شخصیت وحدت‌بخش امام رضا (علیه‌السلام)

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای: «در مقابل حرکت سیاسى و زیرکانه‌ى مأمون [کشاندن امام رضا(علیه‌السلام) از مدینه به خراسان]، امام هشتم (سلام اللَّه علیه) یک برنامه‌ى مدبّرانه‌ى الهى را طرّاحى کردند و عمل کردند و پیش بردند که نه فقط خواسته‌هاى دستگاه خلافت برآورده نشد، بلکه درست بعکس، موجب رواج و گسترش فکر معارفىِ قرآنى و منتسب به اهل‌بیت در اقطار دنیاى اسلام شد... این یک فصل برجسته‌اى از تاریخ ائمّه (علیهم السّلام) است. حضور این مرقد مطهّر در این بخش از میهن بزرگ اسلامى هم برکات زیادى داشته است. بحمداللَّه ارتباطاتى بین مسلمانان در اقصى‌نقاط عالم - کسانى که دلشان به محبّت اهل‌بیت میتپد، از همه‌ى فرقه‌ها و نحله‌هاى اسلامى - به برکت این مزار مطهّر، این مضجع شریف، این حرم اهل‌بیت در خراسان تحقّق پیدا کرده است.» ۱۳۹۳/۰۶/۱۶
به مناسبت فرارسیدن سالروز شهادت امام رضا(علیه‌السّلام)، بخش فقه و معارف رسانه KHAMENEI.IR در این یادداشت، ابتدا به مبانی سیره امام رضا (علیه‌السّلام) در حفظ امت واحده اشاره کرده و سپس به برخی زوایای شخصیت علمی و معنوی امام هشتم، به عنوان یکی از مهم‌ترین نقاط فرهنگی وحدت بخش میان اهل سنت با شیعیان می‌پردازد.
 
تلاش دشمنان برای تضعیف کشورهای اسلامی و در راستای آن اختلاف افکنی میان شیعیان و اهل سنت در کشور ایران، سبب شده است تا حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، همواره وحدت تشیّع و تسنّن را امری ضروری بخوانند. چنانچه در دیدار هزاران نفر از مردم «سیستان و بلوچستان» و «خراسان جنوبی»، در کنار لزوم وحدت اقوام، بر وحدت مذاهب تأکید نموده و فرمودند: «وحدت ملّی مهم است؛ نگذارید وحدت را به هم بزنند. وحدت یعنی چه؟ یعنی در مسائل اساسی کشور، آنجایی که پای منافع ملّت در میان است، اختلافات مذهبی، اختلافات سیاسی، اختلافات گروهی، اختلافات قومی باید به کنار گذاشته بشود، همه باید در کنار هم باشند؛ اقوام مختلف در کنار هم، مذاهب مختلف در کنار هم؛ آنجایی که یک جهت‌گیری مشخّصی هست، این وحدت مهم است». ۱۴۰۲/۰۶/۲۰ اما در پاسخ به این پرسش که چه عواملی می‌تواند موجبات وحدت در جامعه اسلامی را محقق سازد، می‌توان به برخی از بیانات رهبرانقلاب اشاره کرد که در آنها با نام بردن از شخصیت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و دیگر ائمه هدی علیهم‌السلام، آنان را عامل و محور مهم وحدت میان شیعه و اهل سنت خوانده(۱) و یا از سیره وحدت بخش آنان یاد کرده‌اند.(۲)
 
