فضای مجازی؛ پنجمین قلمرو حکمرانی

رهبر معظّم انقلاب اسلامی، در اوّلین دیدار هیئت وزیران دولت چهاردهم، سیزده نکته را خطاب به آنان مطرح و مطالبه کردند. موضوع «حاکمیّت و حکمرانی در فضای مجازی» از چنان اهمّیّتی برخوردار است که جزو یکی از این نکات بود:
«نکته‌ی بعدی که من یادداشت کرده‌ام ــ که نکته‌ی هشتم میشود ــ درباره‌ی فضای مجازی است. فضای مجازی یک دنیای جدیدی است دیگر؛ شماها بیشتر از بنده هم حتماً مطّلعید؛ یعنی فضای مجازی دیگر امروز مجازی نیست، امروز یک واقعیّتی است در زندگی مردم که روزبه‌روز هم دارد پیش میرود. آنچه مهم است این است که در فضای مجازی، حکمرانی قانونمند وجود داشته باشد؛ اینکه بنده گاهی گفته‌ام فضای مجازی رها و ول است، به خاطر این است. حکمرانی بر اساس قانون؛ اگر قانونی ندارید، قانون را به وجود بیاورید و بر اساس آن قانون، زمام کار را به دست بگیرید. همه‌ی دنیا این کار را میکنند؛ می‌بینید دیگر، این جوان بیچاره را فرانسوی‌ها [بازداشت کردند]!^۱ (۱. اشاره به بازداشت پاول دورف (مدیرعامل رسانه‌ی اجتماعی تلگرام) توسّط پلیس فرانسه، به اتّهام عدم همکاری با مقامات قضائی و عدم اقدام در برابر استفاده‌ی مجرمانه‌‌ی برخی از کاربران تلگرام.) یعنی این‌قدر و تا این حد سخت‌گیری انجام میگیرد که طرف را میگیرند زندان میکنند، تهدید میکنند که بیست سال محکومیّت به تو خواهیم داد؛ این برای خاطر آن است که حکمرانی آنها را نقض کرده. نقض حکمرانی قابل قبول نیست؛ یک کشور در اختیار شما است که در قبالش وظیفه دارید، در قبالش مأموریّت دارید؛ نمیشود حکمرانی شما را نقض کرد، نباید نقض کنند. مسئله‌ی [حکمرانی] این است. من به این مناسبت فضای مجازی، حرف خودم را و آن مبنای خودم را گفتم، قبلاً هم گفته‌ام، بعضی‌ها جور دیگری تبیین میکنند یا میفهمند یا نمیخواهند بفهمند، امّا حرف من این است: فضای مجازی در کشور باید قانونمند بشود؛ آن‌وقت یک فرصت خواهد شد. اگر ما توانستیم در فضای مجازی حکمرانی قانونمند داشته باشیم، فضای مجازی برای کشور یک فرصت میشود، وَالّا ممکن است تهدید بشود.»۱۴۰۳/۶/۶

این فضا مجازی نیست!
به دنبال گسترش فضای مجازی در جهان و تأثیرات متنوّع و دامنه‌دار آن بر زندگی شخصی و اجتماعی افراد، بحث‌های زیاد و داغی درباره‌ی نحوه‌ی تعامل با این فضا در گوشه‌و‌کنار جهان شکل گرفت. عدّه‌ای معتقد و مدّعی بودند از آنجا که این فضا فیزیکی نبوده و محدود به مرزها نیست، قواعد و چارچوب‌های مرسوم درباره‌ی آن صدق نمی‌کند. برخی نیز مدّعی بودند که فضای مجازی، همان‌گونه که از نامش پیدا است، فضایی مجازی و غیر واقعی است و همین که واقعیّت ندارد، تکلیف آن نیز روشن است.

