آثار شهید آوینی؛ سفری در اندیشه و هنر انقلاب اسلامی

روز بیستم فروردین سال ۱۳۷۲، سیدمرتضی آوینی، هنرمند انقلابی که برای تولید مجموعه‌ای جدید از "روایت فتح" به فکه،‌ منطقه‌ عملیاتی والفجر مقدماتی رفته بود، بر اثر انفجار مین به شهادت رسید. رهبر معظم انقلاب علاوه بر شرکت در مراسم تشییع این شهید در صفحه‌ی اول قرآنی که آن را به خانواده‌ی شهید آوینی هدیه کردند، این عبارت را به دست‌خط خود نوشتند: «به یاد شهید عزیز، سید شهیدان اهل قلم، آقای سیدمرتضی آوینی که یادش غالباً با من است این قرآن به خانواده گرامی‌اش اهدا می‌گردد.»
اکنون به مناسبت بیستم فروردین‌ماه که بخاطر شهادت هنرمندمتفکر شهید سیدمرتضی آوینی، روز هنر انقلاب اسلامی نامیده شده، بخش «کتاب» رسانه KHAMENEI.IR در گزارشی، با بررسی مهم‌ترین آثار شهید آوینی تلاش دارد تا چشم‌اندازی کلی از مبانی فکری این شهید برای مطالعه آثارش، به‌ویژه برای نسل جوان، ارائه دهد.
 
دوگانه اندیشه و هنر در آثار آوینی
دسته اول نوشته‌هایی که پیرامون انقلاب اسلامی و نسبت آن با جهان نوشته شده است و عموماً مفاهیم نظری و انتزاعی را در بر میگیرد. دسته دیگر در حوزه فرهنگ و هنر شامل ادبیات، نقاشی، سینما، رسانه و غیره است که گرچه از بخش اول بطور کامل قابل تفکیک نیست، ولی اغلب در نقد و پاسخ به موضوعات مطرح شده در فضای فرهنگی کشور خصوصاً در سالهای پس از اتمام جنگ تحمیلی نوشته شده است.

انتشار آثار پس از شهادت
از شهید آوینی در بازه زمانی حدودا ده سال کتاب‌هایی منتشر شده است که تنها دو کتاب «فردایی دیگر» و جلد اول «آیینه جادو» در زمان حیات و زیر نظر خود وی چاپ شدند. مابقی آثار منتشره به سلیقه و انتخاب ناشران و دسته‌بندی مقالات هم بر همین اساس بوده است. سه کتاب «گنجینه‌های آسمانی»، «حقیقت» و «نسیم حیات» گفتار متن برنامه‌های تلویزیونی و مستندهای او از جمله مجموعه «روایت فتح» هستند.

این نوشتار بنا دارد با نگاهی اجمالی به برخی از مهمترین کتاب‌های آوینی چشم‌اندازی کلی از مبانی اندیشه او و راهنمایی برای مطالعه آثارش به مخاطبان، خصوصاً نسل جوان ارائه نماید.

آغاز آشنایی با تفکر آوینی: «توسعه و مبانی تمدن غرب»
«توسعه و مبانی تمدن غرب» را میتوان مهمترین اثر و بهترین پیشنهاد برای شروع و آشنایی با تفکر آوینی دانست. آوینی در این مجموعه مقالات به نوعی بنیان‌های فکری و خاستگاه اندیشه خود و دغدغه‌هایش را توضیح داده است. مقالات این کتاب در فاصله سالهای ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۶ در ماهنامه جهاد سازندگی به چاپ رسیده و اولین بار توسط مرکز حفظ و نشر آثار دفاع مقدس منتشر شده است. نویسنده بعدها آنها را مطالبی ساده قلمداد کرده است که برای آشنایی مخاطب عام با مباحث مدرنیسم و توسعه نوشته شده‌اند. این مقالات شامل موضوعات مختلفی از نقد سیستم اقتصادی غرب و جهان سرمایه‌داری و بانکداری تا موضوعات مربوط به نظام آموزشی و تعلیم و تربیت و آسیب‌های زیست محیطی تکنولوژی و غیره را دربرمی‌گیرد.

تحلیل انقلاب اسلامی و حکومت دینی در «آغازی بر یک پایان«
کتاب «آغازی بر یک پایان» را میتوان در زمره آثار تحلیلی و نظری آوینی به شمار آورد. مقالات او در این کتاب ناظر بر ماهیت انقلاب اسلامی و حکومت دینی است. او وقوع انقلاب را آغاز رستاخیر معنوی بشر و بازگشت به معنویت قلمداد کرده و با بیان نگاهش در مورد رهبری امام خمینی(ره) و مبانی اعتقادی و سیاسی نظام ولایت فقیه را تبیین میکند.