حفظ امت واحده؛ امری مبنایی نزد امام رضا علیه‌السلام
مطالعات حاکی از آن است که از مبانی اساسی سیره امام رضا علیه‌السلام تأکید بر وحدت و همگرایی امت اسلامی بوده است و حجم سخنانی که در این زمینه از آن حضرت به ما رسیده است -به ویژه تأکید ایشان بر سنت نبوی- نشان از مخاطب قرار دادن طیف وسیعی از مسلمانان را دارد. چنانکه، آن حضرت در راستای انسجام امت از طریق پایبندی به سنت، به نقل بیانات متعدد پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در همین رابطه پرداخته‌اند. برای نمونه ایشان به این سخن پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم با این مضمون که «هرکس به هنگام اختلاف امت، به سنت من تمسک کند، او را پاداش صد شهید است»، مور تأکید قرار دادند.(۳) یا مشاهده می شود که در احادیث امام رضا علیه‌السلام بارها از شخصیت پیامبراکرم به عنوان آورنده دین، و علاوه بر آن، به عنوان کسی که همچون پدری معنوی نگران سرنوشت یکایک اعضای امت و ناظر بر اعمال یکایک آنان است، یاد می شود.(۴) چنین مبنایی بود که سبب شد تا بزرگان اهل سنت همواره با حضرت ارتباطی همدلانه را در پیش گیرند؛ که یکی از مظاهر آن را می‌توان در هنگام سفر حضرت از مدینه به مرو و مراجعه ده‌ها فرهیخته و صدها محدّث غیر شیعه به حضرت در نقاط گوناگون دانست.(۵) اخبار به‌طور صریح اشاره به علمای اهل سنت دارد که خدمت فرزند رسول الله حاضر شدند و علاوه بر اظهار عشق و دلدادگی خود، گفتار ایشان را ارج نهادند. به عبارت دیگر این ارتباط تنها ارتباط قلبی نبود بلکه از جهت معارفی نیز در مسائل مشترک، ارتباطی علمی مشاهده می‌شود. چنانکه مطابق نقلی از بزنطی عده‌ای از اهل علم از ماوراءالنهر خدمت امام رضا علیه‌السلام رسیده و اعلام کردند ما برای پرسیدن سه مطلب آمده‌ایم و مسائلی را درباره چیستی و ابعاد باور به خداوند متعال مطرح نمودند.(۶)
 
اهل سنت و شخصیت علمی حضرت رضا علیه‌السلام
بعد از شهادت امام رضا علیه‌السلام  نیز این ارتباط با شخصیت و آموزه‌های حضرت ادامه یافته است. اهل سنت برای حضرت رضا علیه‌السلام جایگاه والایی قائلند و ایشان را از منظر حدیثی، از بزرگ‌ترین تابعین اهل مدینه و در طبقه هشتم(۷) – و مطابق نظر برخی در طبقه دهم(۸)- می‌دانستند؛ و از این جهت به احادیث حضرت توجهی خاص داشتند. حتی در برخی منابع اهل سنت تأکید شده است که نمی‌توان از روایات ایشان چشم‌پوشی نمود و باید به آنها اهمیت داد.(۹) برخی روایات امام رضا علیه‌السلام  در میان اهل سنت مشهور و رایج است. از جمله این اخبار که در بخش مربوط به سفر حضرت رضا علیه‌السلام به مرو بدان پرداخته شد، خبر مشهور به سلسلة الذهب است؛ که اباصلت هروی، احمد بن حنبل، ابونعیم اصفهانی شافعی، ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن شافعی، ابوحامد محمد غزالی شافعی، زمخشری حنفی، ابن قدامه مقدسی حنبلی، سبط بن جوزی حنفی، سیوطی شافعی، خنجی اصفهانی حنفی و عبدالواسع بن یحیی واسعی، برخی از علما و حدیث شناسان معروف اهل سنت هستند که به شرح این حدیث پرداخته‌اند.(۱۰) همچنین می‌توان به خبر مشهور به ایمان اشاره کرد؛ که مطابق با آن امام علیه‌السلام  در تعریف ایمان فرمودند: «ایمان شناخت قلبی، اقرار زبانی و عمل به دستورات است.»(۱۱) بزرگان اهل سنت در مورد این خبر نظرات گوناگونی داده‌اند؛ چنانکه آجری شافعی(م۳۶۰ق) درباره این خبر گفته است «این حدیث در دیدگاه فقهای پیشین و جدید مسلمان یکی از اصول مهم و بزرگ در ایمان به شمار می رود و با قرآن مطابقت کامل دارد و غیر از انسان‌های خبیث، طرد شده و بی دین، کسی با این روایت مخالفت نمی‌کند.»(۱۲)
 
