از چشم امید آلمان به مهاجران تا خطر انقراض کره‌ای‌ها

از توصیه‌های مهم رهبر انقلاب در نخستین دیدار هیئت دولت چهاردهم توجه به مسئله جمعیت و اقدام برای جلوگیری از مسئله پیری زودهنگام بود. ایشان خطاب به دکتر ظفرقندی وزیر بهداشت فرمودند: «یک نکته هم مسئله‌ی مهمّ جمعیّت و مسئله‌ی پیری زودهنگام کشور است که خیلی [مهم است]. چهل سال قبل، نرخ رشد جمعیّتمان ۳.۵ درصد بوده که از نرخهای خیلی بالا است. خب یک عدّه‌ای دستپاچه شدند و یک مقرّراتی را گذاشتند و یک محدودیّتهایی را ایجاد کردند. حالا آن نرخ [رشد جمعیّت] ما ۳.۵ که هیچ ــ البتّه من دقیق نمیدانم، الان آمار جدیدی ندارم ــ مثلاً نیم درصد یا حدّاکثر یک چیز این‌جوری است، ما باز همان مقرّرات را میخواهیم اعمال کنیم! این[طور] که نمیشود. مقرّرات باید منعطف باشد. یک روز جمعیّت بی‌ضابطه دارد اضافه میشود، جلویش را بگیرید، خوب است؛ یک روز هم جمعیّت متوقّف میشود یا دارد به طرف عقب میرود، کشور به سمت پیری میرود، اینجا باید بلافاصله مقرّرات را طبق نیاز کشور تغییر بدهید. من از آقای دکتر ظفرقندی، وزیر محترم بهداشت، جدّاً میخواهم ایشان روی این مسئله شخصاً تکیه کنند، دنبال کنند این موضوع را؛ یعنی واقعاً بروید دنبال این قضیّه و نگذارید این موانع تولید مثل و ولادت ــ که متأسّفانه زیاد هم هست ــ ادامه پیدا کند و بر اینها کاملاً تسلّط پیدا کنید. شماها خیلی‌هایتان در دوران جوانی کارهایی کردید که ممکن است امروز آن کارهای پیش‌رونده را نتوانید بکنید. خب ما احتیاج به جوان داریم در کشور. اگر خدای نکرده کشور دچار این عاقبت تلخ و سخت شد، یعنی پیری جمعیّت، دیگر هیچ علاجی وجود ندارد؛ امروز خیلی از کشورها مبتلا هستند. این مسئله‌ی جمعیّت است.» ۱۴۰۳/۰۶/۰۶
دو سال بعد از ابلاغ «سیاست‌های کلّی جمعیّت» در سی‌ام اردیبهشت ۱۳۹۳، «سیاست‌های کلّی خانواده» نیز در سیزدهم شهریور ۱۳۹۵ از طرف رهبر انقلاب ابلاغ شد که با دامنه‌ای از تشکیل و تحکیم خانواده تا افزایش فرزندآوری و استحکام نظام خانواده ــ که سنگ بنای جامعه‌ی اسلامی است ــ راهنمای حرکت جامعه باشد و قوّت زیربنایی آن بتواند به رشد فرزندآوری نیز کمک کند.
اکنون، با گذشت هشت سال از این ابلاغ و بیش از سه سال از تصویب قانون جوانی جمعیّت و تشکیل ستاد ملّی جمعیّت، همچنین در پی تأکید رهبر انقلاب به وزیر بهداشت دولت چهاردهم در این خصوص، بخش زن، خانواده و سبک زندگی رسانه KHAMENEI.IR؛ «ریحانه» در یادداشتی به قلم سرکارخانم مونا حجت‌انصاری پژوهشگر، به بررسی و مقایسه سیاست‌های افزایش جمعیت و فرزندآوری در برخی کشورها پرداخته است.