نگاهی به مبانی حاکمیت سیاسی در اسلام: «حکومت فرزانگان»
یکی از کتاب‌های کمتر شناخته شده آوینی که اولین بار در سال ۱۳۸۳ به چاپ رسید «حکومت فرزانگان» است. این کتاب کم‌حجم با عنوان فرعی «مروری بر مبانی حاکمیت سیاسی در اسلام»، مجموعه مقالات اوست که در زمان حیاتش در دهه شصت در مجله اعتصام به چاپ رسیده‌اند. آوینی در این نوشته‌ها حول سه محور «رای اکثریت»، «آزادی عقیده» و «مساوات» مبانی حکومت اسلامی و ولایت فقیه را از منظر و دریافت خود تبیین نموده است. او در این سه فصل به ترتیب در پی پاسخگویی به این سه پرسش است: آیا «رأى اکثریت» معیار حقّ است؟ براستى آیا «عقیده هرکس براى خودش محترم است»؟ آیا اصل تساوی مطلق همه انسانها در برابر قانون، با روح قرآن سازگاری دارد؟

مقایسه و نقد تفکر غرب در «حکومت فرزانگان»
آشنایی آوینی با مبانی فلسفی غرب به او این امکان را میدهد که در مقام مقایسه و نقد، ویژگی‌های این سه عنصر کلیدی تفکر غرب در قانونگذاری و حکومت را مطرح کند؛ و در مقابل با استفاده از آیات قرآن بویژه تفاسیر علامه طباطبایی، رساله حقوق امام سجاد(ع) و آثار شهید مطهری دیدگاه الهی و اسلامی را در این خصوص توضیح دهد.

فرهنگ و هنر از نگاه آوینی در سه گانه «فردایی دیگر»، «حلزونهای خانه به دوش» و «رستاخیز جان»
برای افرادی که به دنبال فهم دیدگاه‌های آوینی درخصوص فرهنگ و هنر هستند سه کتاب «فردایی دیگر»، «حلزونهای خانه به دوش» و «رستاخیز جان»، شامل مقالات سالهای ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۰ در ماهنامه سوره، میتواند راهنمای مناسبی باشد.

«فردایی دیگر»؛ تأملاتی در فلسفه، شعر و نقد یوتوپیا
این کتاب که به انتخاب خود وی منتشر شده است، مقالاتی با موضوعات فلسفی و شعر را شامل می‌شود. در بخش اول شامل یک مقاله درمورد کشور و فرهنگ مردم ژاپن و دو مقاله در مورد رمان‌های «دنیای شگفت‌انگیز نو» نوشته «آلدوس هاکسلی» و «۱۹۸۴» نوشته «جورج اورول» و «عبور از خط» نوشته «ارنست یونگر» بعنوان آثاری در نقد یوتوپیا و نهیلیسم پرداخته است. بخش دوم کتاب هم دربرگیرنده چند مقاله در باب شعر و ماهیت شاعری و نیز مطلبی در شرح و تفسیر یکی از غزل‌های امام خمینی(ره) است.

«حلزونهای خانه به دوش»: نقدی بر جریان روشنفکری ایران
آوینی عموماً نقدها و نظراتش را درباره جریان روشنفکری در ایران و نسبت آن با انقلاب اسلامی در «حلزونهای خانه به دوش» شرح می‌دهد. آوینی در این مقالات با ورود به حوزه‌هایی مانند عرفان و تجدد در فضای فرهنگی کشور، رمان و روزنامه‌نگاری انتقاداتش را بیان نموده است. برخی مقالات این مجلّد از جمله مقاله‌ای که عنوان کتاب از آن گرفته شده است در پاسخ به مطالبی است که در نشریاتی مانند گردون و آدینه (بعنوان رسانه‌های جریان روشنفکری آن زمان) به چاپ رسیده‌اند.

«رستاخیز جان» جستارهایی در ادبیات و فرهنگ
«رستاخیز جان» نیز کتابی است که مباحث آن به حوزه ادبیات و فرهنگ برمی‌گردد و در آن مقالاتی با موضوعات رمان و انقلاب اسلامی، تئاتر و ویدئو به چشم می‌خورد. در این کتاب دو مقاله به نام‌های «آزادی قلم» و «یادداشتی ناتمام در باب هویت و حقیقت انسان» برای مجله «نامه فرهنگ» منتشر شده است که به نظر جزو آخرین نوشته‌های آوینی است. او در مقاله «رستاخیز جسم و رستاخیز جان» که در سال ۱۳۷۰ منتشر شده است، به بهانه شرایط آن زمان کشور تاجیکستان و تحولات فرهنگی که پس از استقلال در آن رخ داده، به موضوع زبان فارسی و آداب و رسوم ایرانی مانند نوروز پرداخته است.

