ستاد نانو چگونه در شرایط تحریم پیشرفت کرد؟

فناوری نانو را موج چهارم انقلاب صنعتی می‌دانند. فناوری که امروزه اکثر شئون زندگی انسان را تحت تأثیر خود قرار داده است. عمر این فناوری در ایران، به بیش از یک دهه می‌رسد و در حال حاضر جایگاه ایران در این فناوری در جهان، رتبه‌ی ششم است. ۱۱ بهمن ماه سال ۹۳، رهبر انقلاب در جریان بازدید از نمایشگاه دستاوردهای فناوری نانو، این مسئله را «تجربه‌ای موفق» قلمداد کرده و فرمودند: «مسئله‌ى فنّاورى نانو یک تجربه‌ى موفّقى است براى کشور ما؛ و نشان‌دهنده‌ى این است که وقتى یک مجموعه‌ى علاقه‌مند و دلسوز و بامعرفت به کار متمرکز می‌شوند بر روى یک نقطه‌ى خاصّى و کار را با برنامه پیش می‌برند، پیشرفت‌هاى محسوس و جهش‌وارى در آن کار به‌وجود مى‌آید.» به‌مناسبت سالروز این بازدید، به سراغ دکتر سعید سرکار، دبیر ستاد ویژه‌ی توسعه فناوری نانو رفتیم و از او درباره‌ی عوامل و دلایل این تجربه‌ی موفق پرسش کردیم.

سال ۲۰۰۱ میلادی که کار مطالعات و اقدامات نانو در ایران شروع شد، فقط ۱۰ مقاله با این موضوع در ایران منتشر شده و رتبه‌ی ما در دنیا ۵۷ بود. یعنی در کل کشور فقط ۱۰ متخصص یا استاد دانشگاه وجود داشت که با این فناوری آشنا بود و می‌دانست که نانوفناوری چیست. یعنی اساسا خیلی از اساتید و متخصصین ما هیچگونه اطلاعی درباره‌ی این موضوع نداشتند. برای همین، هدف‌گذاری ما در سند راهبردی که برای ستاد نوشته بودیم این بود که ایران در یک بازه‌ی ۱۰ ساله بتواند به جمع ۱۵ کشور برتر این حوزه برسد. خوشبختانه آنکه ما در این بازه‌ی زمانی توانستیم خیلی جلوتر از آنچه در سند هدف‌گذاری کرده بودیم حرکت کنیم. سال ۹۳ که خدمت رهبر انقلاب رسیدیم؛ ایران رتبه‌ی هفتم دنیا را داشت و الان با پیشی گرفتن از ژاپن در جایگاه ششم قرار داریم.

سال ۸۴ که دولت تازه عوض شده بود، ما خدمت رهبر انقلاب رسیدیم تا سیاست‌ها و برنامه‌هایمان را به ایشان ارائه کنیم و نظرات ایشان را برای اجرایی شدن آن بگیریم. یکی از اهداف سند، استفاده از نانو برای ارتقا و بهبود کیفیت زندگی مردم و و به تبع آن تولید ثروت بود. قبل از جلسه با رهبر انقلاب، با دوستان، این بحث را داشتیم که آیا این نکته‌ی تولید ثروت از فناوری نانو را به آقا بگوییم یا نه. چون تصور می‌کردیم که این مسئله، یک هدف مادی است و ممکن است رهبر انقلاب، با آن چندان موافق نباشند. اما جالب آنکه وقتی این موضوع را مطرح کردیم، فرمودند اینکه ارتقاء سطح زندگی مردم و تولید ثروت را در برنامه‌تان دیده‌اید خیلی کار خوب و درستی است و تأکید داشتند که این هدف، حتما دنبال شود.

