ضرورت ارتقای مطالعات حقوق و اقتصاد انرژی

سفر رهبر انقلاب به عسلویه در نخستین روزهای سال جدید شمسی که نام «جهاد اقتصادی» به خود گرفته است، از اتفاقات ویژه نوروز 90 بود. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در سخنان خود در جمع مردم و کارکنان صنعت نفت عسلویه بر ضروت ارتقای مطالعات حقوقی و اقتصادی در بخش انرژی تأکید کردند. در گفت‌وگو با دکتر حمیدرضا کاتوزیان، رئیس کمیسیون انرژی مجلس به بررسی و آسیب‌شناسی این موضوع پرداخته‌ایم.

در ابتدا نظر خود را درباره سفر رهبر انقلاب به عسلویه بیان کنید.
ایران یکی از بزرگترین دارندگان منابع نفت و گاز جهان است و این منابع غنی در اقصی‌نقاط جغرافیای کشور گسترده است. استحصال ذخایر نفت و گاز یکی از اصلی‌ترین منابع اقتصادی جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌رود. کشورهای غربی تحریم‌هایی را علیه کشورمان اعمال کرده‌اند که تا حد چشمگیری صنعت نفت را هدف قرار داده است و بنا دارد تا مهمترین پشتوانه اقتصادی کشور را با مشکل روبه‌رو کند. به نظر می‌رسد سفر رهبر انقلاب به عسلویه، آن هم در آغاز سالی که نام «جهاد اقتصادی» را برای آن برگزیده‌اند، در شرایط کنونی تأثیر بسیار مثبتی بر نحوه استفاده بهینه از منابع نفت و گاز داشته باشد. با توجه به نام‌گذاری سال 90 به عنوان سال جهاد اقتصادی باید در حوزه نفت و گاز تلاش‌های بیشتری انجام شود و بهره‌برداری مناسب‌تری از منابع نفتی و گازی در کشور صورت پذیرد.

مجموعه صنعت نفت کشور باید در توسعه و بهره‌برداری از میدان‌های نفتی و گازی، مستقل‌تر از گذشته عمل کند و با وجود تحریم‌ها و فشارهای قدرت‌های خارجی علیه کشورمان، به گونه‌ای مدیریت کند که طرح‌های توسعه میدان گازی پارس جنوبی با سرعت و جدیت بیشتری دنبال شود.

با توجه به این‌که رهبری، کارکنان صنعت نفت در پارس جنوبی را جهادگر نامیدند، از نظر شما جهاد در پارس جنوبی به چه معنا است؟
هم‌اکنون در بخش استخراج، تولید، پالایش و بهره‌برداری از میدان مشترک گازی پارس جنوبی، مشکل‌هایی وجود دارد. پیش‌تر شرکت‌های خارجی که برای سرمایه‌گذاری و فعالیت در این منطقه اعلام آمادگی کرده بودند، اما یا برخلاف تعهدات خود عمل می‌کردند یا سرعت آن‌ها در اجرای پروژه بسیار پایین بود. در ماه‌های اخیر و به دنبال اعمال تحریم‌های دیگری علیه جمهوری اسلامی ایران، شرکت‌های خارجی به صورت مشخص‌تری از همکاری با ایران سر باز زده و از ادامه همکاری با کشورمان کناره‌گیری کرده‌اند. در حقیقت برداشت ما از این حرکت شرکت‌های خارجی یک نوع اعلام خصومت و اعلام برخورد و رویارویی با ایران است. اگر بتوانیم در برابر این حرکت و اجماع ناعادلانه مقاومت کنیم و طرح‌های توسعه نفتی و گازی را خودمان به صورت مستقل اجرا کنیم، به شعار جهاد اقتصادی که رهبر معظم انقلاب بر آن تأکید کرده‌اند، جامه عمل پوشانده‌‌‌ایم. در این صورت افزون بر این‌که از منابع نفتی و گازی کشور به صورت بهینه بهره‌برداری کرده، به نوعی با تحریم‌ها و حساسیت‌هایی که شرکت‌های خارجی به آن روی آورده‌اند، مقابله کرده‌ایم.

