گذار از تاریخ؛ جهش به سوی «عدالت» در تأمین اجتماعی

 حضرت آیت‌الله خامنه‌ای: «نظام جمهوری اسلامی، نظامی است که اساساً با تأمین اجتماعی به این صورتی که امروز در دنیا رایج است، موافق است؛ در شمار آن نظامهایی نیست که به شکل فلسفی و زیربنایی، با کارهای تأمینی در جامعه مخالفند. ما معتقدیم که مسؤولان کشور و دولت جمهوری اسلامی، باید به شکل ویژه‌ای، طبقاتی را که نیازمند کمک هستند، مشمول کمکرسانی کنند که این، در سازمان تأمین اجتماعی، به صورت بیمه‌های اجتماعی و کارهای تأمینی گوناگون انجام میگیرد. بنابراین، این کار با اساس و فلسفه نظام اسلامی منطبق است و هر چه تلاش شود، ابتکار عمل به خرج داده شود، پوشش به شکل صحیحی گسترش یابد و نوع کمکرسانیها طوری باشد که خانواده‌ها را به تلاش متناسب وادار کند و در جامعه رکود به وجود نیاورد، بلکه حرکت ایجاد نماید، این با اهداف نظام جمهوری اسلامی منطبقتر خواهد بود. دولت هم باید ان‌شاءالله کمک کند تا قشرهایی که در پوشش تأمین اجتماعی هستند - مثل بازنشستگان - هر کدام به نحوی مورد اعتنا و توجّه ویژه قرار گیرند.» ۱۳۷۶/۰۴/۲۵
آئین اختتامیه «همایش بین‌المللی حقوق ملّت و آزادی‌های مشروع در منظومه فکری حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای»، همزمان با سالروز تصویب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در ۱۲ آذرماه ۱۴۰۴ برگزار می‌شود. بازخوانی اندیشه و سیره‌ی حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای در حوزه‌ی حقوق ملّت و آزادی‌های مشروع، ترسیم نظام مطلوب حقوق ملّت و آزادی‌های مشروع مبتنی بر اندیشه رهبر معظم انقلاب و تضمین و صیانت از حقوق ملّت و آزادی‌های مشروع و چگونگی ارتقاء آن بر اساس آراء و اندیشه‌های حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، از اهداف همایش است.
به همین مناسبت رسانه KHAMENEI.IR در پرونده «حقوق ملت و آزادی‌های مشروع» در یادداشت زیر به بررسی مسئله تأمین اجتماعی در نظام اسلامی، ذیل محور «عدالت، آزادی و حکمرانی» پرداخته است.
  
  کشور آلمان در دوره صدراعظمی بیسمارک با وضع قوانین بیمه درمانی (۱۸۸۳)، بیمه حوادث ناشی از کار (۱۸۸۴) و بیمه سالمندی و ازکارافتادگی (۱۸۸۹) نظام بیمه‌های اجتماعی را برای نخستین بار پایه‌گذاری کرد لکن اولین بار اصطلاح «تأمین اجتماعی» در سال ۱۹۳۵ در قانون تأمین اجتماعی ایالات متحده آمریکا به‌کار رفت و طبق آن حمایت‌های متنوعی از اقشار مختلف مردم نظیر مزدبگیران و افراد ناتوان پیش‌بینی شد. در ایران اما برخی معتقدند که پیشینه تأمین اجتماعی در کشور به دوره باستان باز می‌گردد؛ مثلاً در سال ۱۳۱۲ هنگام خاک‌برداری در تخت‌جمشید از لوح‌های گلی کشف‌شده دریافتند که در دوره هخامنشیان، تأمین اجتماعی در موارد خاصی وجود داشته از جمله اینکه زنان کارگر پس از زایمان، ۵ ماه تمام از کار معاف بودند و بخشی از حقوق خود را دریافت می‌کردند. با این وجود، قانون اساسی مشروطه هیچ اشاره‌ای به حق مردم در برخورداری از خدمات تأمین اجتماعی نداشت تا اینکه این مهم برای نخستین‌بار با وضع قانون استخدام کشوری در سال ۱۳۰۱، ضمن اشاره به مقررات ناظر به بازنشستگی مستخدمین دولت مورد پیش‌بینی قرار گرفت. پس از آن همزمان با اجرای طرح بزرگ راه‌آهن سراسری در ایران (سال‌های ۱۹۲۷ تا ۱۹۳۸)، نخستین بیمه‌های کارگری در قالب «صندوق احتیاط کارگران طرق و شوارع» و «نظامنامه کارخانه‌جات و مؤسسات صنعتی» به‌موجب تصویب‌نامه‌های هیئت‌وزیران (۱۳۱۵-۱۳۰۹) پا به عرصه اقتصادی و تقنینی کشور گذاشت.