گزارش تصویری: گفت‌وگو با دبیر ستاد ویژه‌ی توسعه فناوری نانو
می‌دانید که یکی از ملزومات کار برای پیشبرد برنامه‌ها، وجود تجهیزات و دستگاه‌های آزمایشگاهی پیشرفته‌ بود تا محققین و پژوهشگران ما بتوانند با استفاده‌ی از آن، آموزش و تحقیقات خودشان را انجام بدهند. وقتی اقدام کردیم برای خرید این دستگاه‌ها از کشورهای دیگر، اعلام کردند که چون ایران تحریم است، این دستگاه‌ها‌‌ی پیشرفته را به شما نمی‌فروشیم. این مسئله می‌توانست تبدیل به یک گلوگاه در توسعه‌ی فناوری کشور شود. در آن زمان، ما دو راه بیشتر نداشتیم، یا اینکه روی پای خودمان بایستیم و حرکت کنیم، یا اینکه تسلیم شویم و امیدمان را به آنها ببندیم. ما راه اول را انتخاب کردیم.

چند وقت پیش وزیر علوم تایلند میهمان ما بود. وقتی این نمایشگاه تجهیزات پیشرفته و تنوع محصولات ما را دید، گفت من در تعجبم که شما در چنین شرایط تحریم سخت، توانسته‌اید این تجهیزات فوق پیشرفته را بسازید، اگر تحریم نبودید چه کار می‌کردید؟ به او گفتم هیچی! پول می‌دادیم و می‌خریدیم، برای اینکه انسان معمولا راه ساده‌تر را انتخاب می‌کند، چه بسا اصلاً پی نمی‌بردیم که خودمان هم توان ساخت این تجهیزات را داریم. به او گفتم، وقتی لیمو یا میوه‌ای دیگر را فشار می‌دهیم، عصاره‌ی آن میوه درمی‌آید، فشار تحریم هم باعث شد که عصاره‌ی استعدادها و توانایی‌های متخصصین ما بروز و ظهور پیدا کند.

به‌نظر من، مهم‌ترین دستاور ما هم همین بود. یعنی ایجاد این باور که ما می‌توانیم با کمک همین متخصصین داخلی، پیچیده‌ترین و به‌روزترین دستگاه‌ها و محصولات دنیا را در داخل کشور تولید کنیم که در عین حال، توانایی رقابت با مهم‌ترین و بزرگ‌ترین تولیدکننده‌های جهانی را هم داشته باشد. از نظر من، ارزش این موضوع، بالاتر از همه‌ی دستاوردهای اقتصادی این فناوری است.

همانطور که اشاره کردم سال ۸۴ جلسه‌ای با رهبر انقلاب داشتیم. زمانی بود که تازه دولت عوض شده بود. بعد از اینکه گزارش مهندس سجادی ارائه شد؛ ایشان گفتند اگر کس دیگری هم در این جمع صحبتی دارد، بفرماید. بنده اجازه خواستم تا صحبت کنم. به ایشان عرض کردم: الان دولت عوض شده و طبعا حق هر دولتی است که افراد مورد نظر خودش را در بخش‌های مختلف منسوب کند، این را ما می‌دانیم، اما ما نگران هستیم که پس از ۲ سال فعالیت ستاد نانو، حالا که می‌خواهیم وارد عملیات‌های اجرایی شویم، افراد جدیدی روی کار بیایند و برنامه‌ها را عوض کنند و ما مجددا برگردیم به خانه‌ی اول. بعد از تمام شدن حرف‌هایم، بلافاصه حضرت آقا رو کردند به یکی از مسئولین دفتر و گفتند بعد از جلسه، با آقای رئیس‌جمهور تماس بگیرید و بگویید «خانواده‌ی نانو» دست نخورد. این تعبیر خانواده‌ی نانو که برای ما به کار بردند برایمان خیلی جالب بود. بعد از جلسه، نماز را پشت سر ایشان خواندیم و برگشتیم ستاد. چند دقیقه بعدش از نهاد ریاست‌جمهوری تماس گرفتند و ماجرای دیدار را پرسیدند و بعد از اینکه توضیحات را دادیم، همانگونه عمل کردند که آقا فرموده بودند. این کار، یعنی عدم تغییر مدیریت ستاد نانو، تأثیر بسیار زیادی در سرنوشت این فناوری در کشور داشت.

