صبر یعنی مقاومت در راه تکامل

کتاب گفتاری در باب صبر مشتمل بر پنج نوبت از جلسات مسجد کرامت مشهد مقدس است که آیت‌الله خامنه‌ای در آن به شرح مفهوم صبر براساس حدیث مکارم الاخلاق پرداختند. پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR در این یادداشت به معرفی سلسله جلسات آیت‌الله خامنه‌ای در شرح حدیث مکارم الاخلاق و چگونگی تألیف کتاب گفتاری در باب صبر می‌پردازد.
برای خرید کتاب به پایگاه انتشارات انقلاب اسلامی مراجعه نمایید.
 
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در سال ۱۳۵۲ شمسی در مسجد کرامت مشهد، به اقامه‌ی نماز و برگزاری جلسات مختلف معارفی اشتغال داشتند. شبها پس از نماز عشاء، بر روی تخته‌سیاه، آیاتی از قرآن کریم یا احادیثی از معصومان (علیهم‌السّلام) را می‌نوشتند و به شرح آن می‌پرداختند. بهمن آن سال که با ایّام محرّم سال ۱۳۹۴ هجری قمری مصادف بود به شرح حدیثی ناب(۱) که در آن به ده ویژگی اخلاقی پیامبران اشاره شده است، پرداختند. طبق اسناد، آن جلسات شنبه تا سه‌شنبه برگزار میشده است.

یکی از ویژگی‌های انبیاء (علیهم‌السّلام) در آن روایت، صبر شمرده شده است. لذا پنج شب به شرح این ویژگی مهمّ اخلاقی اختصاص می‌یابد. طبق اسناد ساواک، ۱۳۵۲/۱۱/۲ اوّلین جلسه از این پنج شب است. ۱۳۵۲/۱۲/۷ آخرین جلسه سخنرانی ایشان است و پس از آن به دستور ساواک از سخنرانی در مسجد، منع میشوند.

بعد از سخنرانی ایشان، متن بیانات، از نوار پیاده شده و در اختیار معظّمٌ‌له قرار میگیرد و ایشان با ویرایش آن، کتابی با عنوان «گفتاری پیرامون صبر» آماده میکنند. این کتاب در آبان سال ۱۳۵۴ توسّط نشر غدیر واقع در کوچه‌ی حاج نایب خیابان ناصر خسرو تهران منتشر میگردد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز بارها ازسوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی به مخاطبان و علاقمندان عرضه شده است.

به‌طورکلّی با نگاه به اقدامات معظّمٌ‌له در دوران منحوس طاغوت پهلوی درمی‌یابیم که انتخاب مباحث علمی و معارفی – چه به‌صورت سخنرانی، چه به‌صورت تألیف کتاب، چه ترجمه و چه تدریس – همه براساس نگرش ایشان به مبارزه انجام میشده است. انتخاب «حدیث مکارم اخلاق» نیز در همین راستا قابل ارزیابی است، تشریح موضوعاتی همچون غیرت، شجاعت، یقین، حلم و جز آن که در این حدیث شریف آمده است، یا به نقصان موجود در جامعه‌ی مذهبی و غیر مذهبی آن روزگار ایران تعریض دارد و یا فهم غلط عموم مردم بویژه قشر مذهبیِ کناره‌گرفته از مبارزه را به چالش میکشد. مفهوم صبر نیز از مفاهیمی بود که مورد برداشتهای غلط قرار گرفته بود. معظّمٌ‌له در ابتدای این بحث شجاعانه و البتّه با اشاره و کنایه، بیان میکنند که جامعه‌ی امروز ما تحت سلطه‌ی ستمگران است و فهم غلط از مفهوم صبر، باعث شده است با بی‌تحرّکی نسبت به ستمهای آنان، مجال بیشتری برای ظالمان فراهم آید.