به طور طبیعی میدان گازی پارس جنوبی یک میدان مشترک است و هر کس که بتواند بیشتر بهره‌برداری کند، سود بیشتری نصیبش می‌شود. هم‌اکنون کشور قطر در این میدان تقریباً سالانه 25 میلیارد دلار از ایران بیشتر برداشت می‌کند. تعداد چاه‌های تولیدی و فازهایی که قطر در این میدان مشترک بهره‌برداری و راه‌اندازی کرده، بیشتر از ایران است و ما در این زمینه کُند عمل کرده‌ایم. تأکید رهبر معظم انقلاب این است که در زمینه برداشت از میدان مشترک گازی پارس جنوبی از رقیب خارجی خود عقب نمانیم و در واقع فعالیت خود را در زمینه توسعه میدان گازی پارس جنوبی با سرعت بیشتر و گام‌های محکم‌تر و جدی‌تر جلو ببریم.

یکی از مهمترین محورهای بیانات مقام معظم رهبری در جمع مدیران و کارکنان صنعت نفت در عسلویه، تأکید ایشان بر توسعه دانش حقوقی و قراردادی و اقتصاد نفت و گاز بود. به نظر شما ایشان براساس چه ضرورت‌هایی این موضوع را مطرح کردند؟
بحث نفت و گاز در کشور با توجه به نحوه بهره‌برداری متداول امروزه دنیا و نحوه مشارکت با شرکت‌های خارجی بسیار پراهمیت است و باید فعالیت حقوقی عمیق‌تری را در زمینه عقد قراردادهای مشارکتی برای برداشت از میدان‌های گازی و نفتی در کشور داشته باشیم و با حساسیت بیشتری با شرکت‌های خارجی قرارداد منعقد کنیم.

با توجه به عمر بلند ذخایر نفت و گاز ایران، کشورمان برای سال‌های دراز در زمینه برداشت از میدان‌های گازی و نفتی فعال خواهد بود. از این رو صنعت نفت ایران باید برای پیش‌برد اهداف توسعه اقتصادی مجهز شود. باید در بخش اقتصاد انرژی و اقتصاد نفت و گاز، مطالعاتی در نحوه برداشت بهینه، به‌کارگیری روش‌های صحیح اقتصادی در توسعه ذخایر نفتی و گازی و شناخت شیوه‌های مناسب استفاده از درآمدهای نفتی در توسعه زیرساخت‌های کشور صورت پذیرد. باید متولیان بخش آموزش و پژوهش کشور، ارتقای مطالعات حقوق و اقتصاد انرژی را در دانشگاه‌ها و مراکز علمی و پژوهشی کشور در دستور کار قرار دهند.

شیوه و ابزار عملی برای توانمندسازی حضور ایران از بعد اقتصاد انرژی در صحنه بین المللی چیست؟
ایجاد بازارهای بورس تخصصی نفت و گاز یکی از راه‌کارهای مهم در این حوزه به شمار می‌رود که باید در توسعه این نوع بازارهای مالی در کشور، مطالعات و فعالیت های تخصصی بیشتری انجام شود. در گذشته برخی مخالف ایجاد بورس نفت و گاز بودند، اما در حال حاضر بورس نفت به عنوان یکی از ابزارهای بسیار قدرتمند اقتصادی در بازارهای جهانی مطرح است. با توجه به توصیه رهبر انقلاب در توسعه اقتصاد نفت و گاز، باید در این زمینه اقدام‌های جدی‌تری انجام شود.

ما در انعقاد قراردادهای نفتی و گازی با چه مشکلاتی مواجه‌ایم؟
در حال حاضر وزارت نفت در انعقاد برخی قراردادها با محدودیت‌هایی مواجه است. کشورهای صاحب ذخایر نفت و گاز همچون عراق، عربستان، امارات یا قطر، بیشتر قراردادهای توسعه میدان‌های نفتی و گازی خود را با شرکت‌های خارجی در چارچوب قراردادهای «مشارکت در تولید» (PSA) منعقد و شرکت خارجی را در منابع نفتی و گازی خود شریک می‌کنند. از این رو انعقاد چنین قراردادهایی برای شرکت‌های بین‌المللی جذابیت زیادی دارد و آن‌ها را برای عقد قرارداد با کشورهای نفت‌خیز مشتاق‌تر می‌کند. با توجه به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و تفسیر شورای نگهبان، انعقاد قراردادهای «مشارکت در تولید» برای شرکت ملی نفت ایران امکان‌پذیر نیست. بر همین اساس قراردادهای ایران در زمینه نفت و گاز به صورت سنتی و قدیمی و در چارچوب قراردادهای «بیع متقابل» تنظیم می‌شود. این‌گونه قراردادها هم برای شرکت‌های خارجی جذابیت زیادی ندارد.

