چرا ایران مخالف صریح برهم‌خوردن مرزهای جغرافیایی منطقه قفقاز است؟

مخالفت صریح با تغییر مرزهای جغرافیایی و ژئوپلیتیک منطقه قفقاز، یکی از موضوعات مهم دیدار رؤسای جمهور روسیه و ترکیه با رهبر انقلاب اسلامی بود. رسانه KHAMENEI.IR در یادداشتی، به قلم آقای محسن پاک‌‌آیین، دیپلمات سابق جمهوری اسلامی ایران، به بررسی پرداخته است.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی، در تاریخ ۲۸‌ تیر ‌۱۴۰۱ در دیدار آقای رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، با ابراز خرسندی از بازگشت قره‌باغ به آذربایجان، فرمودند: «اگر سیاستی مبنی بر مسدود‌کردن مرز ایران و ارمنستان وجود داشته باشد، جمهوری اسلامی با آن مخالفت خواهد کرد؛ چرا‌که این مرز، یک راه ارتباطی چند هزار ساله است.» ایشان همچنین در دیدار آقای ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه نیز گفتند: «جمهوری اسلامی، سیاست‌ها و برنامه‌هایی را که منجر به بسته‌شدن مرز ایران و ارمنستان شود، هرگز تحمل نخواهد کرد.» برای تببین موضع رهبر معظم انقلاب در این زمینه، چند نکته شایان ذکر است.

جنگ اول قره‌باغ در سال ۱۹۸۸ آغاز شد و ارامنه قره‌باغ، خواستار الحاق این جمهوری خودمختار که در تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان قرار داشت، به ارمنستان شدند. این جنگ در نهایت، منجر به انعقاد قرارداد آتش‌بس در سال ۱۹۹۴ شد؛ در حالی که ارمنستان هفت شهر جمهوری آذربایجان را در حمایت از استقلال قره‌باغ اشغال کرده بود. جنگ دوم قره‌باغ، در تاریخ ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۰ با حمله جمهوری آذربایجان به ارمنستان، برای آزادسازی مناطق اشغال شده آغاز شد و با آغاز این جنگ، جمهوری اسلامی ایران در اجرای سیاست اصولی خود، مانند همیشه از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان حمایت کرد و رهبر انقلاب نیز در سخنان خود با تأکید بر اینکه جنگ، حادثه‌ای تلخ و تهدیدکننده برای امنیت منطقه است، فرمودند: «این جنگ، حادثه تلخی است و امنیت منطقه را تهدید می‌کند و بایستی هر چه زودتر تمام بشود و البته همه سرزمین‌های آذربایجان که به‌وسیله ارمنستان تصرف شده، باید آزاد بشود و برگردد به خود آذربایجان [زیرا] که متعلّق به آذربایجان است.» ۱۳۹۹/۰۸/۱۳ ایشان در ادامه این بیانات نیز، لزوم حفظ مرزهای پذیرفته شده جغرافیایی را از جانب هر دو طرف مورد تأکید قرار دادند.

حفظ حاکمیت ارمنستان بر سیونیک
جنگ دوم قره‌باغ پس از ۴۴ روز، در تاریخ ۱۰‌نوامبر با میانجیگری روسیه خاتمه یافت و در نتیجه توافق مسکو، هفت شهر متعلق به جمهوری آذربایجان که در اشغال ارمنستان بود، آزاد شد. بازگشت مناطق اشغال شده به جمهوری آذربایجان، خبر خوبی بود و موجب خوشحالی دولت و ملت مسلمان ایران گردید. براساس بند ۹ موافقتنامه آتش‌بس، قرار شد جمهوری ارمنستان، ارتباط حمل‌و‌نقل بین سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را با حفظ حاکمیت خود بر استان سیونیک که آذربایجان به آن زنگزور می‌گوید، تضمین کند. حدود یک ماه بعد، روزنامه ینی مساوات، در جمهوری آذربایجان، مدعی شد که ارمنستان هیچ مالکیتی برای نظارت بر عبور‌ و مرور از این دالان، ندارد و باکو در توافق مسکو، شرط آتش‌بس را بازکردن دالان زنگزور توسط ارمنستان تعیین کرده و نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان نیز، این شرط را پذیرفته است.

اگرچه مقامات ارمنستان این خبر را تکذیب کردند؛ اما الهام علی‌اف رئیس‌جمهوری آذربایجان، در آذر۱۴۰۰ با طرح یک ادعای تاریخی، تلویحاً استان سیونیک ارمنستان را بخشی از خاک جمهوری آذربایجان خواند و گفت:«ارمنستان و تمام جهان در طول جنگ دیدند که هیچ‌کس نمی‌تواند جلوی ما را بگیرد. من از آن‌ها ‌خواستم زمانی را برای بازگرداندن سرزمین‌هایمان بدهند. الان هم همین را می‌گویم. به ما بگویید چه زمانی دالان زنگزور بدون مشکل باز می‌شود.» وزارت امورخارجه ارمنستان در بیانیه‌ای، این اظهارات را به‌عنوان تهدیدی برای تمامیت ارضی این کشور خواند و تأکید کرد که سخنان رئیس‌جمهور آذربایجان، مغایر با تفاهمات انجام شده در روسیه است. ارمنستان نیز در نشست خبری آذرماه۱۴۰۰ عنوان کرد که درباره این موضوع مذاکره نمی‌کند و ارمنستان اجازه نخواهد داد که بخشی از خاک این جمهوری به اسم دالان در اختیار جمهوری آذربایجان یا هر کشور دیگری قرار بگیرد.

ناتو و آرزوی رسیدن به دریای خزر
در این مقطع، ترکیه نیز در حمایت از جمهوری آذربایجان، ادعاهای تاریخی را که موجب نقض تمامیت ارضی ارمنستان و تغییر مرزهای پذیرفته شده جغرافیایی می‌شد، تکرار کرد. ترکیه از دیرباز به‌دنبال استفاده از مسیر نخجوان – باکو، از مسیر ارمنستان، برای دستیابی به دریای خزر بوده و ارمنستان به دلیل اختلافات دیرینه خود با ترکیه، مخالف این اتفاق بود.

نکته دیگر اینکه ناتو، پس از فروپاشی شوروی، با رویکرد حرکت به سوی شرق، به‌دنبال این بود که با کمک ترکیه به‌عنوان یکی از اعضای ناتو، از مسیر نخجوان – باکو به دریای خزر دسترسی پیدا کند و به مرز روسیه برسد. بر این اساس اعضای ناتو نیز، از بازشدن مسیری که ترکیه را با تغییر مرز ارمنستان به باکو متصل کند، حمایت می‌کردند. به‌دنبال این تحولات، جمهوری آذربایجان، نیروی نظامی خود را از شهر کلبجر در خاک خود، به سمت شهرهای گوریس و سیسیان در ارمنستان روانه کرد و هم‌زمان رزمایش مشترک کشورهای آذربایجان و ترکیه و پاکستان در نخجوان برگزار شد و این تصور عمومی را ایجاد کرد که جمهوری آذربایجان به دنبال نقض تمامیت ارضی ارمنستان و پیشروی در شمال استان سیونیک و تغییر مرزهای جغرافیایی از طریق قطع ارتباط ارمنستان با ایران است.

شواهد نشان می داد که رژیم صهیونیستی نیز، در پشت‌صحنه از تشدید اختلافات آذربایجان و ارمنستان و به‌خصوص مسدود‌شدن مرز ایران و ارمنستان حمایت می‌کند. در این رابطه نیز، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای روز یازدهم مهرماه‌۱۴۰۰، در ارتباط تصویری با دانشجویان دانشگاه افسری امام حسین علیه‌السلام، نکات مهمی را در ارتباط با حوادث جاری در کشورهای همسایه شمال‌ غربی ایران بیان کردند. ایشان با تأکید بر اینکه همه باید سعی کنند که ارتش‌ها را مستقل، متکی به ملت‌ها و هم‌افزای با ارتش‌های دیگرِ همسایگان و دیگرِ ارتش‌های منطقه قرار بدهند، فرمودند:«این حوادثی هم که در شمال غربی کشور ما، در بعضی همسایه‌ها در جریان است، چیزهایی است که بایستی با همین منطق حل بشود. البته کشور ما و نیروهای مسلح ما، با عقلانیت عمل می‌کنند. در همه مسائل، شیوه، شیوه عقلانیت است -اقتدار همراه با عقلانیت- و دیگران هم خوب است با عقلانیت عمل بکنند و نگذارند که این منطقه دچار مشکلی بشود.» رهبر انقلاب، نصیحت خیرخواهانه‌ای هم خطاب به برخی از کشورهای منطقه داشتند و گفتند: «آن کسانی که برای برادران خود چاه می‌کنند، خودشان اول در چاه می‌افتند. مَن حَفَرَ لِاَخیهِ بِئراً وَقَعَ فیها.» متعاقباً رزمایش عظیم نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران که در شمال غرب کشور با نام خیبر برگزار شد، به‌عنوان یک اقدام بازدارنده موجب تقویت امنیت منطقه و تجدید نظر در رویکردهای همسایگان ایران شد.

مخالفت صریح جمهوری اسلامی با خدشه به تمامیت ارضی همسایگان
جمهوری اسلامی ایران بر اساس یک سیاست اصولی و منطقی، از تمامیت ارضی کشورهای همسایه حمایت کرده و ضمن مخالفت با اشغال یا تجزیه این کشورها، بر تغییرناپذیر‌بودن مرزهای جغرافیایی اصرار می ورزد. ایران، همان گونه که با اشغال قره‌باغ و هفت شهر دیگر آذربایجان توسط ارمنستان، مخالف بود، با اشغال بخش‌هایی از ارمنستان به بهانه اتصال ترکیه به باکو نیز مخالفت می‌کند. علت این است که نقض تمامیت ارضی کشورها و تغییر مرزهای جغرافیایی، آسیب‌ها و تهدیدهای امنیتی جدی را برای منطقه ایجاد کرده و پیشرفت اقتصادی کشورها را دچار اختلال می‌نماید. خوشبختانه، با کاهش اختلافات باکو و ایروان و تمایل طرفین برای حل اختلافات خود از طریق مسالمت‌آمیز، احتمال درگیری بین این دو کشور ضعیف شده است؛ اما کماکان تحریک ترکیه از سوی ناتو برای عبور از ارمنستان و رسیدن به دریای خزر، ادامه دارد.

در این برهه که با توجه به جنگ اوکراین، احتمال طراحی مجدد برای تغییر مرزهای جغرافیایی وجود دارد، اعلام موضع حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار با رؤسای جمهور ترکیه و روسیه، حائز اهمیت تلقی می شود. این بیانات مبنی بر ابراز خرسندی از بازگشت قره‌باغ به آذربایجان و همچنین مخالفت با انقطاع مرز هزارساله ایران و ارمنستان، بیانگر احترام به تمامیت ارضی همسایگان و یکی از مهم‌ترین ارکان سیاست همسایگی کشورمان است. همه همسایگان ایران می‌توانند در این رابطه به ایران اعتماد و اتکا کرده و مسئولانه در تأمین امنیت منطقه مشارکت نمایند. ایران به‌عنوان بخش مهم راه ابریشم باستانی، حلقه اتصال کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز به دیگر مناطق آسیا و همچنین اروپا و آفریقا بوده است و همواره از حمل ونقل کالا و مسافر در چارچوب حفظ تمامیت ارضی کشورهای منطقه، حمایت می کند. طبعاً همراهی و هماهنگی سه کشور دوست و همسایه یعنی ایران و روسیه و ترکیه با با یکدیگر، برای حفظ مرزهای جغرافیایی و جلوگیری از حضور کشورهای بیگانه، حافظ ثبات و امنیت منطقه خواهد بود.