جلوه دیگر توجه اهل سنت به امام رضا علیه‌السلام، سخنانی است که درباره آن حضرت مطرح کرده‌اند. از حسن بن سهل(م۲۱۵ق) نقل شده است که معتقد بود مامون در میان فرزندان عباس و علی کسی را پرهیزکارتر و آگاه‌تر از علی بن موسی نمی‌یافت.(۱۳) فرد دیگر که در مقام و رثای حضرت سخن گفته، و البته نقل کننده برخی اخبار بسیار مهم از زندگانی امام رضا علیه‌السلام در کتاب عیون اخبارالرضا نیز بوده، ابراهیم بن عباس صولی(م۲۴۳ق) است. مطابق گزارش ابوالفرج اصفهانی، او در وصف ایشان چنین سرود که اعطای ولایتعهدی به ایشان تمامی دردها و مصایب اهل‌بیت را برطرف ساخت.(۱۴) جالب است که بعدها وقتی سخن از حدیث سلسلة الذهب به میان آمده، با تجلیل بسیاری از حضرت یاد می‌کنند؛ و برای نمونه مطابق نقلی، محمد بن اسلم طوسی(م ۲۴۲ق) چنین روایت می‌کند که هنگام ورود امام علیه‌السلام به نیشابور علما ایشان را با عباراتی چون «السید الجلیل» و «ابن السادة الائمة» خواندند و ایشان را به اجدادش قسم دادند که نزد ایشان حدیثی را مطرح نماید.(۱۵)
 
اهل سنت و شخصیت معنوی امام رضا علیه‌السلام
همچنین باید به ارادت و اخلاص اهل سنت در حضور در مضجع امام رضا علیه‌السلام و زیارت آن حضرت در حرمش اشاره کرد. بارها اهل سنت در قرن‌های بعد در سفرنامه خود به توصیف زیارت حرم حضرت رضا علیه‌السلام پرداخته‌اند.(۱۶) مطابق برخی اخبار در آغاز قرن چهارم بزرگان اهل سنت به صورت دسته جمعی در کنار قبر حضرت رضا علیه‌السلام جمع می‌شدند و حتی تأکید می‌شود که برخی علاوه بر ارج و احترام نسبت به حضرت، به گریه و زاری و توسل به حضرت روی می‌آوردند.(۱۷) از ابن حبان(م۳۵۴ق) نقل شده است که وقتی مشکلی برایم رخ داد به زیارت حضرت علی بن موسی الرضا رفته و برای برطرف شدن مشکل دست به دعا برداشتم و مستجاب الدعوة شدم.(۱۸) مرور آثار اهل سنت نشان می‌دهد که به مرور زمان، آنان بیش از پیش در مورد جایگاه و مقام حضرت رضا(ع) سخن گفته‌اند و حتی برخی از ایشان عبارت «امام» را برای آن حضرت به کار برده‌اند. این عبارت در بین اهل سنت اولین بار در قرن چهارم توسط مسعودی شافعی(م۳۴۶ق) برای آن حضرت به کار رفته است و بعدها به ویژه در قرون هفتم تا دهم در میان علمای اهل سنت رواج داشته است.(۱۹) البته مشخص است که این واژه در نزد آنان بر وصایت و امام هشتم بودن آن حضرت دلالت ندارد؛ اما نشان می‌دهد که تا چه اندازه بر علم و فقاهت حضرت اطمینان یافته اند که از آن حضرت به عنوان یک پیشوا و مقتدا یاد کرده‌اند.

با وجود چنین ارتباط و پیوستگی تاریخی و عمیقی که میان شیعه و اهل سنت در ابراز ارادت به مقام حضرت رضا علیه‌السلام وجود دارد، اولاً جز این انتظار نمی‌رود که شیعه و اهل سنت دست در دست هم و با حفظ و تقویت هرچه بیشتر همبستگی ملی، برای پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی و تحقق جامعه و دولت اسلامی تلاش کنند و ثانیاً، از بین بردن چنین پیوستگی و ارتباط فرهنگی از سوی دشمن، خیالی خام دانسته می‌شود.

پی‌نوشت: