گفت‌وگو با محمدحسین محمدزاده مدیر رادیو قرآن
به دنبال مخاطب کیفی هستیم
گفت‌وگو با محمدحسین محمدزاده مدیر رادیو قرآن
مصطفی غفاری
چکیده گفت‌وگو را این‌جا ببینید
- سال شصت و هشت رهبری فرموده بودند راه‌اندازی رادیو قرآن، اولین قدم است برای ترویج قرآن. در قدمهای بعدی باید به دانشگاه بزرگ قرآن برسیم. رادیو قرآن از بدو تأسیس تا الان در زمینه‌ی ترویج قرآن به کدام‌یک از اهدافش رسیده؟ چه تلاشهایی کرده و چقدر مؤثر بوده در این زمینه؟
- یکی از نشانه‌های مهم اهتمام نظام به قرآن، تأسیس رادیو قرآن است. این که یک رسانهای با این طول و عرض به صورت تخصصی و اساسی به قرآن بپردازد، نتیجه‌ی دید عمیق رهبر انقلاب است به این مسئله. مؤسس رادیو قرآن شخص آقا بودند و با راهنماییها و ارشادات ایشان، رادیو قرآن به‌وجود آمد که هدف اصلیش ترویج قرائت و فرهنگ قرآنی است و توانسته تا حد قابل توجهی این نیاز مهم را پوشش بدهد.
خیلی از طرحهایی که این رادیو ارائه کرده و برنامههایی که برگزار کرده، در راه شناخت مردم نسبت به قرآن بوده؛ اعم از روخوانی، روانخوانی، تجوید، حفظ. مسائل مختلفی را در برنامههای تعلیمی و آموزشی‌مان پوشش داده‌ایم و در بحث مفاهیم هم، تفاسیر و ردهبندیهای مختلف از حیث مخاطب و از حیث ترتیبی و هم‌چنین مسائل علوم قرآنی را توانسته‌ایم پوشش بدهیم.
به اذعان خیلی از کارشناسان از گنجینههای بسیار فاخر تلاوت در جهان اسلام و در سطح بینالمللی، آرشیو تلاوت رادیو قرآن است. اگر رادیو قرآنهای کشورهای دیگر را بررسی کنید، منحصر به فرد بودن این آرشیو مشخص میشود. من سال هفتاد و دو به مصر رفتم و دیدم آرشیو آن‌چنانی ندارند و بیشتر تلاوتها به صورت زنده یا با آرشیو به‌طور کوتاه‌مدت نگهداری میشود. با آن‌همه مفاخری که دارند، به ماندگاری آثار توجه نمی‌شود.
البته کارهایی که رادیو قرآن در راه عمل به مأموریتش انجام داده، در حد و توان خودش بوده است. همان‌گونه که ائمه علیهم‌السلام قرآن را به اقیانوس تشبیه کرده‌اند، رسانه و رادیویی هم که با موضوع قرآن جلو میرود، ویژگیهای یک اقیانوس را دارد. حالا ما چقدر وارد این اقیانوس شده‌ایم و چقدر ساحلهای آن را درنوردیده‌ایم، جزو ویژگیهای این رسانه است. رادیو قرآن است با یک موضوع ناب و جاودانه و مورد علاقه مردم و اقیانوسی وسیع و عمیق روبروست که خیلی جا برای کار دارد. ما افق را روشن میبینیم و بسنده هم نمیکنیم به نقطهای که الآن در آن هستیم.
- درباره نقش آیت‌الله خامنه‌ای در تأسیس این رسانه، چه نشانهها یا مستنداتی هست؟
- تأسیس رادیو قرآن بر اساس دستور ایشان در زمان ریاست جمهوری بود. این را می‌توان پیگیری کرد در آرشیو رادیو قرآن. خوب است یادی از آقای صدرزاده هم داشته باشیم که اولین مدیر رادیو قرآن بودند و رهنمودهای رهبری را پیگیری می‌کردند.
- مأموریتهایی که برای رادیو قرآن تعریف شده، چه بوده؛ قرار بوده به کجا برسد؟ این رسانهای شنیداری پرمخاطب و اختصاصی در این دو دهه که در زمینه‌ی قرآن فعالیت میکند، چه راهبردی را مدّ نظر خودش قرار داده؟ چه مأموریتهایی را دنبال کرده است؟
- رادیو قرآن ویژگیهای شبکه را از سال 77 پیدا کرد؛ هم شبکه‌ی مستقل بودن را و هم سراسری و بیست و چهار ساعته بودنش را. تا هفت هشت سال به صورت برنامه‌ی یک ساعتهای، صبحها هفت تا هشت و شبها هم تکرار همان در یک فرکانس رادیویی بود. در همان فرکانس رادیو تهران و رادیوهای دیگر هم برنامه داشتند. رادیو قرآن خیلی دامنه‌ی فعالیت نداشت. در آن زمان استراتژی شبکهای هم طبعاً برایش متصور نبود؛ نه توقع بود و نه توانایی کار به این گستردگی.