بیاناتی که ایشان در آن دیدار هم داشتند، از حیث راهبردی بسیار مهم بود. مثلا ایشان گفتند که میدان نانو، مانند مسابقه‌ی دوچرخه‌سواری است که برخی از کشورها زودتر از ما رکاب زده‌اند و حالا جلوتر از ما هستند، البته خوشبختانه ما چندان عقب نیستیم چون به فاصله‌ی یکی دو سال از آنها شروع کرده‌ایم، اما به هر حال، شما باید با کار و تلاش و زحمت بیشتر، این فاصله را جبران کنید. مثال دیگری که زدند این بود که گفتند وقتی شما به سمت یک قله حرکت می‌کنید، وقتی به بالای آن قله می‌رسید، تازه می‌بینید قله‌های بلندتری پشت آن هست، به آن قله‌ها هم که دست پیدا می‌کنید، باز هم می‌بینید که قله‌های بلندتر دیگری هم وجود دارد، بنابراین به همان قله‌ی اول قانع نشوید. اتفاقا ما در عمل هم همینگونه دیدیم. بارها و بارها اهدافی را نقطه‌گذاری کردیم، وقتی بهش رسیدیم، دیدیم که اهداف بلندتری هم وجود دارد. برای همین، این نکته‌ی آقا همیشه در گوشم مانده است.

سال ۹۳ قرار شد که نمایشگاه دستاوردهای نانو را در حسینیه‌ی امام خمینی رحمة‌الله‌علیه برپا کنیم تا رهبر انقلاب از آن بازدید کنند. ما مقدمات کار را انجام دادیم و مسئولین دفتر هم همکاری فوق‌العاده خوبی با ما داشتند. در روز موعود، بنده و آقای دکتر ستاری رفتیم جلوی درب منزل ایشان تا مشایعت‌شان کنیم. قرار شد آقای ستاری توضیحاتی خدمت ایشان ارائه دهند. دکتر ستاری گفتند که ستاد نانو در این سالها خیلی خوب کار کرده است، مثلا به جای اینکه برود خودش پژوهشگاه بزند، فناوری نانو را در کشور گسترش داده و همه را درگیر این موضوع کرده و یک الگوی جدیدی را مطرح کرده است. وقتی رسیدیم جلوی در حسینیه، آقا گفتند می‌دانید چرا فناوری نانوی ایران به نقطه‌ای رسیده است که همه‌ی ما امروز به آن افتخار می‌کنیم؟ خود ایشان جواب دادند که دو عامل موجب این مسئله شده است: جدیت و پشتکار، و دومی ثبات در مدیریت.

گزارش تصویری: بازدید رهبر انقلاب از نمایشگاه دستاوردهای فناوری نانو
بعد از آن، آقا شروع کردند به بازدید از نمایشگاه. بازدید ایشان حدود ۳ ساعت طول کشید. دانه دانه‌ی غرفه‌ها را می‌ایستادند و می‌دیدند و سؤال می‌پرسیدند. بعضی از مسئولین دفتر می‌گفتند که چون نمایشگاه طولانی است، زودتر حرکت کنیم تا آقا خسته نشوند، اما خود ایشان تأکید داشتند که با طمأنینه حرکت کنند و همه‌ی غرفه‌ها را به دقت ببینند. و من خوشحالم از اینکه در تمام طول این مسیر، لبخند رضایت را بر چهره‌ی ایشان مشاهده کردم.

جایی که برای ایشان خیلی جالب و مسرت‌بخش بود، قسمت دانش‌آموزی بود که ایشان خیلی تعجب کردند که ما دانش‌آموزان را هم با این دانش آشنا کردیم و آنها را وارد این حوزه‌ی جدید علمی کردیم و این همه هم اطلاعات خوب و جامع دارند. می‌دانید که ما حدود ۶۰۰ هزار دانش‌آموز را در سراسر کشور درگیر بحث نانو کرده‌ایم دور و بر ۷۰ آزمایشگاه نانو در پژوهش‌سرا داریم که دانش‌آموزان می‌توانند در آن، کار عملی نانو انجام بدهند.

متن کامل این گفت‌وگو از اینجا قابل دسترسی است.