با پیروزی انقلاب اسلامی، شورای انقلاب در ۲۸ تیرماه ۱۳۵۸ لایحه قانونی تشکیل سازمان تأمین اجتماعی را به تصویب رساند و بعد از آن با تشکیل مجلس خبرگان قانون اساسی، موضوع بهره‌مندی مردم از حق تأمین اجتماعی در اصول ۳، ۲۱، ۴۳ و به‌صورت ویژه در اصل ۲۹ مورد اساسی‌سازی قرار گرفت. در طول سال‌های پس از انقلاب، قوانین و مقررات مختلفی در حوزه بیمه و تأمین اجتماعی به تصویب رسید و یا نهادهای مختلفی با مأموریت امور امدادی و حمایتی به تأسیس رسیند. با این حال، به‌نظر می‌رسد که نظام تأمین اجتماعی در ایران علی‌رغم داشتن تجربه طولانی یکصدساله، با نقطه مطلوب خود فاصله قابل توجهی داشته است. از این‌رو رهبر انقلاب در تاریخ ۱۴۰۱/۱/۲۱، «سیاست‌های کلی تأمین اجتماعی» را به‌منظور جامعیت‌دادن، انسجام‌بخشی و ایجاد جهش در این زمینه ابلاغ کردند. ایشان همچنین در یکی از دیدارهای عمومی خود مورخ ۱۳۷۶/۴/۲۵، صراحتاً اظهار داشتند که نظام جمهوری اسلامی اساساً با تأمین اجتماعی به این صورتی که امروز در دنیا رایج است، موافق است و در شمار آن نظام‌هایی نیست که به شکل فلسفی و زیربنایی با کارهای تأمینی در جامعه مخالف‌اند. یکی از مؤیدات این موضوع، تصویب اصل ۲۹ در مجلس خبرگان قانون اساسی بدون اخد حتی یک رأی مخالف از سوی اعضاء است. (۱)

از مطالعه و بررسی بیانات رهبر انقلاب در حوزه تأمین اجتماعی می‌توان دریافت که برخی از بیانات ایشان ناظر به سیاست‌های کلان، ریل‌گذاری‌های اصلی و چشم‌اندازهای بلند نظام جمهوری اسلامی در زمینه تأمین اجتماعی است. مثلاً از منظر ایشان، رفاه و تأمین اجتماعی به‌صورت کلی ناظر به طبقات محروم جامعه است؛ ۱۳۸۳/۶/۴ لذا اهتمام اصلی دولت در همه سیاست‌های اجرایی و بخشی نظیر اشتغال، مسکن، درمان و بیمه، باید رفع محرومیت به نفع ایجاد عدالت باشد. ۱۳۸۰/۶/۵ از منظر رهبر انقلاب، تولید ثروت، ایجاد رونق اقتصادی و افزایش رفاه اجتماعی در جامعه، یک اصل اساسی در همه‌ ادیان الهی است اما در این چنین جامعه‌ای، ‌ طبیعتاً آن کسی که خودش رفاه دارد هدف رفاه نیست، بلکه افرادی که رفاه ندارد هدف رفاه نظام اسلامی هستند؛ فلذا دولت باید در همه‌ برنامه‌ریزی‌ها به‌نحوی عمل کند که هرگونه شکاف طبقاتی در جامعه از میان برداشته شود. ۱۳۷۱/۵/۳۱و۱۳۹۸/۸/۲۸ طبیعتاً یکی از راهکارهای حل این مسئله، تخصیص هدفمند یارانه‌ها در جهت رفاه حال نیازمندان است. (۲) رهبر انقلاب همچنین در دیداری که با رئیس‌جمهور و هیئت‌دولت وقت در تاریخ ۱۳۷۱/۵/۳۱ داشتند، با انتقاد از تخصیص یارانه به افرادی که به آن محتاج نیستند، از تخصیص هدفمند یارانه‌ها به‌عنوان یکی از ارکان «سیاست تعدیلی دولت» برای تأمین رفاه قشر محروم و نیازمند جامعه یاد کردند.