امّا آیا به‌راستی این فضا مجازی است؟ سنجش این ادّعا کار چندان سختی نیست و نیاز به تخصّص آن‌چنانی ندارد. امروزه بسیاری از روابط، تبادلات، مشاغل و امثالهم، متّکی به فضای مجازی هستند و کمتر‌کسی است که در زندگی روزمرّه‌ی خود با این فضا سرو‌کار نداشته باشد؛ از تاکسی‌های اینترنتی گرفته تا امور بانکی و مالی و آموزش‌های رسمی و غیر رسمی، کسب‌و‌کارهای آنلاین و پیگیری امور اداری و غیره، همه در این بستر فعّالیّت می‌کنند. در چنین وضعیّتی که هر روز نیز وابستگی جوامع به فضای مجازی بیشتر و عمیق‌تر می‌شود، آیا به‌راستی می‌توان ادّعا کرد که این فضا مجازی و غیر واقعی است؟

مصداق بارز حقوق عمومی
حال که پذیرفتیم این فضای به‌اصطلاح مجازی کاملاً با واقعیّت پیوند خورده و چیزی جدا از آن نیست، به طور منطقی و طبیعی، عقل سلیم حکم می‌کند که باید این فضا را قانونمند کرد. فضایی این‌چنین وسیع و گسترده که تقریباً در تمام شئون زندگی بشر امروزی دخالت دارد و اثر می‌گذارد، مگر می‌تواند بدون قانون و حساب‌و‌کتاب باشد؟

قانونمندسازی این فضا، از جهات مختلف، مهم و ضروری است. منفعت و صلاح مردم یکی از جنبه‌های اصلی این ضرورت است: «یکی از حقوق عمومی مردم همین است که امنیّت روانی داشته باشند. امنیّت روانی یعنی چه؟ یعنی هر روز یک شایعه‌ای، یک دروغی، یک حرف هراس‌افکننده‌ای در ذهنها پخش نشود. حالا تا دیروز فقط روزنامه‌ها بودند که این کارها را میکردند، حالا فضای مجازی هم اضافه شده. هر چند وقت یا چند روز یک بار، گاهی چند ساعت یک بار یک شایعه‌ای، یک دروغی، یک حرفی را یک آدم مشخّصی یا نامشخّصی در فضای مجازی منتشر میکند، مردم را نگران میکند، ذهن مردم را خراب میکند. یک دروغی را مطرح میکند، شایع میکند، خب، این امنیّت روانی مردم از بین میرود. یکی از وظایف قوّه‌ی قضائیّه برخورد با این مسئله است. البتّه اینجا هم من شنیدم بعضی گفتند که قانون نداریم؛ اوّلاً میشود از همین قوانین موجود استفاده کرد و حکم این را فهمید؛ اگر قانون هم ندارید، سریع قانون تهیّه کنید؛ اینها چیزهای مهمّی است.» ۱۴۰۱/۴/۷

حکمرانی در فضای مجازی؛ از سوپای آمریکایی تا سپر طلایی چین
نکته‌ی دیگری که در بیانات رهبر انقلاب در این حوزه به چشم می‌آید، بحث حکمرانی در فضای مجازی است. در دوره‌ی کشاورزی و تا قبل از پیشرفت‌های صنعتی، اعمال حاکمیّت به فضای زمین محدود بود، چرا که انسان تسلّطی بر دریا و هوا نداشت؛ امّا با پیشرفت علم، دایره‌ی حاکمیّت نیز گسترده‌تر شد.

با پیشرفت‌های علمی انسان، دو حوزه‌ی دیگر نیز به قلمرو حاکمیّت ملّی افزوده شد و کشورها سعی کردند بر مرزهای زمینی، دریایی و هوایی خود مسلّط شوند. با دستیابی بشر به فضا، به‌تدریج، رقابت‌های فضایی نیز شکل جدّی و جدیدی به خود گرفت و حاکمیّت، علاوه بر سه قلمرو قبلی، قلمرو جدیدی نیز یافت: قلمرو فضایی.

از نیمه‌ی قرن بیستم، وزارت دفاع آمریکا سرمایه‌گذاری و تحقیق برای ایجاد یک شبکه‌ی گسترده‌ی ارتباطی و تبادل اطّلاعات مبتنی بر علوم کامپیوتری را آغاز کرد. این تلاش‌ها پس از حدود سه دهه تکامل یافت و تبدیل به شبکه‌ی جهانی اینترنت شد که از آن پس، سرعت نوآوری و تغییر و تحوّلات در آن روزبه‌روز بیشتر و بیشتر می‌شود. به این ترتیب، قلمرو پنجم نیز به موضوع حاکمیّت اضافه شد: حاکمیّت بر فضای مجازی.

