مهم‌ترین حوزه‌های علمیه جهان اسلام

تاریخ حوزه به قدمت تاریخ اسلام است، اولین حوزه در منزل حضرت خدیجه کبری(س) بود که دو شاگرد داشت؛ امیرالمؤمنین حضرت علی علیه‌السلام و نیز همسر گرامی پیامبر اکرم(ص) و یک استاد که آن هم کسی جز پیامبر اکرم(ص) نبود. در ایام غربت اسلام، حوزه‌های علمی و ترویجی این دین، به‌طور مخفی و در شرایط سخت گسترش و ادامه یافت و حتی در تبعیدگاه شعب أبی‌طالب برقرار بود. هجرت به یثرب این نهاد آموزشی- اعتقادی را آشکار و گسترده کرد و تعمیق بخشید و برای اولین بار در تاریخ ادیان، محل عبادت، مکانی برای تعلیم و تعلم شد و مسجد، مدرسه شد و مدرسه محل عبادت.

قدغن کردن نقل و کتابت حدیث بعد از رحلت رسول اکرم(ص) توسط حکومت وقت، محدودیت موقتی در جنبه مدرسی مسجد ایجاد کرد، ولی امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام و نیز حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها در دوره کوتاه عمر شریف‌شان بعد از رحلت رسول اکرم(ص)، سد موقوفیت نقل حدیث را شکستند و رشته مقدس تدریس و تشریح قرآن کریم و اسلام عزیز را با تکیه بر احادیث و سنت‌های به‌جا مانده از پیامبر اسلام(ص) ادامه دادند. علی‌رغم محدودیت‌های سیاسی، امیرمؤمنان(ع) به کارهای حیاتی خویش در استمرار و سرپا نگهداشتن حوزه علمیه تأسیس شده در عهد پیامبر اکرم(ص) ادامه دادند. شورش ناکثین در بصره، مولای متقیان(ع) را به عراق کشانید و از سال 36 هجری مسجد بزرگ کوفه را در ابعادی گسترده‌تر از مسجدالنبی(ص) تبدیل به بزرگ‌ترین حوزه علمیه‌ای کرد که تا آن تاریخ سابقه نداشت.

حوزه کوفه
ایشان همه‌روزه هنگام فریضه پنج‌گانه نماز وارد مسجد اعظم کوفه می‌گردیدند و بر مسند تدریس خویش می‌نشستند و به آموزش علوم قرآن کریم و تدریس احکام فقه و حدیث و تربیت اصحاب و شاگردان خود می‌پرداختند و طلاب علوم دینی و عاشقان فضیلت و محدثان از هر سوی، گروه گروه به حوزه امام(ع) می‌پیوستند و از محضر مبارکش بهره‌مند می‌شدند. در آن ایام، عظیم‌ترین حوزه‌های آموزش احکام دین در جهان اسلام، در مسجد اعظم کوفه برقرار بود و بسیاری از خطبه‌ها و مکاتبات و فرمان‌های امیرالمؤمنین(ع) در همین حوزه ایراد گردید و یا به رشته تحریر درآمده است که قسمت‌هایی از آن را سیدرضی در چهارصد قمری از متون کتب با مشرب ادبی و سلیقه بلندپایه خویش در سه بخش الخطب، الکتب، قصارالکلمات گردآوری نموده و آن را «نهج‌البلاغه» نام‌گذاری کرده است. این کتاب پس از قرآن کریم یکی از بهترین مواریث فرهنگی صدر اسلام است. شاگردان و اصحاب امیرالمؤمنین علی(ع) را بیش از پانصد تن یاد کرده‌اند.

حوزه بصره
یکی از حوزه‌های قدیمی شیعه در تاریخ آموزش امامیه، حوزه بصره است. این مرکز مهم فرهنگی در قرن اول هجری پس از جنگ جمل در 36 ق و همزمان با مدرسه کوفه تأسیس گردید. پس از پیروزی امیرالمؤمنین علی(ع) در جنگ جمل، امام(ع)، إبن‌عباس را والی و ابوالأسود دُؤلی را به سِمت قاضی بصره تعیین نمود و حوزه شیعی بصره به دست توانای این دو مرد علم و فضل تأسیس گردید. إبن‌عباس پسرِ عمّ رسول‌الله(ص) و محدث و مفسر و فقیه و مورخ صدر اسلام بوده است. روایت شده است که رسول‌الله(ص) درباره وی دعا فرمودند: «اللهمَّ فَقّههُ فی الدین و عَلِّمهُ التأویل» و دعای پیغمبر(ص) مستجاب گردید. إبن‌عباس همه‌روزه در مسجد جامع بصره به تدریس قرآن کریم و فقه و احکام دین می‌پرداخت و این حوزه در آن روزگار از مدارس بلندآوازه شیعه در عراق بود.

مدرسه شیعی بصره جنبش فکری و میراث عظیمی را از خود به یادگار گذاشته است و چند قرن مهد تربیت و خاستگاه عالمان دینی بود و مورخان، حتی مخالفان شیعه، هرگز نقش تشیع را در مکتب ادبی و نحوی بصره و مکتب ادبی و نحوی کوفه انکار نکرده‌اند.