درست است که قانون، انعقاد بعضی از قراردادها را مجاز نمی‌شناسد، اما باید توجه داشت که انواع دیگری از روش‌های انعقاد قرارداد وجود دارد که باید بر روی آن مطالعه شود. با مطالعه و انجام برخی اصلاحات می‌توان قراردادهای بیع متقابل (Buy Back) را هم جذاب‌تر کرد.

خوشبختانه صاحب‌نظران و متخصصان ایرانی متبحری در امور حقوقی و قراردادی وجود دارند که در زمینه قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز مطالعات خوبی انجام داده و گزارش‌هایی را هم به مجلس شورای اسلامی ارائه کرده‌اند. می‌توان با یک برنامه جدی به وضعیت قراردادهای وزارت نفت سر و سامان داد. با توجه به تأکید رهبر معظم انقلاب بر ضرورت انجام فعالیت‌های گسترده علمی و توسعه دانش حقوقی و قراردادی نفت و گاز و اقتصاد انرژی، این حوزه جای کار بسیاری دارد و باید دستگاه‌های مرتبط به‌ویژه وزرات نفت در این زمینه همت مضاعفی داشته باشند. باید در نظر داشت که می‌توان قراردادهای نفت و گاز را براساس قانون اساسی و مصالح کشورمان به گونه‌ای تنظیم کرد که اشتیاق شرکت‌های داخلی و خارجی را برای مشارکت در صنایع نفت و گاز کشور بیشتر کند.
دولت باید مقررات قراردادی را به لحاظ حقوقی به شکلی تنظیم کند که شرکت‌هایی که تمایل دارند با ایران در زمینه نفت و گاز همکاری کنند، از مشارکت در این حوزه منصرف نشوند.

رهبر انقلاب درباره اجرای طرح‌های توسعه میدان گازی پارس جنوبی، به وجود نقص‌هایی نیز اشاره کردند. به نظر شما این نقص‌ها چیست؟
برخی از این اشکال‌ها به نحوه مدیریت در این منطقه مربوط می‌شود. به نظر بنده میدان مشترک گازی پارس جنوبی به صورت بهینه مدیریت نمی‌شود. اختلاف‌ها در میان بخش‌های مختلف میدان پارس جنوبی در عسلویه زیاد است و باید هماهنگی‌ها در این بخش بیشتر شود. اشکال دیگر در منطقه پارس جنوبی این است که با وجود این‌که این میدان بخش بزرگی از درآمد گازی کشور را تأمین می‌کند، اما مردم این منطقه از فقر، محرومیت و بیکاری رنج می‌برند و این یکی از اشکال‌های مهمی است که باید برطرف شود.

سوزاندن گازهای همراه در منطقه عسلویه یکی دیگر از مشکل‌هایی است که همیشه رهبر معظم انقلاب با حساسیت ویژه‌ای به آن نگاه کرده‌اند و فرموده‌اند باید هرچه سریع‌تر طرح‌هایی اجرا شود که از سوختن این گازها و به هدر رفتن سرمایه‌های ملی از این محل جلوگیری شود. خرداد ماه سال گذشته با حضور رئیس‌جمهوری قرارداد باقی طرح‌های توسعه میدان گازی پارس جنوبی با شرکت‌های ایرانی منعقد و مقرر شد که این طرح‌ها در مدت 35 ماه اجرا شود. یکی از اشکال‌های مهمی که درباره اجرای این طرح‌ها وجود دارد، این است که زمان تعیین‌شده برای اجرای این طرح‌ها واقع‌بینانه نیست.

زمان 35 ماه برای اجرای اَبَرپروژه‌های پارس جنوبی، فضای افکار عمومی را به سمتی سوق می‌دهد که انتظارها را از وزارت نفت بالا می‌برد. کارشناسان، صاحب‌نظران و حنی مدیران بیشتر شرکت‌های داخلی فعال در عسلویه هم معتقدند که زمان 35 ماه برای اجرای این پروژه‌ها واقع‌بینانه نیست. هم‌اکنون حدود 10 ماه از زمان امضای قرارداد فازهای باقی‌مانده پارس جنوبی با شرکت‌های داخلی می‌گذرد، اما این پروژه‌ها به اندازه 10 ماه فعالیت اجرایی پیشرفت نداشته‌اند. البته باید توجه داشت که این مشکلات با تدبیر و مدیریت مطلوب قابل برطرف کردن است و وزارت نفت باید بیشتر تلاش کرده و در این حوزه واقع‌بینانه و منسجم‌تر عمل کند و مدیران شایسته و قوی‌تری را برای تحقق اهداف این حوزه به کار بگیرد.