«وقتی به ملّتی فقیر و عقب‌مانده که دستخوش هرگونه نابسامانی و پریشانی است یا به مردمی مظلوم که دچار هزاران ستم و نامردمی‌اند یا به جامعه‌ای که با فساد اخلاق و فقر سجایای انسانی روبرو است و یا هر فرد یا جمعی که به صورتی در منجلاب بدبختی‌ها و سیه‌روزی‌ها غوطه‌ور است، گفته شود صبر کنید، اوّلین نتیجه‌ای که از این موعظه گرفته میشود آن است که شربت تلخ و مهلک شرایط رویاروی، برای آنان قابل تحمّل گشته؛ نه فقط در صدد دگرگون کردن وضع و تدارک نجات خویش برنمی‌آیند بلکه با یادآوری پاداش موهومی که بر این بی‌تفاوتی و خونسردی مقرّر شده است از وضع خود خرسند و خشنود نیز بوده، آن را فوزی عظیم میپندارند. پیدا است که رواج چنین روحیّه‌ای در چنان جامعه‌ای تا چه اندازه به سود طبقات سودجو و ظالم و به زیان طبقات جورکش و مظلوم است.»(۲)

ایشان این امر را دقیقاً مخالف معارف قرآنی و روایی در این زمینه میدانند که براساس آن، «صبر، به اهرمی تبدیل میشود که سنگین‌ترین موانع و بزرگ‌ترین مشکلات را با سهولت و توأم با نتیجه‌گیری صددرصد مثبت، برطرف میسازد و در یک جامعه‌ی بدبخت، کلید همه‌ی خوشبختی‌ها و سپیدبختی‌ها به‌شمار می‌آید.»(۳) ازاین‌رو صبر - به‌مثابه‌ی یکی از فضائل اخلاقی – در نظر ایشان این‌گونه تعریف میگردد: «مقاومت آدمی در راه تکامل، در برابر انگیزه‌های شرآفرین، فسادآفرین و انحطاط‌آفرین.»(۴) و با بهره‌گیری از مثال کوهنوردی که با هدف فتح قلّه، قدم در راه کمال میگذارد، شرح میشود.

از نکات جالب توجّه دیگر در این کتاب، تعریضهای صریح به شاه خون‌خوار و خون‌ریز پهلوی در دوران خفقان دهه‌ی پنجاه و دعوت مخاطبان به بیان مفاسد آن دستگاه ظالم است: «باید صبر کرد، یعنی از برق نگاه تند و خشم‌بار ستمگری که فساد و طغیانش ملّتی را به فساد و انحطاط کشانیده و قهر و اعتراض بر او را بر همه‌کس لازم ساخته، هراس به دل راه نداد و طشت رسوایی او را از بام بلند این وظیفه‌ی انسانی به زیر افکند.»(۵)

معظّمٌ‌له با شرح سه قسم صبر – یعنی صبر بر انجام واجبات و صبر در برابر انجام معصیت و صبر هنگام مصیبت – با استفاده از معارف دینی و شواهد تاریخی بر اهمّیّت بیشتر قسم دوّم تأکید میکنند. ایشان قسم سوّم – یعنی صبر هنگام مصیبت – را به دو نوع تقسیم میکنند: صبر در برابر مصیبتهای غیر اختیاری و صبر در برابر مصیبتهای اختیاری. مصیبتهای اختیاری، مشکلاتی است که با انتخاب شخص و به خاطر قرار گرفتن در مسیر مبارزه و حرکت در مسیر انبیا پیشامد میکند. ایشان با تعریض به افراد عافیت‌طلب که به گوشه‌ای خزیده و مبارزه را کنار گذاشته‌اند و بیان روش تقویت این نوع از صبر در برابر مصیبت، این بخش را به پایان می‌برند. بخش پایانی کتاب نیز به آثار و فواید دنیوی صبر اختصاص دارد که با مثالهایی تاریخی، مخاطب را به انگیزه‌ی لازم برای تحمّل مشکلات و سختی‌ها میرساند.