حالا مأموریت اصلی این رادیو، ترویج قرآن و فرهنگ قرآنی است در همه‌ی سطوح و همه‌ی رشتهها. این تقریباً روح جاری و ساری در همه‌ی برنامههای رادیو قرآن است؛ خصوصاً از وقتی برنامه‌هایش سراسری و بیست و چهار ساعته شده. رادیو قرآن در سال‌های اخیر شکل یک شبکه را به خودش گرفته و بر اساس اهداف، گروه‌های برنامه‌ساز را درباره‌ی تلاوت، آموزش، معارف و علوم قرآنی و تفسیر و... تشکیل داده است. گروه‌های مدیحه‌خوانی، مدیحه‌سرایی و... هم، همگی در جهت ایفای همین مأموریت با سرعت مطلوب، سامان داده شده‌اند. البته شاید در یک دورهای برنامهسازی و پیشرفت در کارها خیلی سریع نبوده باشد، اما تقریباً توانسه برنامههای شبکه را پوشش بدهد.
- مأموریت قرآنی را این‌جا چگونه تعریف میکنید؟ تنها آشنایی با مجموعه‌ی مفاهیم و معارف قرآن مطرح است یا ما یک مدل فرهنگی در نظرمان هست که از قرآن می‌خواهیم استخراجش کنیم و برنامهسازی قرآنی بر اساس آن انجام میشود؟
- ببینید، فرهنگ شامل همین معارف و علوم قرآنی و تفسیر است. در ساختار جدید رادیو قرآن که داریم تدوینش میکنیم و یک دوره‌‌ی پنج‌ساله برایش در نظر گرفته‌ایم، فرهنگ قرآن، شامل قرآن و علوم روز هم هست. در گذشته چندان این مسائل باب نبوده است. حوزه‌ی علوم قرآنی و تفسیر- جدای از قرائت که خودش یک شاخه‌ی بسیار مهم است- همواره در رادیو قرآن، پیگیری شده است.
علوم قرآنی به مسائل برون‌قرآنی گفته میشود؛ مثل ناسخ و منسوخ. معارف قرآنی به مسائل اعتقادی، اخلاقی و احکامی که از قرآن و سنت استخراج میشود، اطلاق میشود. تفسیر هم به همه‌ی انواع و اقسام تفسیر ترتیبی و موضوعی و... گفته میشود. برنامههای تفسیری ما هم با توجه به مخاطبان‌مان- مثلاً جوانان، طلاب، اساتید و...- در سطوح مختلف پخش میشود. این برنامهها در ارتقاء فرهنگ جامعه‌ی قرآنی مؤثر است.
- برای برنامهسازی ویژه‌ی قرآنی، کار خاصی در رادیو انجام میشود یا همان سبک برنامههای معمولی است؟
- در رسانه، ما گروه‌های برنامهسازی داریم که بر اساس مأموریت شبکه شکل می‌گیرند. هر گروه بر اساس مأموریت مشخصی که میگیرد، برنامههایی را تدارک میبیند و با همان جهت‌دهی که از شبکه میگیرد، کار میکند. علاوه بر این، فوق برنامههایی را هم تدارک دیده‌ایم که به همین مسئله می‌پردازند و باز همان هدف‌ها را پیگیری میکنند. مثلاً طرح آیههای زندگی با این هدف طراحی شد که ما به نقطهای برسیم که مردم برای لحظه لحظه‌ی زندگی‌شان از صبح تا شب در ذهنشان یک آیهای از قرآن را مسجم بکنند تا یک سبک زندگی بهشان بدهد. این طرحهای فوق برنامهای را با توجه به این ویژگیها چندرسانهای کردیم. شبکههای مختلف رادیو و تلویزیون و فضای وب را درگیر کردیم و سطح تعامل خودمان را با مخاطب افزایش دادیم. استقبال مردم هم خیلی خوب بود.
هدف اصلی ما همان زندگی با قرآن است. این برنامهها ابزار و راهی است تا ما به همان زندگی با قرآن برسیم. یعنی تلاوت، قرائت، مرور، تکرار، حفظ و بحثهای مفهومی، آن‌قدر با پوست و گوشت مردم عجین بشود که اثر بگذارد در زندگی‌شان و زندگی‌ها را قرآنی کند.
- منظور از تفکیک مخاطب چیست؟
- از سال هفتاد و هشت به بعد رویکرد ما، مخاطب عام شد. قبل از آن بیشتر به جامعه‌ی قرآنی توجه داشتیم؛ قاریان قرآن یا کسانی که کار قرآنی داشتند. اما از سال هفتاد و هشت این رویکرد تغییر کرد. مثلاً در برنامههای نه تا ده صبح کاملاً رویکرد عام و مشاورهای در جریان است. فوق برنامهها و طرحهای مختلفی هم که اجرا کردیم، با رویکرد عام است. البته غافل از مخاطب خاص هم نیستیم و برنامههای تخصصی در این رابطه داریم.