در حال حاضر اکثر کشورها در جهان با مشکل پیری جمعیت و کاهش چشمگیر زاد و ولد مواجه هستند. بر اساس نتایج تحقیقاتی که هفته نامه پزشکی لنست  فروردین ماه امسال منتشر کرد، این روند کاهشی زاد و ولد که سال ۱۹۵۰ آغاز شد حداقل تا سال ۲۱۰۰ ادامه خواهد داشت و زنان در اکثر کشورهای پیشرفته و نیز در حال توسعه تعداد فرزندان کمتری به دنیا خواهند آورد. در تحقیق دیگری که این مجله معتبر منتشر کرده است، گفته شده که حدود ۹۷% کشورهای جهان قادر نخواهند بود جمعیت فعلی خود را تا سال ۲۱۰۰ حفظ کنند. بر اساس این یافته‌ها به طور میانگین هر زن در جهان به جای ۲.۲۳ فرزند ، ۱.۶۸ فرزند در سال ۲۰۲۵، و ۱.۵۷ فرزند در سال ۲۱۰۰ به دنیا خواهد آورد.

این آمار و ارقام زنگ خطر را در بسیاری از کشورهای جهان به صدا درآورده است. در برخی کشورها، تبعات پیری جمعیت و زاد و ولد پایین همین حالا نیز قابل مشاهده است. تابستان پارسال، نخست وزیر ژاپن فومیو کیشیدا در نطقی ۴۵ دقیقه‌ای به زوج‌های ژاپنی هشدار داد که اگر نمی‌خواهند "جامعه ژاپن سقوط کند" باید هرچه زودتر صاحب فرزند شوند. این سخنان پس از آن گفته شد که تعدادی از کارشناسان دلیل رشد اقتصادی آهسته ژاپن در چند سال اخیر را به بالا رفتن سن نیروی کار نسبت دادند. در کره جنوبی( کشوری که در چند سال اخیر کمترین میزان زاد و ولد را در دنیا  داشته است) دولت‌مردان وضعیت نامطلوب فرزندآوری را به یک «بحران ملی» تشبیه کرده‌اند. در کشورهای صنعتی اروپا مانند آلمان و انگلیس، تعداد افراد جوان به پایین ترین حد خود در ۱۰۰ سال اخیر رسیده است.

کشور ما ایران نیز در این سال‌های با کاهش قابل توجه میزان فرزندآوری مواجه شده است. موضوعی که از سالها پیش مورد توجه بالاترین ارکان حاکمیت قرار گرفت و منجر به ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت در اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۳ شد.

چرا پیری جمعیت و کاهش نرخ زاد و ولد خطرناک است؟
در صحنه روابط بین‌الملل، گفته می‌شود که قدرت هر کشور بر دو ستون استوار است: ثروت و جمعیت.

پیری جمعیت میتواند بر مورد اول نیز تاثیر بگذارد. بر اساس یافته‌های صندوق بین‌المللی پول، بالا رفتن میانگین سنی افراد جامعه در نهایت موجب کاهش قدرت نیروی کار و ضعف شدید اقتصادی می‌شود. افراد جوانی که نسبت به گذشته اکنون تعدادشان به مراتب کمتر است مجبور خواهند شد ساعات بیشتر و طولانی‌تری را صرف کار و فعالیت کنند تا به نیازهای جامعه پاسخ دهند. همچنین جمعیت مسن کشورها که به اکثریت تبدیل شده‌اند، دچار فقر و تنگدستی فزاینده‌ای می‌شوند و ساختارهای اقتصادی دولتی به دلیل هزینه‌های بالای بازنشستگی و سلامت، تحت فشار بیشتری قرار خواهند گرفت، و در نهایت در معرض سقوط قرار میگیرند.

از این رو جمعیت جوان، برای پویایی جامعه و ادامه‌ی روند عادی زندگی ضروری است.

چرا کسی فرزندی به دنیا نمی‌آورد؟
علاوه بر مسائل فرهنگی و تغییرات گسترده و عمیق در سبک زندگی، مشکلات اقتصادی و چالش‌های جدیدی که زنان در جوامع مختلف با آن‌ها روبه‌رو هستند، از مهمترین دلایل کاهش میزان فرزندآوری است.