سینما از منظر آوینی  در سه‌گانه «آیینه جادو»
 برای علاقمندان به هنر هفتم هم عمده نظرات آوینی در مورد سینما در کتاب سه جلدی «آیینه جادو» که جلد اول آن در حیات وی و دو جلد بعدی پس از شهادتش منتشر شدند، آورده شده است. در جلد اول به مبانی سینما و تشریح ماهیت و فلسفه وجودی آن پرداخته است و عموماً دیدگاه وی را در مورد ماهیت سینما در جهان و ایران بیان می‌کند. او در مقاله آینه جادو چنین مینویسد: «اگر برای "مصداق جمعی بشر" بتوان ضمیری تصور کرد، هنرمندان حکایتگر آن "ضمیر" هستند. هنر، محاکمات حضور و غیاب بشر نسب به حق است. همه‌ی هنرها این‌چنین‌اند و درمیان هنرها، سینما «آینه جادو»ست، آینه‌ای که در آن چهره باطنی بشر امروز بی‌پرده انعکاس یافته است».

جلد دوم، نقدهای او را به فیلم‌های ایرانی و خارجی پخش شده در پنج دوره جشنواره فیلم فجر (سال‌های ۱۳۷۱-۱۳۶۷) شامل می‌شود که در نشریات مختلف به چاپ رسیده است. برخی عناوین این مقالات مانند «چرا جهان سومی‌ها هامون می‌سازند؟» از نگاه نقادانه تند او نسبت به برخی جریان‌های سینمای آن روز ایران و آینده آن حکایت دارد. مقاله بلند «عالم هیچکاک» که مؤلف آن را در اواخر سال ۱۳۷۱ برای درج در کتاب «هیچکاک همیشه استاد» نوشته نیز در انتهای کتاب آمده است.

جلد سوم «آینه جادو» نیز در برگیرنده مقالات و مصاحبه‌های وی در مورد سینماست که در سه بخش تنظیم شده است. بخش اول شامل شش مقاله با محوریت ماهیت سینماست که از جمله آن می‌توان به رابطه سینما و مخاطب و تکنولوژی در آن اشاره نمود. در بخش دوم دو مقاله و یک مصاحبه با موضوع سینمای مستند وجود دارد و بخش سوم هم چهار نوشته با موضوعات مختلف مرتبط با سینما مانند سینمای کودک و فیلم کوتاه را در بر میگیرد.

تصویر عاشورا به قلم آوینی در «فتح خون»
پایان‌بخش این نوشتار نگاهی است به کتاب «فتح خون» که تنظیم فصولش مطابق با وقایع دهه اول محرّم سال ۶۱ هجری توسط خود نویسنده انجام شد، اما فرصت نیافت که آن را به اتمام و اکمال برساند؛ تنها دو فصل از آن در زمان حیات آوینی چاپ و مابقی پس از شهادت او جمع‌آوری و منتشر شد. از فصل دهم که باید مربوط به وقایع روز عاشورا باشد، تنها چند صفحه یادداشت وجود داشت که تحت عنوان «تماشاگه راز» در کتاب آورده شده است. این اثر قدرت قلم آوینی را در خلق روایتی داستانی و به کارگیری اندوخته ادبی‌اش در به تصویر کشیدن این رخداد عظیم، به خوبی نشان می‌دهد.

«فرشتگان عقل به تماشاگه راز آمده‌اند و مبهوت از تجلّیات علم لدنّی انسان، به سجده در افتاده‌اند تا آسمانها و زمین، کران تا کران، به تسخیر انسان کامل درآید و رشته اختیار دهر به او سپرده شود؛ اما انسان تا کامل نشود، در نخواهد یافت که دهر، بر همین شیوه که می‌چرخد، احسن است. چشم عقل، خطابین است که می‌پرسد: اتجعل فیها من یفسد فیها و یسفک الدماء...(بقره/۳۰) اما چشم دل خطاپوش است. نه آنکه خطایی باشد و او نبیند... نه ! می‌بیند که خطایی نیست و هرچه هست وجهی است که بی حجاب، حق را می‌نماید. هیچ  پرسیده‌ای که عالم شهادت بر چه شهادت می‌دهد که نامی اینچنین بر او نهاده‌اند؟»