- جایگاه فعلی ما در برنامه‌ی فراگیر شدن فرهنگ قرآنی کجاست؟
- جایگاه مضامین قرآن جایگاه مناسبی است در جامعه‌ی ما. خیلی از مسائل قرآن و مفاهیم قرآن در جامعه بروز و ظهور دارد. اما این که مردم متوجه باشند کاری که دارند انجام میدهند، واقعاً قرآنی و طبق دستور قرآن باشد و متمرکز روی این مسئله باشند یا از طریق رسانه‌ها و نظام آموزشی این دغدغه پیگیری بشود، نه؛ چندان موفق نبوده‌ایم و هنوز فاصله داریم تا نقطه‌ی ایده‌آل.
- برنامههای مبتنی بر قرآن در رادیو چگونه است و تا چه اندازه‌ای مخاطب دارد؟
- چند سالی است که مباحث خودسازی را در رادیو قرآن جا انداخته‌ایم. مباحثی که آیت‌الله شجاعی داشتند، جزو پرطرفدارترین برنامهها بود. این نشان میدهد که لزومی ندارد ما راهبردهای طولی داشته باشیم. چند سالی برویم دنبال قرائت و بعدش چند سال دنبال مفهوم باشیم. این‌ها را میتوانیم در عرض هم فعال کنیم. خود قرآن هم به همین شکل است. بیشتر سوره‌ها چندین و چند موضوع را از چند زاویه بیان میکنند. یک محصول و یک بسته‌ی کامل از مواد مورد علاقه‌ی بشر است. داستان‌های قرآن هم همین‌گونه هستند. سعی ما این است که این الگو را رعایت کنیم. همه چیز مروبط به قرآن در میان برنامه‌هایمان داشته باشیم. خیلی از برنامههای رادیو قرآن خصوصاً برنامههای ترکیبی هم تلاوت دارند، هم یک چاشنی علوم قرآنی، هم مثلاً ترجمه و تفسیر و...
- این برنامهها در چه ساعاتی پخش میشود و مخاطب آن چطور است؟
- یک برنامه‌ی صبحگاهی داریم به نام "بشارت" که سعی میکند به این فضا نزدیکتر بشود؛ علاوه بر این که یک برنامه‌ی صبحگاهی است، ایجاد امید و برکت و نشاط میکند در مخاطبین خودش با آیتمهای مختلفی که دارد. در عین حال سعی میکند که آن ترکیب لازم را حفظ کند. در این برنامه شما هم تلاوت میشنوید و هم دعایی که مربوط به حرکت روزانه و آغاز کارتان است. ذکر ایام هفته، از همین رادیو قرآن باب شد؛ تولید شد و به شبکههای دیگر هم فرستاده شد و الان شما می‌بینید که خیلی جا افتاده.
از طرف دیگر سعی میکنیم ریتم برنامه بر اساس دور ذهنی مخاطب باشد. این دور ذهنی در ساعتهای مختلف شبانه روز متفاوت است. ما سعی میکنیم مطابق با آن برنامه پخش کنیم. در برنامههای ساعت هفت و هشت صبح، آیتمها خیلی سریع عوض میشود. آهنگ برنامه هم مناسب همان ساعت‌هاست. البته من استفاده از ساز را خیلی موفقیت برای شبکههای دیگر نمیدانم؛ عدم استفادهاش را هم محدودیت برای خودمان نمیدانم. این یک ویژگی برای ما و یک نوع احترام به نوع شنوندهمان است. شنونده‌ی ما به هر علتی نمیخواهد ساز در برنامههای این شبکه‌ی تخصصی بشنود. باید این حق را به مخاطبمان بدهیم که در رسانه، شبکه‌ی مناسب و دلخواهش را انتخاب کند.
- یکی از آفت‌های برنامههای مذهبی صدا و سیما این است که معرفی‌شان از دین و مذهب، فردی است. کار کردن در زمینه‌ی صوت، روخوانی و روانخوانی، تدبر، ظاهراً فردی هستند. برخی از این نگرانند که این چیزها زمینه‌ی برداشت‌های کاملاً فردی و غیر اجتماعی و غیر سیاسی از قرآن را فراهم کند. ضمن این‌که می‌دانیم در زمینه‌ی متون دینی خیلی تولید و محتوا نشده و با این که سی سال از انقلاب اسلامی میگذرد هنوز چنان که باید کار نشده است در این زمینه‌ها. در برنامه‌سازی‌های شما توجه به این موضوع چقدر است؟
- قطعاً توجه هست. البته توجه قرآن هم خیلی از اوقات به فرد است. یعنی نباید غافل بشویم از این که بالاخره هر فرد، عضوی از خانواده و خانواده واحدی از جامعه است. خطاب‌های دینی و قرآنی در بسیاری از موارد فردی است اما پیام اجتماعی و سیاسی دارد. در برنامهای مثل آیههای زندگی، رویکرد ما اساساً مسائل اجتماعی است. بعضی از دوره‌ها کلّاً با همین جهتگیری برگزار شده است.
- ممنون از وقتی که در اختیار ما گذاشتید.
- خواهش می‌کنم؛ من هم سپاس‌گزارم.