بعضی از بیانات رهبر انقلاب ناظر به لزوم توجه نظام تأمین اجتماعی به برخی از گروه‌های هدف خاص است. مثلاً بیشترین فراوانی نظرات ایشان در خصوص تأمین اجتماعی مربوط به رفع مشکلات کارگری و کارآفرینی است که عمدتاً در دیدار با مسئولان دولتی، مجموعه‌های تولیدی، کارگری و کارآفرینی مورد تأکید قرار گرفته است. از نگاه رهبر انقلاب، کارگر ستون فقرات اقتصاد و ستون فقرات تولید است ۱۳۹۶/۲/۱۰ لذا مشکلات جامعه‌ کارگری نظیر بیمه، امنیت شغلی، مسئله آموزش، مسئله خدمات رفاهی، مسئله خدمات بهداشتی و درمانی، کمبود نقدینگی، کمبود امکانات و ایمنی [بدن] کارگران بایستی به‌طور دائم توسط نهادهای ذی‌ربطی چون وزارت اقتصاد، وزارت کار، وزارت بهداشت و بانک مرکزی دنبال شود و اهمیت وجدان کار و اتقان کار مورد تأکید قرار بگیرد. ۱۳۸۷/۲/۴، ۱۳۹۷/۲/۱۰، ۱۴۰۳/۲/۵ و ۱۴۰۴/۲/۲۰، ۱۳۹۹/۲/۱۷ و ۱۴۰۰/۲/۱۲ از منظر ایشان، بی‌توجهی و اقدام نکردن در زمینه‌ مسائلی مثل تأمین بیمه و میدان ندادنِ به ابتکار عمل نیروی کار، همانند نپرداختن دستمزد، مصادیق بارزی از «ظلم به کارگر» است.۱۴۰۲/۲/۹

برخی دیگر از نظرات رهبر انقلاب ناظر به رفع سریع مشکلات بیمه‌ای اعم از درمانی و مستمری معلمان،۱۴۰۴/۲/۲۱ بازنشستگان و طیف افراد بیکار در جامعه است. به عقیده ایشان، موفقیت امروز کشور مدیون تلاش‌ها و زحماتی است که بازنشستگان پیش از این کشیده‌اند و امروز وظیفه دولت است تا به این زحمتکشی مستمرّ دوران عمر، پاسخ گوید. طبیعتاً وضعیت فعلی بازنشستگان، همیشه به‌صورت یک الگو در مقابل چشم کارکنان فعلی دولت قرار خواهد گرفت و هرچه وضع بازنشستگان در کشور بهتر باشد، کارکنان فعلی دولت با دلگرمی بیشتری کار خواهند کرد. ۱۳۷۶/۴/۲۵ ایشان همچنین در خصوص حمایت تأمین اجتماعی از کسانی که در اثر بیماری کرونا کار خود را از دست داده و از داشتن بیمه بیکاری نیز محروم‌ بوده‌اند، تأکید داشتند که اولاً نظام تأمین اجتماعی باید پوشش حمایتی لازم از این افراد را در دستور کار خود قرار دهد و ثانیاً با اشاره به کمک خیّرین بیان داشتند که حمایت از بیکاران، مصداق «افضل قُربات» و «افضل نفقات» است. ۱۳۹۹/۸/۳