در دنیای امروز، با قطعیّت می‌توان گفت همه‌ی کشورها حاکمیّت ملّی را به فضای مجازی گسترش داده‌اند، هرچند درک متفاوتی پیرامون ایده‌ها و شیوه‌های اِعمال این حاکمیّت وجود دارد.

«حاکمیّت داده» یکی از زیرشاخه‌های حاکمیّت بر فضای مجازی است. در این حوزه، داده‌ها در فضای مجازی ارزشی راهبردی دارند که روزبه‌روز بر توجّه و اهمّیّت آن‌ها افزوده می‌شود؛ هرچه داده‌ها بزرگ‌تر، ارزش و اهمّیّت آنها بیشتر. به عنوان مثال، در سال ۲۰۲۰، کمیسیون اروپا یک استراتژی اروپایی برای داده‌ها و قانون حاکمیّت داده وضع و منتشر کرد.

کشورهای مختلف، با توجّه به اهداف و سیاست‌ها و توانمندی‌های خود، اشکال مختلفی از حکمرانی در فضای مجازی را دنبال و اجرا می‌کنند. قانون توقّف سرقت آنلاین (سوپا) و قانون حفاظت از آی‌پی (پیپا) در آمریکا، پروژه‌ی سپر طلایی در چین و قانون حاکمیّت بر شبکه (روسکامندزور) در روسیه، برخی از نمونه‌تلاش‌های معروف و پُربحث برای حکمرانی بر فضای مجازی هستند. پروژه‌ی ۲۸۵ میلیون یورویی فرانسه مشهور به «آندرومده» که در سال ۲۰۰۹ آغاز شد، یکی دیگر از این تلاش‌ها است. در آلمان، وزارت کشور پروژه‌ای در همین زمینه تحت عنوان «اوپن دسک» را پیش می‌برد.

چه کسانی نمی‌خواهند بفهمند؟
همان‌طور که رهبر انقلاب نیز اشاره کردند، برخی نمی‌خواهند بفهمند که فضای مجازی نیازمند قانون و نظارت است. امّا این عدّه چه کسانی هستند؟ به طور کلّی، در این قضیّه، از دو گروه می‌توان نام برد؛ اوّلین گروه در این طیف، دشمنان جمهوری اسلامی ایران هستند. فضای مجازی، بدون قانون و نظارت، بهترین و ساده‌ترین و ارزان‌ترین شیوه‌ی نفوذ برای دشمن است. اینجا است که دشمن، به طور مستقیم و غیر مستقیم، درباره‌ی این ضرورت بدیهی شروع به شانتاژ کرده و اذهان را مسموم می‌کند. این‌ها، از قضا، بهتر و بیشتر از همه بر لزوم قانونمندی فضای مجازی واقف هستند. امّا گروه دوّم کسانی هستند که مانور دادن روی فضای مجازی آزاد و در واقع، بی‌قانون و بدون حساب‌و‌کتاب را ابزاری برای اهداف سیاسی خود در داخل کشور می‌بینند و توجّه ندارند که برای منافع سطحی و زودگذر، عملاً در این میدان به پیاده‌نظام دشمن تبدیل شده‌اند.

نگاه فرصت‌محور
سخن پایانی آنکه نگاه رهبر انقلاب به حوزه‌ی فضای مجازی و فنّاوری‌های پیشرفته و در لبه‌ی علم و تکنولوژی دنیا، نگاهی فرصت‌محور در کنار توجه به مخاطرات و ملاحظات این عرصه است؛ نگاهی عمیق و روبه‌جلو که صرفاً فنّاورانه با موضوعات برخورد ندارد و ابعاد عمیق‌تر و پیچیده‌تری از آن‌ها را نیز در مدّ نظر قرار داده و دیگران را نیز نسبت به آن هوشیار می‌کنند. توجّه نکردن به این مطالبات فقط باعث از دست رفتن فرصت‌ها و عقب‌ماندگی نمی‌شود، بلکه می‌تواند خطرات و چالش‌هایی جدّی نیز به دنبال داشته باشد که با توجّه به سرعت تحوّلات و پیشرفت‌های علمی، می‌تواند جبران‌ناپذیر نیز باشد.