از حکمت تا حقوق محیط زیست در اندیشه رهبر انقلاب

 حضرت آیت‌الله خامنه‌ای: «شیوه‌های ناصحیح و غیر عادلانه در تعامل با طبیعت و آلوده ساختن محیط زیست در کشورمان نشان‌دهنده فقدان آگاهیهای زیست محیطی و ضعف‌ساز و کارهای قانونی در صیانت از محیط زیست و جلوگیری از آلوده ساختن آنست. برای از بین بردن این نقیصه‌ی بزرگ و اساسی باید آگاهی افراد نسبت به مسائل زیست محیطی افزایش یابد و مدیریت‌های کلان در ایجاد ساختار مناسب همراه با الزامات قانونی برای رعایت حقوق عمومی تلاش کنند و انگیزه‌ها و حساسیت‌ها را برای مقابله با آلاینده‌ها بالا ببرند.» ۱۳۸۲/۰۳/۲۰
آئین اختتامیه «همایش بین‌المللی حقوق ملّت و آزادی‌های مشروع در منظومه فکری حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای»، همزمان با سالروز تصویب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در ۱۲ آذرماه ۱۴۰۴ برگزار می‌شود. بازخوانی اندیشه و سیره‌ی حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای در حوزه‌ی حقوق ملّت و آزادی‌های مشروع، ترسیم نظام مطلوب حقوق ملّت و آزادی‌های مشروع مبتنی بر اندیشه رهبر معظم انقلاب و تضمین و صیانت از حقوق ملّت و آزادی‌های مشروع و چگونگی ارتقاء آن بر اساس آراء و اندیشه‌های حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، از اهداف همایش است.
به همین مناسبت رسانه KHAMENEI.IR در پرونده «حقوق ملت و آزادی‌های مشروع» در یادداشتی ذیل محور «عدالت، آزادی و حکمرانی»، به بررسی مسئله محیط زیست به عنوان یکی از حقوق عامه پرداخته است.

 اگر اندیشه­‌های یک متفکّر را مجموعه‌­ای از گزاره­ های کلی و جزئی بدانیم، به درستی می­توان تکامل ساحت اندیشه‌ورزی وی را در این حقیقت دانست که بتوان جزئیات و تفاصیل اندیشه­‌های او را در ترکیب با یکدیگر به گزاره‌های کلّی و مبنایی وی ارجاع داد و گزاره­‌های کلی و مبنایی آن اندیشمند را در مقام تجزیه و تفصیل، در قالب گزاره­‌های جزئی و ناظر به مسائل، متجلی دانست. اینجاست که قلّه­‌های سرزمین اندیشه‌­ی آن متفکر را اصول حِکمی نمایندگی خواهند نمود و دشت‌­های وسیع آن را الزامات و اصول حقوقی به خود اختصاص خواهند داد. با این مقدمه می­توان ساحت اندیشه‌­ورزی حضرت آیت‌الله خامنه‌­ای در خصوص مسائل محیط زیستی را برخوردار از این دوگانه­ به صورت سازوار با یکدیگر دانست که در ادامه گزارشی اجمالی از آن آورده خواهد شد.

طبیعت در نگاه حکمت­‌آمیز الهی، نه تنها گنجینه‌ای مادی، که آینه‌ای از قدرت و معرفت خداوند است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، با اشراف به جهان‌بینی توحیدی و اسلامی، محیط زیست را امانتی آسمانی و جلوه‌ای از حکمت ربّانی می‌دانند و نگاه اسلام به طبیعت را «عاطفی، اخلاقی، معنوی و هدایت‌گرانه» معرفی کرده و از این رهگذر بهره‌مندی از مواهب طبیعی را مستلزم رعایت اصولی «عادلانه، حکیمانه، متوازن و سازنده» می­دانند (بیانات رهبر انقلاب، ۱۳۹۲/۱۲/۱۳). این دیدگاه، ریشه در هستی‌شناسی اسلامی دارد که هر پدیده‌ای را «کلمةالله» و تجلی الهی می‌بیند که حکمت شعری و تراث فرهنگی ایرانیان نیز مشحون از آن است.
«برگ درختان سبز در نظر هوشیار
هر ورقی دفتری است معرفت کردگار»
 
