلاب اسلامی می‌فرمایند: « روحیه‌ی تحوّل‌خواهی از دیرزمان در این بزرگوار وجود داشته است؛ این چیزی نبود که در آغاز نهضت اسلامی در سال ۱۳۴۱ در ایشان به وجود بیاید؛ نه، ایشان از دوران جوانی یک انسان تحوّل‌خواه بودند که نشانه‌ی آن عبارت است از همان یادداشتی و نوشته‌ای که ایشان در دوران جوانی -‌تقریباً در دهه‌ی ۳۰ از عمرشان- در دفتر مرحوم وزیری‌یزدی نوشته‌اند که مرحوم وزیری عین آن نوشته را، دست‌خط ایشان را به من نشان دادند؛ دیده‌ام که بعد هم چاپ شده و در اختیار خیلی‌ها قرار گرفته. در آن نوشته، ایشان آیه‌ی شریفه‌ی «قُل إِنَّما أَعِظُکُم بِواحِدَةٍ أَن تَقوموا لِلَّهِ مَثنى وَ فُرادى»(۱) [را ذکر میکنند] که دعوت میکند عموم را به قیامِ لله؛ یک چنین روحیه‌ای در ایشان وجود داشت.»(۲)

آیه می‌فرماید یک وصیّت و سفارش به شما دارم و آن، قیام برای خداوند است. حالا چه دو نفر دو نفر یا تکی باشد. مهم برخاستن برای خداوند است. این آیه را رهبر معظم انقلاب اسلامی بیان نمودند و در ادامه فرمودند حضرت امام(ره)، این روحیه را اعمال کرد: « این روحیه را ایشان اِعمال کردند و همین طور که اشاره کردم تحوّل‌آفرینی کردند.»(۳)

این آغاز تحوّل‌آفرینی حضرت امام بود. به تعبیر رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت امام هم تحوّل‌خواه بود و هم تحوّل‌آفرین شد و آن تحوّل بزرگ را در تاریخ معاصر ایران به‌وجود آورد.
 
قرآن، منبع تحوّل در اندیشه سیاسی اسلام
نکته دیگری که وجود دارد، این است که رهبر معظم انقلاب اسلامی می‌فرمایند که «از تحوّل نباید گریخت».(۴) تحوّل و دگرگونی در منطق قرآن، همواره انسان را رو به پیشرفت و حرکت وامی‌دارد. اگر گاهی اوقات انسان در روند مسائل خود به اشتباهی هم بخورد، باید از آن اشتباه درس بگیرد. لذا رهبر معظم انقلاب اسلامی بر تحوّل تأکید می‌کنند. البته هرگز تحوّل به معنای هرج و مرج نیست، بلکه خوب و لازم است. در اندیشه سیاسی اسلام، قرآن منبع تحوّل است. معظم‌له می‌فرمایند: «ما بایستی از دارایی‌های معنوی‌مان در این زمینه استفاده کنیم که عبارت است از احکام اسلام و مقرّرات اسلامی و آیات کریمه‌ی قرآن و کلمات اهل‌بیت (علیهم السّلام)؛ از اینها باید استفاده کنیم و بر اساس اینها باید تحوّل ایجاد بکنیم.»(۵)

در نگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی، این موارد منشأ تحوّل هستند و به ما تحوّل را می‌آموزند تا هم در درون خود تحوّل ایجاد کنیم و به سمت هدایت گام برداریم و هم جامعه را به سوی دگرگونی هدایت کنیم. هدف این تحوّل در میانه راه، عدالت است و در انتهای راه، رسیدن به سعادت و کمال است.
 
تحوّل‌آفرینی در جامعه اسلامی، وظیفه‌ای همگانی
نکته دیگر، بحث از وظیفه تحوّل است. همگان در جامعه اسلامی وظیفه دارند که خود و فضای پیرامونی خود را متحوّل کنند و این البته از کجا برمی‌خیزد؟ از اختیار و مسئولیت انسان ناشی می‌شود. چون انسان موجودی مختار و اراده‌مند است، موجودی مسئول هم هست. این انسان مسئولیت دارد که هم خود را و هم جامعه اسلامی را متحوّل بکند. به تعبیر شهید مطهری، انسان تنها موجودی است که گرفتار غریزه و رفتار جبرآلود طبیعت نیست، بلکه با دستان خویش می‌تواند سرنوشت خود را رقم بزند.

این باور اساسی در انقلاب اسلامی بود که جامعه خود باید برخیزد و خود باید تحوّل ایجاد بکند و خود باید سرنوشت خویش را به دستان خود بنویسد. این راهکار کلیدی و اساسی، برخاسته از آیه انقلاب‌آفرینی بود که در سوره رعد مطرح شده است: «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِم»(۶) اینکه انسان‌ها در جان خود یک تحوّل ایجاد کنند و بعد به عرصه سیاست و اجتماع می‌رود. لذا امر به معروف و نهی از منکر، تلاش برای اجرای عدالت، جهاد و بسیاری از آموزه‌های اسلامی برای به‌وجود آوردن همین تحوّل و انقلاب است تا امور را اصلاح بکند و به سمت مطلوب هدایت نماید.
 
بهره‌گیری از فطرت و عقل، گام نخست تحوّل درونی
البته این تحوّل، تحوّل‌های چندگانه‌ای است؛ گاه بحث از تحوّل درونی و گاه تحوّل بیرونی مد نظر است. رهبر معظم انقلاب اسلامی درباره انقلاب روحی یا تحوّل درونی می‌فرماید:« همه‌ی پیامبران مبعوث شدند تا در بشر نیروی خرد را، نیروی تفکر را احیاء کنند. امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در خطبه‌ی نهج‌البلاغه میفرماید: « لِیَسْتَأْدُوهُمْ مِیثَاقَ فِطْرَتِهِ وَ یُذَکِّرُوهُمْ مَنْسِیَّ نِعْمَتِهِ... وَ یُثِیرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُولِ»(۷) پیغمبران مبعوث شدند تا دفینه‌ها و گنجینه‌های خرد را در دل و باطن انسانها برآشوبند، آنها را استخراج کنند.»(۸)

این فطرت انسان، از درون است. این فطرت درون و عقلی که در انسان گذاشته شده است، می‌تواند آغازین گام برای تحوّل اخلاقی و درونی و رسیدن به عدالت باشد. رهبر معظم انقلاب اسلامی می‌فرمایند:« بدون یک تحوّل اخلاقی عمیق و گسترده، نخواهیم توانست عدالت اجتماعی را آن‌طوری که مورد نظر اسلام است، انجام دهیم.»(۹)

پس این نکته‌ای است که در عدالت هم مطرح است. ما وقتی می‌توانیم به عدالت برسیم که جان خود را آراسته به عدالت گردانیم. اینجا هم تحوّل عمیق و گسترده اخلاقی در وجود انسان است که می‌تواند جامعه را به سمت عدالت اجتماعی ببرد و علیه ظلم بشوراند.
 
دوری از طاغوت، گام نخست تحوّل بیرونی
تحوّل دوم، تحوّل سیاسی و اجتماعی است. این تحوّل بیرونی، با دو مبنای انسان‌شناختی همراه است: یکی اختیار انسان و یکی اراده انسان است. چون انسان مختار است، پس مسئول است و چون مسئول است، نمی‌تواند در برابر ظلم و زشتی ساکت بنشیند. لذا تحوّل در اندیشه رهبر معظم انقلاب اسلامی، یک تحوّل مبنادار قرآنی است. این تحوّل مبنادار قرآنی از اینجا نشأت می‌گیرد که خداوند در آیه سوره نحل فرموده است: «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فی‌ کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ»(۱۰) دوری از طاغوت، آغازین گام برای تحوّل بیرونی است و پرستش خداوند آغازین گام برای تحوّل درونی و سپس بیرونی است. اینجاست که انسان می‌تواند به سمت «الر کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْک لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ»(۱۱)حرکت بکند. قرآن اصلاً برای همین حرکت و خروج مردم از ظلمت به سمت نور آمده است. رهبر معظم انقلاب اسلامی می‌فرمایند:«إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حَتّى یُغَیِّروا ما بِأَنفُسِهِم؛ آنچه که در انفس آن‌هاست، در خودهای آن‌هاست، در جانهای آن‌هاست، باید تحوّل پیدا کند تا امور زندگی متحوّل شود.»(۱۲)

بر این اساس، مسئولیت تحوّل در همه‌جا و همه عرصه‌ها است. حضرت رسول صلّی الله علیه و آله می‌فرماید: «کُلُّکُمْ رَاعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ».(۱۳) یعنی همه شما مسئول هستید. البته علامه طباطبایی می‌فرماید عقاب خداوند پس از نعمت می‌آید. یعنی هیچگاه نعمت الهی تبدیل به نقمت و عذاب نمی‌شود، مگر با دگرگونی محل آن که همان جان انسان است. اگر نعمتی از انسان گرفته شده است، به‌خاطر این بوده که او جان خود را متحوّل نکرده است! پس از تحوّل درونی به تحوّل سیاسی و اجتماعی می‌رسیم و این تحوّل سیاسی و اجتماعی هم توسط مردم شکل می‌گیرد؛ لذا رهبر معظم انقلاب اسلامی می‌فرماید:«اگر مردم متحوّل شدند، دنیا متحوّل خواهد شد؛ اگر مردم از تحوّل عمیق برخوردار شدند، این حرکت تا ابد ادامه پیدا خواهد کرد؛ اگر اخلاق مردم، اخلاق اسلامى و قرآنى شد، تمام وعده‌هاى قرآن درباره‌ى این ملّت تحقّق پیدا خواهد کرد. ما میخواهیم این راه ادامه پیدا کند. ما میخواهیم این حرکت تا اهداف نهایى و غایى پیش برود؛ با چه وسیله‌اى؟ با مردم مؤمن.»(۱۴)

 
آیه ۲۹ سوره فتح، آیه تحوّل و رشد
نکته دیگر، ناظر به آیه ۲۹ سوره فتح است که مورد استناد رهبر معظم انقلاب اسلامی هم قرار گرفته است. آیه می‌فرماید: «مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى‌ عَلى‌ سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظیماً». آیه یک مَثَل برای جامعه اسلامی بیان می‌فرماید. جامعه مؤمنان همانند یک دانه گیاهی است که در زمین کاشته می‌شود و آهسته آهسته و قدم به قدم متحوّل می‌شود و چندان ساقه و شاخه می‌گیرد تا استوار می‌شود و بر پای خود می‌ایستد و شگفتی‌آور می‌شود و این شگفتی‌آوری، کفار را خشمگین می‌کند. آیه در واقع تحوّل مردم را قدم به قدم در عصر جامعه حضرت رسول صلّی الله علیه و آله بیان می‌کند. رهبر معظم انقلاب اسلامی در این باره می‌فرماید: «مَثَل اصحاب پیغمبر، جامعه‌ی اسلامی -یعنی همان انقلابیّون- مثل یک گیاهی است که از زمین سر میزند، خودش را نشان میدهد، بعد بتدریج رشد میکند، بتدریج ساقه‌ی آن محکم میشود، بتدریج قد میکشد، بتدریج تبدیل میشود به یک موجودِ مستقرِّ بابرکتِ شگفت‌انگیز؛ شگفت‌انگیزی‌اش از کجا است؟ دنباله‌ی آیه میفرماید که «یُعجِبُ الزُّرّاع»؛ برای خود آن‌کسی که این گیاه را بر زمین نشانده، شگفت‌آور است، لِیَغیظَ بِهِمُ الکُفّار؛ دشمن را هم به خشم می‌آورد؛ انقلاب این[طور] است؛ روزبه‌روز میتواند رشد و تکامل پیدا بکند.»(۱۵)

این رشد و تکامل، ریشه در همان تحوّل دارد. این آیه در واقع آیه تحوّل و رشد است.
 
نترسیدن از دشمن و دشمنی‌ها، شرط تحوّل
البته یک سازوکارهایی هم برای این تحوّل وجود دارد. شرط تحوّل این است که انسان نترسد. انسانی که از تحوّل و دگرگونی و برنامه‌های متفاوت می‌ترسد، استعدادش هم به درستی شکوفا نمی‌شود. رهبر معظم انقلاب اسلامی می‌فرماید:«یک شرط مهم برای ایجاد تحوّل، نترسیدن از دشمن و دشمنی‌ها است. خدای متعال به پیغمبرش میفرماید که «وَ تَخشَى النّاسَ وَاللهُ أَحَقُّ أَن تَخشاهُ» (۱۶) از مردم نباید بترسی؛ از حرف این و آن نباید بترسی. بالاخره هر اقدام مثبتی، هر کار مهمّی ممکن است یک عدّه‌ای مخالف داشته باشد؛ مخالف، مخالفت میکند.»(۱۷)

یکی از سازوکارها، امر به معروف و نهی از منکر است. پیشران تحوّل، جامعه پاسخگو و جامعه پاسخ‌جو است. آن‌ها که مسئولیتی دارند، باید پاسخگو باشند و مردمی هم که در جامعه اسلامی هستند، مسئولیت دارند که پاسخ‌جویی کنند و امر به معروف و نهی از منکر کنند و بر رفتار کارگزاران نظام اسلامی و روند امور جامعه نظارت نمایند. کار امر به معروف و نهی از منکر این است که وضعیت نامطلوب و منکر را و کسانی که خواهان حفظ وضع موجود هستند و آن‌هایی که ساکت و خموده و بی‌اعتنای به جامعه هستند را کنار می‌گذارد، بلکه منتقد وضع موجود و وضع ناشایست و خواهان تغییر در جامعه می‌شود و به این وسیله پویایی و پایایی و احساس مسئولیت در جامعه فراگیر می‌شود و جامعه به سمت جامعه مطلوب متحوّل می‌شود. این ویژگی جامعه‌ای است که در آن امر به معروف و نهی از منکر حضور همیشگی دارد.

راهبرد یا سازوکار دیگری که وجود دارد، قیام به قسط و عدل است. قرآن کریم می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامینَ بِالْقِسْطِ»(۱۸)؛ یعنی پیوسته به عدالت قیام کنید. این وضعیت چه می‌کند؟ همان کار و تحوّلی است که حضرت امام(ره) در جامعه انجام داد. حضرت امام(ره) سکوت را تبدیل به نقد و بیان دیدگاه‌های صحیح کرد، بی‌اعتنایی را تبدیل به احساس مسئولیت کرد، عدم دفاع از ستمدیده و مظلوم را تبدیل به جامعه مدافع مظلوم کرد، ستم‌پذیری را کنار زد و ستم‌ناپذیری را جایگزین کرد، خمودگی و خموشی و سکوت را کنار گذاشت و پویایی و نقّادی و روند رو به جلو را پیش پای جامعه قرار داد.

این‌ها ویژگی‌های جامعه‌ای است که قیام به قسط می‌کند و البته هدف همه این ویژگی‌ها همان «لیقوم الناس بالقسط»(۱۹) است؛ یعنی این مردم هستند که باید تحوّل را ایجاد بکنند و عدالت را به‌وجود آورند. البته در گام نهایی، هدف این است که مردم از ظلمت خارج شوند و به سوی نور حرکت بکنند. حضرت امام(ره) همه این امور را انجام داد؛ امر به معروف و نهی از منکر کرد، نصحیت کرد، قیام به قسط کرد، قیام لله کرد، به مردم اعتماد کرد و نهایتاً با مردم و در کنار مردم، تحوّلی عظیم را در جامعه اسلامی به‌وجود آورد. بار دیگر تأکید می‌کنم که ما نباید از تغییر و تحوّل بترسیم. بخشی از تغییر و تحوّل را می‌توان در اصلاح رویه‌ها و روندها و قوانین جست‌وجو کرد. همه این‌ها می‌تواند ما را به جامعه‌ای بهتر و برتر هدایت بکند.