 در سراسر جهان و همچنین ایران، اهداف بزرگی که بسیاری تحقق آن‌ها را برای تشکیل خانواده ضروری می‌دانند غیرقابل دسترس‌تر از قبل شده است. مثلاً در یک نظرسنجی که در سال ۱۴۰۲ در کانادا انجام شد، حدود ۷۰ درصد افراد بین ۲۰ تا ۳۵ سال بر این عقیده بودند که هرگز قادر نخواهند بود صاحب خانه شوند. گزارشی که از یکی از نهاد‌های دولتی مدتی بعد منتشر شد، تایید کرد که بیشتر افراد زیر ۳۵ سال در کانادا احتمالا هرگز نمیتوانند خانه‌ای برای خود بخرند. این روند در بسیاری از مناطق جهان قابل مشاهده است. زوجینی که قادر به تامین دائمی مسکن خود نیستند، تمایل کمتری برای داشتن فرزند دارند.

مشکلات اقتصادی تنها در مسکن خلاصه نمی‌شود. تقریبا در همه جای دنیا و حتی اقتصاد‌های برتر غربی، تهیه‌ی مواد غذایی و سوخت سخت‌تر از قبل شده است. حدود دو سال پیش گزارش پر سر و صدایی در اکثر رسانه‌های انگلیسی منتشر شد که نشان میداد بخشی از مردم این کشور به جای استفاده از مواد غذایی همیشگی خود، از غذای سگ و گربه به دلیل قیمت پایین تر تغذیه می کنند.

مسئله دیگری که فرزندآوری را مشکل می‌کند، مسئله زنان و مشارکت آنان در جامعه است. عدم تمایل فزاینده زنان برای داشتن فرزند در سال‌های اخیر می‌تواند چند دلیل داشته باشد:

- با سخت‌تر شدن وضعیت اقتصادی، زنان بیشتری مجبور به حضور طولانی مدت در محل کار و دوری از خانه هستند. بسیاری از زوجین، حتی در صورت داشتن دو منبع درآمد، قادر نیستند از پس هزینه‌های مهد کودک و یا پرستار برآیند. این وضعیت داشتن فرزند و مراقبت از آن را پیچیده‌تر میکند.

- بسیاری از زنان تحصیلکرده که فارغ از بحث مالی تمایل به اشتغال دارند، نگرانند که ممکن است در صورت به دنیا آوردن فرزند و سپری کردن مدتی به دور از محل کار، توسط کارفرماهایشان کنار گذاشته شوند. به عنوان مثال، تحقیقی در کره جنوبی نشان داده است که هرساله هزاران زن شاغل هنگام گذران دوران مرخصی زایمان، از کار خود اخراج می‌شوند.

- آن دسته از زنانی به پشتوانه تمکن مالی همسرانشان تصمیم میگیرند که به صورت تمام وقت مشغول خانه‌داری و فرزند داری شوند و اصولا مشکلی با عدم اشتغال بیرونی ندارند، ممکن است توسط جامعه، اطرافیان، خانواده و یا حتی همسر مورد تحقیر قرار بگیرند. در دنیای مدرن که بسیاری از زنان صاحب تحصیلات دانشگاهی هستند، برای بخش مهمی از مردم، خانه‌داری امری پیش و پا افتاده و بی‌ارزش تلقی می‌شود. حال آنکه خانه‌داری در زمره سخت‌ترین شغل‌های بشری قرار میگرد، که افرادی که به آن مشغول هستند به ندرت بخاطر تلاش‌هایشان مورد تمجید و توجه قرار می‌گیرند. عدم شناخت و معرفی خانه‌داری به عنوان شغلی واقعی و ارزشمند، ممکن است زنان خانه‌دار را با وجود تلاش‌ها، فداکاری‌ها و مشقت‌های بسیار، به افرادی سرخورده و دارای اعتماد به نفس پایین تبدیل کند.

به طور کلی به نظر می‌رسد زنان در جوامع مدرن بیشتر از هر زمان دیگری تحت فشارند. حضور آن‌ها چه در محیط کار و چه در خانه چالش‌های گوناگونی را برایشان به همراه دارد. عدم رسیدگی به این چالش‌ها میتواند مسئله فرزندآوری را برای همیشه تحت الشعاع قرار دهد.

کشورهای مختلف چه فکری برای فرزندآوری کرده‌اند؟
نگاه به کاهش زاد و ولد و پیری جمعیت به عنوان مسئله‌ای اساسی و حیاتی، تنها در سال‌های اخیر در ایران اتفاق افتاده است. با وجود اظهار نگرانی‌های مکرر رهبر انقلاب در دو دهه گذشته، به نظر می‌رسد که مسئولان اجرایی کشور تازه چند سالی است که به فکر حل این معضل افتاده‌اند. اما در کشورهای دیگر جهان، سال‌های طولانی است که مسئله فرزندآوری و افزایش جمعیت مورد توجه قرار گرفته و برای آن برنامه‌ریزی‌های مفصلی انجام شده است. هرچند هنوز هیچ کشوری نتوانسته است میزان زاد و ولد را به طور چشمگیر و قابل ملاحظه‌ای افزایش دهد، بررسی برنامه‌ها و اقدامات دولت‌های خارجی برای تشویق فرزندآوری قابل تأمل است که در ادامه به چند مورد آن نگاهی می‌اندازیم.

آلمان؛ به امید مهاجران
در بزرگ‌ترین اقتصاد اروپا، دولت توانست پس از حدود چهار دهه کاهش نرخ تولد، بالاترین نرخ زاد و ولد را در سال ۲۰۱۷ ثبت کند. این افزایش نرخ زاد و ولد، هرچند کوچک، پس از یک دوره ۱۰ ساله اصلاحات اتفاق افتاد. این اصلاحات شامل افزایش مدت زمان مرخصی زایمان و رساندن آن به یک سال و دو ماه، افزایش حقوق مرخصی زایمان و افزایش دادن و ارزان کردن تعداد مهد کودک‌ها بود. دولت همچنین کمک هزینه‌هایی را برای والدینی که شغل تمام وقت ندارند و نیز مادرانی که خانه‌دار هستند در نظر گرفت.

با وجود تلاش‌های دولت آلمان، افراد بومی این کشور هنوز هم تمایل چندانی به فرزندآوری ندارند. بر اساس آماری که چندی پیش منتشر شد، ۲۰ درصد از والدین آلمانی از بچه‌دار شدن پشیمانند. این افراد در مصاحبه‌های خود اعلام کرده‌اند که داشتن فرزند آنان را در زندگی محدود کرده و بخشی از آزادی فردیشان را از بین برده است. نکته‌ای که نشان می‌دهد موانع فرزندآوری محدود به مباحث اقتصادی نیست.

به همین دلیل دولت آلمان در کنار برنامه‌هایی که برای کمک به خانواده‌ها تدارک دیده، پذیرش بیشتر مهاجران را نیز در دستور کار خود قرار داده است. پس از سال ۲۰۱۷ نرخ رشد جمعیت آلمان باز هم منفی شد تا اینکه در سال ۲۰۲۳ با پذیرش حدود سیصد هزار مهاجر، جمعیت آلمان برای نخستین بار افزایش پیدا کرد. به نظر می‌رسد این سرنوشت بیشتر کشورهای غربی خواهد بود، که در آن‌ها فرهنگ فردگرایی مدت هاست که شکل گرفته و تثبیت شده است.

کره جنوبی؛ هزینه کلان و خطر انقراض!
همانطور که گفته شد، کره جنوبی در حال حاضر کمترین میزان زاد و ولد در جهان را دارد و این بحران در سال‌های گذشته مرتباً بدتر شده است. بعضی از گزارش‌ها و تحلیل‌ها هشدار می‌دهند که در صورتی که وضع موجود تغییر نکند، نسل مردم کره جنوبی تا سال ۲۷۵۰ منقرض خواهد شد.

رئیس جمهور کره جنوبی اخیرا اعلام کرد که معاونتی به نام معاونت جمعیت شکل خواهد داد تا بتواند حل این بحران را به شکل جدی تری دنبال کند. دولت کره جنوبی تنها در چند سال اخیر حدود ۲۰۰ میلیارد دلار خرج کرده است تا زوج‌های کره‌ای را تشویق به فرزندآوری کند. با این وجود بسیاری از کارشناسان معتقدند که این کشور قبل از هرچیزی باید نگرانی های زنان جامعه را حل کند که از خانه رانده و از محل کار مانده‌اند.

چین؛ بازگشت از سیاست تک فرزندی
چین با جمعیت ۱.۴ میلیاردی خود دومین کشور پرجمعیت جهان است. اما حتی چین نیز که روزگاری مردمش را بخاطر داشتن بیشتر از یک فرزند تنبیه میکرد، اکنون به فکر افزایش میزان زاد و ولد افتاده است.

سیاست تک فرزندی که از سال ۱۹۸۰ تا سال ۲۰۱۵ اجرا شد جلوی اضافه شدن حدود چهارصد میلیون نفر را به جمعیت چین گرفت. دولت این کشور در سال ۲۰۱۶ اعلام کرد که زوجین میتوانند از این پس حداکثر دو فرزند داشته باشند. بعد‌ها در سال ۲۰۲۱، چین این عدد را به ۳ افزایش داد.

در کنار تغییر سیاست‌ها، دولت چین از سال ۲۰۲۱ اقدام به کم کردن مالیات دریافتی از آن دسته از افرادی کرد که صاحب نوزاد و یا کودکان خردسال‌اند. همچنین به زوجینی که به دنبال بچه‌دار شدن بودند، قول مرخصی‌های زایمان طولانی مدت‌تر و کمک هزینه‌های مسکن داد. این تغییرات به محل‌های کار و آموزشگاه‌ها نیز سرایت کرد و دولت تصمیم گرفت کار کردن و آموزش کودکان را در روزهای تعطیل آخر هفته محدود کرده و یا حتی ممنوع اعلام کند.

با وجود چنین اصلاحاتی، نسل جوان در کشور چین هنوز هم در رابطه با ازدواج و بچه‌دار شدن مردد است. در این راستا، نشستی گسترده با حضور کارشناسان و مقامات مختلف در روز ۲۶ اردیبهشت امسال در شهر پکن برگزار شد که مقامات چینی انتظار دارند نتایج پرباری را به دنبال داشته باشد.

ایتالیا؛ مالیات کمتر از شرکت‌های حامی مادران
حدود نیم قرن پیش در کشور ایتالیا، به ازای هر فرد بالای ۶۵ سال یک کودک ۶ ساله و یا جوان‌تر وجود داشت. این عدد حالا به ۱ کودک به ازای هر ۵.۶ فرد مسن رسیده است. ایتالیا در سال ۱۴۰۲، کمترین میزان زاد و ولد را در ۱۵ سال گذشته ثبت کرد.

جدیدترین نخست وزیر ایتالیا جورجا ملونی که رویکردی ناسیونالیستی در بیشتر زمینه‌ها دارد، بیشتر از همه‌ی زمامداران قبلی خود در این باره اظهار نظر کرده است. وی در تازه‌ترین تلاش خود برای بالا بردن نرخ تولد، طرحی ۲.۴ میلیارد یورویی تصویب کرد که شامل بخش‌های مختلفی می‌شود. همچنین ملونی اعلام کرده است که به زودی دولت مالیات کمتری از شرکت‌هایی که با مادران قرارداد کار دائمی می‌بندند خواهد گرفت.

در بخش دیگری از این برنامه‌های تشویقی، همه مادرانی که بیشتر از دو فرزند دارند تحت حمایت‌های مالی دولت قرار خواهند گرفت.

کانادا؛ مرخصی طولانی مدت
کشور کانادا به هم اکنون با بحران‌های مالی و اجتماعی فراوانی دست و پنجه نرم میکند، هنوز نتوانسته برنامه‌ای جامع، کامل و تاثیرگذار برای حل معضل جمعیتی خود اتخاذ کند. برخی از اقداماتی که در سال‌های گذشته توسط سیاستمداران کانادایی انجام شده به شرح زیر است:

مرخصی‌های زایمان طولانی مدت: دولت کانادا هم به پدران و هم به مادران اجازه می‌دهد که مدت زمان قبل توجهی را به دور از محل کار برای مراقبت از نوزادان تازه متولد خود سپری کنند. مدت زمان مرخصی زایمان در کانادا هم اکنون ۱۸ ماه است.

کمک هزینه‌های مختلف: دولت کانادا به خانواده‌هایی که در تامین معیشت کودکان خود دچار مشکل هستند، پرداخت‌های ماهیانه دارد. مشکل اصلی این طرح آن است که تعداد خانواده‌هایی که مشمول آن هستند چندان زیاد نیست.

خدمات بهداشت و درمان: سیستم درمانی کانادا که برای همه مردم این کشور رایگان است سعی می‌کند مادران، نوزادان، و کودکان را برای دریافت خدمات پزشکی در اولویت قرار دهد.

فرانسه؛ نگرانی‌های رئیس جمهوری بی فرزند
امانوئل مکرون در دور دوم ریاست جمهوری خود طرحی موسوم به "تسلیح مجدد جمیت" ارائه کرد. این طرح شامل مشوق‌های مالی، معافیت‌های مالیاتی و کاهش ساعات اداری برای والدین فرانسوی می‌شود. ترویج ارزش‌های خانواده مورد دیگری است که به باور امانوئل مکرون باید در راس امور قرار بگیرد.

منتقدان این طرح میگویند برنامه‌های مکرون نمی‌توانند به اندازه کافی موثر باشند و این رئیس جمهور باید به جای تصویب طرح‌های محدود، به فکر حل فراگیر بحران‌های اقتصادی و اجتماعی فرانسوی‌ها باشد. بسیاری نیز وی را به دلیل نداشتن فرزند و در عین حال تشویق دیگران به فرزند آوری مورد سرزنش قرار می‌دهند.

انگلیس؛ کمک هزینه مالی برای نیم میلیون خانواده
انگلیس همانند کشورهای دیگر اروپایی برای تشویق مردم به فرزندآوری به کمک هزینه و مشوق های مالی، معافیت‌های مالیاتی، و طولانی تر کردن مرخصی‌های زایمان روی آورده است. پس از عدم مشاهده نتایج مثبت در یک دوره نسبتا طولانی، دولت انگلیس فرودین ماه امسال تصمیم گرفت که خانواده‌های بیشتری را تحت پوشش کمک هزینه‌های مالی قرار دهد. با اتخاذ این تصمیم جدید، اکنون نیم میلیون خانواده بریتانیایی که دارای فرزندان زیر ۱۶ سال هستند، میتوانند روی کمک دولت حساب کنند.

استرالیا؛ در انتظار سونامی خاکستری
کشور استرالیا چندین دهه است که می‌کوشد وضعیت جمعیت خود را بهبود بخشیده و از پیری حفظ کند. نرخ باروری استرالیا در حال کاهش بوده و جمعیت نیز در حال کاهش است. در حال حاضر، نرخ باروری استرالیا در کمترین حد خود در تاریخ است و از زمان بحران مالی جهانی در سال ۲۰۰۸ تقریباً ۲۰ درصد دیگر کاهش یافته است. نرخ فعلی ۱.۶ است که بسیار کمتر از «نرخ جایگزینی» بالای ۲.۱ تولد به ازای هر زن است. کارشناسان این کشور می‌گویند، استرالیا باید خود را برای مواجهه با یک «سونامی خاکستری» آماده کند.

گزارش جدید نشان می‌دهد که سیستم مراقبت از کودکان استرالیا برای بسیاری از خانواده‌ها کار نمی‌کند. مراقبت از کودکان در استرالیا به قدری گران است که مادران می‌توانند ۱۰۰ درصد از دستمزد دریافتی خود را برای این موضوع از دست بدهند.

در حالی که یارانه‌های مراقبت از کودک افزایش یافته است، کمیسیون رقابت و مصرف کننده استرالیا (ACCC) می گوید که تحت ترتیبات فعلی، مراقبت از کودک برای بسیاری از خانواده ها نه مقرون به صرفه است و نه در دسترس، و ترتیبات یارانه هم کمکی نمی کند.

تنها با افزایش مهاجرت، جمعیت استرالیا اندکی افزایش یافته است. اما به تازگی، دولت فاش کرد که قصد دارد برنامه مهاجرت را محدودتر از قبل کند.