بر این اساس «نگاه ما به درخت و گیاه و سبزه و محیط زیست، نگاهی معرفتی و معنوی است» (بیانات رهبر انقلاب، ۱۳۹۹/۱۲/۱۵). این رویکرد حکمت‌­اندیشانه، در تقابل با نگرش منفعت­‌اندیشانه مدرن غربی می‌درخشد. در عصر مدرنیته، طبیعت به مثابه «شیء» شده و اراده­‌ی معطوف به سلطه از طبیعت به­‌مثابه منبعی برای کسب منفعت در نظر گرفته شد. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای این دگرگونی را زاده «انانیّت» و «خودمحوری» بشر به عنوان منشأی برای همه آفات اخلاقی می‌دانند که اگر در برابر طبیعت قرار گیرد، تضییع محیط طبیعی را به بار می‌آورد» (بیانات رهبر انقلاب، ۱۳۸۵/۷/۲۱). علم مدرن گسیخته از وحی الهی، انسان را «بر طبیعت» نشاند و «هاله تقدس» را از آن زدود (بیانات رهبر انقلاب، ۱۳۸۰/۳/۲۹). در برابر این نگاه، حکمت اسلامی حقیقت «درطبیعت‌بودگی» را مطرح کرده و انسان را عضوی از نظام واحد آفرینش می­داند که اختلال در یک جزء، کل آن را به هم می‌ریزد (مطهری، ۱۳۸۴: ۲/۱۴۸). از منظر قرآنی، پیوند انسان با طبیعت «تسخیری» است. قرآن در آیه ۱۵ سوره ملک، طبیعت را مسخر انسان می‌شمارد. مراد از تسخیر که موهبتی الهی است آن است که انسان در جهت اقتضائات ذاتی طبیعت رفتار با آن تعامل کند تا هم انسان از قِبَل تسخیر طبیعت به رشد برسد و هم طبیعت از این رهگذر به عمران و آبادی برسد.

این فهم عمیق و معنامدار از هستی و محیط زیست، بستر و زمینه‌­ی مناسبی را برای به‌­رسمیت شناختن حقوق محیط زیستی به مثابه حقوق عامه در نظر و عمل حضرت آیت‌­الله خامنه‌­ای فراهم می‌­آورد. نگاهی که نظامی سازوار از حکمت تا حقوق محیط زیستی به ارمغان می­آورد. در نگاه ایشان حق بر محیط زیست، اجلی مصادیق حقوق عامه است (بیانات رهبر انقلاب، ۱۳۸۱/۴/۵) که به‌­نوبه خود زمینه­‌ی لازم برای استیفای دیگر حقوق انسانی می­باشد؛ به­‌نحوی که «اگر محیط‌زیست ویران شود، همه تلاش‌ها بی‌ثمر خواهد شد» (بیانات رهبر انقلاب، ۱۳۸۹/۱۲/۱۷). عمومیت حقوق عامه و حقوق محیط زیستی به عنوان مصداقی از آن در نگاه رهبر انقلاب، آن را به همه، حتی مخالفان دین یا مخالفان نظام، ارزانی می‌دارد (بیانات رهبر انقلاب، ۱۳۹۸/۷/۴). حکمت و حقوق محیط زیستی در اندیشه رهبر انقلاب نهایتاً به سامانه‌­هایی اجرایی­‌تر تبدیل می­شوند که می‌توان سیاست‌­های کلی ابلاغی ایشان را از این منظر مورد توجه قرار داد. مجال بیان مفاد این سیاست­‌ها از جمله مهم‌­ترین آن­ها در این حوزه موسوم به «سیاست­های کلی محیط زیست»، وجود ندارد؛ لکن آنچه مطمح نظر است آن است که حتی برای درک ضرورت اجرایی این سیاست­‌ها توسط حکمرانان و حکومت­‌گران، بایستی به­ پیوست، عقبه‌های فکری و حِکمی آن­ها نیز که در بیانات رهبر انقلاب وجود دارد، فهم شود و ساحت اجرا با ساحت معنا در هم آمیخته و بحران‌­های محیط زیستی از این راه، حل شده و سامان یابد؛ خصوصاً آنکه بحران محیط زیستی امروز بشر، ناشی از یک بحران معنایی و سوبژکتیویسم انسانی است که خود را در قالب تکنولوژی­‌های مدرن و بی­‌رحم امروزی متعین ساخته است و فهم ماشینی از این بحران بدون توجه به ساحات معنایی آن، کاری از پیش نخواهد برد.