روش بحثی ایشان در این سخنرانی‌ها نیز در نوع خود جالب است. معظّمٌ‌له با اشاره به وجود مفهوم صبر در بیش از هفتاد آیه‌ی قرآن کریم، به دو دلیل بحث را بیشتر در احادیث معصومان (علیهم‌السّلام) دنبال میکنند: یکی اینکه بحث در آیات، باعث گستردگی مباحث میشده است که قاعدتاً با سخنرانی پانزده دقیقه‌ای بعد از نماز عشاء، متناسب نبوده است. دیگر اینکه با توجّه به کم شدن اقبال در میان مردم در آن روزگار، انس بیشتری با روایات حاصل میشده است.

متن حاضر، ویرایش خود معظّمٌ‌له است و استواری متن و حذف موارد تکراری باعث شده است که این کتاب، بیشتر رنگ یک کتاب درسی به خود بگیرد. البتّه این امر از جنبه‌ی موعظه‌ای کتاب نکاسته بلکه مخاطب در جای‌جای آن، خود را مخاطب تازیانه‌های سلوکی می‌بیند که او را بیدار میکند و فطرتش را زنده میگرداند. امید است که این اثر گرانسنگ و درعین‌حال کوتاه، نقش مؤثّری در پرورش فضیلت اخلاقی صبر ایفا کند و بخشی از نظریّه‌ی مقاومت(۶) که مورد تأکید معظّمٌ‌له است حاصل گردد.
 
پی‌نوشت:
۱) امام صادق (ع): إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَصَّ رُسُلَهُ بِمَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ فَامْتَحِنُوا أَنْفُسَکُمْ فَإِنْ کَانَتْ فِیکُمْ فَاحْمَدُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ ذَلِکَ مِنْ خَیْرٍ وَ إِنْ لَا تَکُنْ فِیکُمْ فَاسْأَلُوا اللَّهَ وَ ارْغَبُوا إِلَیْهِ فِیهَا قَالَ فَذَکَرَهَا عَشَرَةً الْیَقِینَ وَ الْقَنَاعَةَ وَ الصَّبْرَ وَ الشُّکْرَ وَ الْحِلْمَ وَ حُسْنَ الْخُلُقِ وَ السَّخَاءَ وَ الْغَیْرَةَ وَ الشَّجَاعَةَ وَ الْمُرُوءَةَ قَالَ وَ رَوَى بَعْضُهُمْ بَعْدَ هَذِهِ الْخِصَالِ الْعَشَرَةِ وَ زَادَ فِیهَا الصِّدْقَ وَ أَدَاءَ الْأَمَانَةِ. (کافی، ج‌۲، ص ۵۶)
«خداى عز و جل پیغمبرانش را به مکارم اخلاق اختصاص داد، شما خود را بیازمائید، اگر آنها در وجود شما هم بود، خدا را سپاس گوئید و بدانید که بودن آنها در شما خیر شماست و اگر در شما نبود، از خدا بخواهید و نسبت به آنها رغبت جوئید. سپس آنها را ده چیز شمرد: یقین و قناعت و صبر و شکر و خویشتن دارى و خلق نیکو و سخاوت و غیرت و شجاعت و مروت. بعضى از راویان دیگر این ده خصلت را ذکر نموده و راستگوئى و امانت دارى را هم بدانها افزوده است.»
ان‌شاءالله متن جلسات شرح این حدیث شریف، بزودی از سوی انتشارات انقلاب اسلامی منتشر خواهد شد.
۲) صفحه‌ی ۴ کتاب حاضر.
۳) صفحه‌ی ۴ کتاب حاضر.
۴) صفحه‌ی ۶ کتاب حاضر.
۵) صفحه‌ی ۲۶ کتاب حاضر.
۶) «نظریّه‌ی مقاومت در مقابلِ دشمنِ قوی‌پنجه را تبلیغ کنید، ترویج کنید. بعضی تصوّر نکنند که چون دشمن بمب دارد، موشک دارد، دستگاه‌های تبلیغاتی دارد و از این قبیل، ما عقب‌‌نشینی [کنیم]؛ نخیر، نظریّه‌ی مقاومت، یک نظریّه‌ی اصیل و درست است.» بیانات در دیدار دانش‌آموزان و دانشجویان، ۱۳۹۷/۰۸/۱۲