افول آمریکا و مختصات جهان آینده

در سال‌های اخیر، رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، با توجه به تجربیات گذشته و واقعیت‌های موجود در عرصه بین‌المللی، همواره نسبت به فریبکاری‌های طرف‌های غربی در قالب دعوت به مذاکره هشدار داده‌اند. ایشان در دیدار رمضانی دانشجویان فرمودند: «رئیس‌جمهور آمریکا میگوید ما آماده هستیم با ایران مذاکره کنیم و به مذاکره دعوت [میکند] و نظر من این فریب افکار عمومی دنیا است»؛ ایشان در ادامه می‌فرمایند «آمریکا امروز در مسیر ضعیف‌تر شدن است، نه در مسیر قوی‌تر شدن؛ این یک واقعیّتی است. هم از لحاظ اقتصادی در مسیر ضعیف‌تر شدن است، هم از لحاظ موقعیّت سیاسی در دنیا، هم از لحاظ سیاست داخلی خودش، هم از لحاظ مسائل اجتماعی درون خودش؛ همه‌ی عوامل در حال تضعیف آمریکا هستند. آمریکا آن قدرت آمریکای سی سال پیش و بیست سال پیش را ندارد و نخواهد هم داشت، و نمی‌تواند داشته باشد.» ۱۴۰۳/۱۲/۲۲
رسانه KHAMENEI.IR در این یادداشت براساس تحلیل شواهد عینی و تغییرات در معادلات جهانی، به تبیین این گزاره می‌پردازد که آمریکا دیگر آن قدرت بلامنازع دهه‌های گذشته نیست و در عرصه‌های مختلف، از جمله اقتصادی، سیاسی و نظامی، با چالش‌های جدی مواجه است.

شکل‌گیری پاردایم جدید نظم جهانی
جهان امروز شاهد تحولاتی پرشتاب و پی‌درپی است که هر یک به نوعی نقطه عطفی در تاریخ بشر محسوب می‌شوند. این تحولات، که به تعبیر برخی «جهان را به قبل و بعد از خود تقسیم می‌کنند»، نیازمند تحلیل‌های دقیق و اتخاذ نگاه‌های جدید هستند. همانطور که ریچارد هاس اشاره می‌کند «نظم قدیم دچار بحران شده و تحولات جهان در بی‌نظمی تعریف خواهد شد. تاریخ مصرف نظم قدیم جهانی که از پایان جنگ دوم جهانی شکل گرفت در حال پایان است و به یک سیستم عامل و اتخاذ رویکرد جدید برای اداره دنیا نیاز داریم». به نظر می‌رسد مهم‌ترین تحول در محیط امنیتی جهان، افول هژمونی آمریکاست.(۱)

معنای افول آمریکا
افول آمریکا (و هر نظام دیگری) زمانی اتفاق می‌افتد که باور درونی به آن نظام در میان ملت آن نظام (و سایر ملت‌های دنیا) از بین برود. بر مبنای این نظریه، آمریکا در مسیر افول است، چرا که باور مردم دنیا و حتی مردم آمریکا به رژیم آمریکا و ارزش‌ها و مبانی این حکومت از بین رفته است، علت فاعلی این اتفاق اراده الهی و سنت الهی است که بر رفتنی بودن استکبار و زایل شدن جریان باطل تعلق گرفته است(۲). ایشان در این‌باره می‌فرمایند: «استکبار و در رأس آن آمریکا در سالهای گذشته هر روز ضعیف‌تر از قبل شده است و بر اساس سنت الهی قدرت هایی که مغرور می‌شوند و طغیان میکنند افول آنها آغاز می‌شود.» ۱۳۸۵/۲/۵

افول آمریکا از منظر اندیشمندان جهانی
بحث افول آمریکا حدود دو دهه است که به صورت جدی در محافل علمی و دانشگاهی جهان دنبال می‌شود(۳)(۴). استیگلیتز افول آمریکا را از منظر «فروپاشی اقتصادی» این نظام مورد توجه قرار داده است. هاوارد زین و نوآم چامسکی به «شکاف‌های اجتماعی» این نظام اشاره داشته اند.(۵)  همچنین عواملّی مانند، بحران مالی سال ۲۰۰۸ و حضور آمریکا در جنگ‌های پرهزینه بعد از یازده سپتامبر و همچنین صعود قدرت‌های جهانی مانند هند، چین و ژاپن و ظهور قدرت‌های منطقه‌ای و فرا‌منطقه‌ای مانند ایران و روسیه در سیستم بین‌المللی، موجب شده آمریکا در چرخه قدرت با افول نسبی مواجه شده است.(۶)

راپرت کاپلان به‌عنوان کارشناس معتبر ژئوپلیتیک جهانی در مقاله‌ای بیان می‌کند «جهان بر لبه پرتگاهی ایستاده و به‌تدریج وارد هرج‌ومرج می‌شود و انتخابات اخیر آمریکا تنها یک قسمت کوچک از آن محسوب می‌شود. دوره دوم دونالد ترامپ موجب تسریع افول آمریکا خواهد شد، او به‌طور بی‌وقفه‌ای شتاب‌زده عمل می‌کند و می‌تواند خودتخریبی کند. البته او تأکید می‌کند این افول تدریجی است».(۷)  اسوار پراساد نیز در مقاله‌ای در فارن افرز تأکید می‌کند که «اقتصاد آمریکا مانند سابق نیست. بدهی عمومی این کشور بسیار زیاد و سیاست‌گذاری در واشنگتن نامنظم و غیرقابل‌پیش‌بینی است. تهدیدهای مداومِ عدم پرداخت بدهی، این تصور که اوراق‌قرضه دولتی ایالات متحده امن هستند را تضعیف کرده است. بدتر از آن این است که در سال‌های اخیر پایه‌های قدرت دلار توسط سیاستمداران پوپولیست که نهادهای دموکراتیک کشور را از بین برده‌اند، تضعیف شده است»(۸).