حوزه شیعی بغداد
حوزه شیعی بغداد بخشی از جنبش و تکاپوی بزرگ کلامی و فقهی حوزه‌های شیعه را به خود اختصاص داده است و شاید از مدارس قدیم کلامی شیعه به‌معنای حقیقی کلمه باشد. این حوزه دوران فعالیت خود را از عصر حضرت امام جواد(ع) (195-220ق) آغاز کرده و متکلمان و فقیهان نامی و چهره‌های برجسته‌ای در آن پرورش یافتند. با تصرف بغداد به دست طغرل بیک سلجوقی (447ق)، حوزه بزرگ شیعی بغداد نیز متلاشی شد و سوزاندن کتابخانه‌های امامیه و شیعه‌کشی به راه افتاد. از جمله آثار شیعی کتابخانه شریف مرتضی که هشتاد هزار کتاب نفیس منحصر به فرد را در خود جای داده بود و کتابخانه ابونصر شاپور بن اردشیر، وزیر بهاءالدوله دیلمی که با آتش نابود شد.

حوزه علمیه نجف اشرف
حوزه علمیه نجف از مدارس قدیم شیعه است که پس از فروپاشی حوزه بغداد و هجرت شیخ طوسی در ابتدا به کربلا سپس به نجف اشرف، به دست توانای وی بنیان نهاده شد. آنچه مسلم است، این است که حوزه نجف اشرف از نیمه دوم قرن پنجم هجری تأسیس گردیده و شیخ طوسی نخستین معلم این دانشگاه بزرگ شیعی بوده و پس از وفات وی (460ق) به دست فرزندش شیخ ابوعلی الحسن طوسی، کرسی تدریس و رهبری ادامه یافته و پس از وی (515ق) فرزندش شیخ ابونصر محمد (540ق) و بعد از او نیز این خاندان تا اواخر قرن ششم هجری حوزه را اداره می‌کردند.

حوزه یمن
پس از اسلام آوردن مردم یمن دو حوزه کهن شیعی در آن سامان برقرار گردید، نخست حوزه علمیه شیعه امامیه و دوم حوزه زیدیه.

حوزه اندلس
با تصرف اندلس به دست مسلمانان، شیعیان نیز به این سرزمین هجرت نمودند اما حوزه شیعه اندلس هنگامی تشکیل گردید که دولت شیعیان فاطمی در مصر به قدرت رسیدند و علمای شیعه برای انتشار مکتب اهل بیت(ع) در راه اندلس به رفت‌وآمد پرداختند. از دانشمندان شیعه که نامشان در حوزه علمیه اندلس می‌درخشد، شیخ ابوالعباس احمد (440ق) فرزند عماد مهدوی تمیمی، مقری اندلسی از مفسران شیعه و نحویان و قراء بلندآوازه در اندلس است، اصلاً از شهر مهدیه قیروان (در تونس امروزی) است که مرکز اسماعیلیه بود.

حوزه علمیه حله
از حوزه‌های بلندآوازه شیعه که جمع بسیاری از ارکان اسلام و ائمه مؤلفان از این حوزه برخاسته‌اند. بنیانگذار و مؤسس مدرسه حله شیخ ابوعبدالله فخرالدین محمد (598ق) عجلی حلی، معروف به إبن ادریس، از رؤسای مذهب و ارباب فتوا بود.

حوزه جبل‌عامل
جبل عامل شامل منطقه‌ای وسیع از لبنان است. گرایش مردم این ناحیه به تشیع از هنگام تبعید ابوذر غفاری (31ق) صحابی معروف (زریاب خویی، 1366، ص 404) به فرمان عثمان به شام و نیز به وسیله معاویه به جبل‌عامل آغاز شده است. مسجدی نیز در آن سامان تا عصر حاضر منسوب به ابوذر غفاری است. ابوذر غفاری در جبل‌عامل به ذکر مناقب و فضایل اهل بیت(ع) و نقل حدیث می پرداخت. شواهد تاریخی دال بر این است که حوزه جبل‌عامل با حوزه‌های بزرگ شیعی مانند حوزه بغداد و کربلا و حله در ارتباط بوده‌اند.

حوزه علمیه قزوین
با استقرار شاه طهماسب صفوی در آن شهر، به عنوان دومین پایتخت صفویه بعد از تبریز رونق گرفت. وجود بزرگی چون محقق کرکی معروف به محقق ثانی و حضور افرادی چون غیاث‌الدین منصور دشتکی و حسین بن عبدالصمد شاگرد شهید ثانی و شیخ بهاءالدین جبل‌عاملی معروف به شیخ بهایی شکل گرفت و به دنبال شیعه‌کشی عهد سلطان سلیم در قلمرو عثمانی و شهادت شهید ثانی و تلاشی و اضمحلال حوزه‌های علمیه شیعه در جبل‌عامل، مکتب امام صادق(ع) مجدداً در قزوین رونق گرفت.

حوزه علمیه قم
با همت شیخ عبدالکریم حائری، حوزه علمیه به قم منتقل شد. وی با خون دل حوزه را پایه‌ریزی کرد و ورود رضاشاه با چکمه به درون حرم مطهر حضرت معصومه(س) و زیر لگد گرفتن شیخ محمدتقی بافقی را تحمل نمود تا حوزه محفوظ بماند. از درون این حوزه علمیه، امام خمینی(ره) قیام کرد و بساط حکومت پهلوی را واژگون ساخت و حکومت اسلامی حول محور ولایت فقیه را برپا کرد که عملاً اولین انقلاب اصیل در کشورهای جهان سوم و مسلمان در تاریخ معاصر، بدون الگو گرفتن از انقلاب لیبرالیستی ژوئیه 1798 فرانسه و مارکسیستی اکتبر 1917 روسیه بود که ظرف بیش از سی سال گذشته، غرب را منفعل کرده و خدا و دین را به صفحه زندگی انسان‌ها اعم از مسلمان و غیرمسلمان بازگردانید.

برگرفته از مقاله «حوزه علمیه، از کوفه تا قم»