افول آمریکا از منظر مطالعات نظرسنجی
تحلیل‌های مبتنی بر مطالعات افکارسنجی نیز حاکی از افول آمریکا است. تحقیقات مؤسسه پیو نشان می‌دهد که «تصویر ایالات متحده در سطح بین‌المللی همچنان با مشکل مواجه است. بیشتر افراد معتقدند که روابط دوجانبه کشورها با آمریکا در سال گذشته بدتر شده است تا بهبود یافته باشد. یکی از دلایل اصلی این نارضایتی، این موضوع است که آمریکا در تصمیم‌گیری‌های سیاست خارجی خود، منافع سایر کشورها را در نظر نمی‌گیرد.»(۹) مطالعات نظرسنجی گالوپ نیز نشان می‌دهد «اعتماد آمریکایی‌ها به نهادهای اصلی ایالات متحده کاهش یافته و به پایین‌ترین سطح تاریخی رسیده است. بیشترین کاهش اعتماد مربوط به دیوان عالی (۱۱ درصد) و ریاست جمهوری (۱۵ درصد) و کنگره (۷ درصد) بوده است و کاهش اعتماد نهادی به‌وجود آمده می‌تواند به تضعیف ساختارهای سیاسی و اجتماعی منجر شود(۱۰).»

آمریکا آینده و نقشه جدید جهان آینده
چگونگی افول هژمونی آمریکا مبتنی بر تقسیم‌بندی چهار مرحله‌ایِ نظریه مدلسکی از یک چرخه صدساله نشان می‌دهد که اکنون آمریکا در مرحله سوم یعنی مرحله تمرکززدایی از قدرت آن ناشی از ظهور رقبای جدید قرار دارد(۱۱) و چین را باید مهم‌ترین چالشگر آن دانست که ممکن است بتواند در پایان چرخه صدساله آمریکا یعنی تا سال ۲۰۴۵ قدرت آمریکا را موازنه نماید. البته افول هژمونی آمریکا نباید معادل فروپاشی یا تجزیه این کشور قلمداد کرد چنانکه دیگر هژمون‌های تاریخ روابط بین‌الملل نیز پس از افول الزاماً دچار فروپاشی نشده‌اند.(۱۲)

در چرخه قدرت، جنگ‌های بزرگ منجر تولد نظمی دیگر یا تضعیف نظم جهانی را در پی دارد. حمله آمریکا به همراه ائتلاف بین‌المللی در سال ۱۹۹۱ به عراق باعث تولد نظم نوین جهانی شد و حمله به عراق و افغانستان بعد از سال ۲۰۰۰ سرآغاز تضعیف نظم فعلی جهانی شد و نظمی پساآمریکایی، پساغربی و پسا‌لیبرالی که با رقابت قدرت‌های بزرگ و پیشرفت اقتصادی و ژئوپلیتیکی چین و هند و سایر قدرت‌های نوظهور در حال شکل‌گیری است.

براین اساس به‌نظر می‌رسد در دو الی چهار دهه آینده به تدریج سازه محیطی جهان با پیکربندی ژئوپلیتیکی نوینی روبه‌رو خواهد شد. شواهد گویای حرکت ساختار قدرت نظام جهانی به سوی چینش نوینی از بازیگران در قالب حرکت از ساختی تک قطبی به چند قطبی و از نظمی هژمونیک به یک نظم موازنه چندپیکری و انباشت رقابت‌ها است و شکل‌گیری شبکه‌ای از اتحادها و همسویی‌های استراتژیک در ذیل نظم موازنه‌ای است. اما این که زایش این نظم دردناک و توأم با تنش باشد یا آرام و تدریجی، به استراتژی طرف های درگیر بستگی دارد. به این معنا که آیا جهان با یک جنگ بزرگ و سرنوشت ساز و متعاقب آن دور جدیدی از نظم روبه‌رو می‌شود و یا به آرامی همه چیز تغییر خواهد کرد، به تحولات آینده بستگی دارد. (۱۳)

پیشنهاد راهبردی برای مواجهه با تحریم‌ها
راهبرد ایران در دوران جدید جهت خروج از بن‌بست‌های اقتصادی، طراحی ابتکارات بین‌المللی و خروج از لاک انفعالی باید باشد. بدین منظور مرزهای اقتصاد ایران باید به فراتر از مرزهای جغرافیایی ایران جابجا شود و در مرزهای «ایران بزرگ بین‌المللی» وقوع می‌یابد. تمرکز ایران باید بر شکل‌گیری اقتصادهای مکمل با کشورهای هم پیمان جدید تجاری و واردات محصولات پایه از هر کشور جدیدی که بتوان به آن کالای صنعتی و کارخانه‌ای صادر کرد، باشد. اولویت ایران باید از «نیمه ‌خام‌فروشی و واردات ماشین آلات صنعتی» به «صادرات با ارزش افزوده و دانش‌بنیان» تبدیل شود و «مشارکت و تعامل جدی بین ایران و قدرت‌های نوظهور مانند هند، بزریل، آفریقا و چین و روسیه و عربستان و...» در قالب ابرپروژه‌های ملّی و منطقه‌ای به‌صورت موازی مورد توجه قرار گیرد. همچنین اعتماد حاکمیت به افراد متخصص نسل جدید و نیز بخش خصوصی قوی برای پیشبرد پروژه‌های بین‌المللی ایران در چین، عراق، آفریقا و... باید به‌صورت جدی‌تر در دستور کار قرار گیرد.