استقلال اقتصادی برای پیشرفت ایران

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در بخشی از بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی بر اهمیت استقلال اقتصادی تاکید و این نکته را بیان کردند که: «اقتصاد یک نقطه‌ی کلیدیِ تعیین‌کننده است. اقتصاد قوی، نقطه‌ی قوّت و عامل مهمّ سلطه‌ناپذیری و نفوذناپذیری کشور است و اقتصاد ضعیف، نقطه‌ی ضعف و زمینه‌‌ساز نفوذ و سلطه و دخالت دشمنان است. فقر و غنا در مادّیّات و معنویّات بشر، اثر میگذارد. اقتصاد البتّه هدف جامعه‌ی اسلامی نیست، امّا وسیله‌ای است که بدون آن نمیتوان به هدفها رسید. تأکید بر تقویت اقتصاد مستقلّ کشور که مبتنی‌ بر تولید انبوه و باکیفیّت، و توزیع عدالت‌محور، و مصرف به‌اندازه و بی‌اسراف، و مناسبات مدیریّتی خردمندانه است و در سالهای اخیر از سوی اینجانب بارها تکرار و بر آن تأکید شده، به‌خاطر همین تأثیر شگرفی است که اقتصاد میتواند بر زندگی امروز و فردای جامعه بگذارد.» ۱۳۹۷/۱۱/۲۲
پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR در یادداشتی به قلم آقای دانیال داودی، کارشناس مسائل اقتصادی به بررسی اهمیت و جایگاه استقلال اقتصادی در پیشرفت کشور پرداخته است.

استقلال اقتصادی، یکی از مهم‌ترین آرمان‌های انقلاب اسلامی است. در فهم معنای این آرمان، افراط و تفریط‌های بسیار صورت گرفته است. برخی قائل به انزوای اقتصادی شده و هر نوع تعامل با سایر کشورها را منفی می‌پندارند و برخی نیز توسعه را در گرو «مقاومت نکردن در برابر نیروهای جهانی‌سازی اقتصادی» دانسته و از اساس با استقلال اقتصادی مخالفت می‌کنند. در این میان، گروهی نیز با طرح ادعای «ابهام اندیشه‌ای» در منظومه‌ی فکری رهبران انقلاب اسلامی، مفهوم استقلال را مبهم می‌دانند و معتقدند پس از انقلاب، در برهه‌های مختلف تفسیرهای متفاوتی از «استقلال اقتصادی» توسط انقلابیون ارائه شده است. مروری بر این آرمان مهم در ادبیات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نشان می‌دهد اولاً استقلال اقتصادی مد نظر ایشان، حدود و ثغور مشخصی دارد. در ثانی، معنای آن هیچ قرابتی با دیدگاه افراطی انزواطلبی اقتصادی و دیدگاه تفریطی انفعال‌گرایی اقتصادی ندارد. در واقع، استقلال در منظومه‌ی فکری رهبر انقلاب را باید نوعی افق‌گشایی برای تحقق پیشرفت و آبادانی ایران دانست.

نقطه‌ی مقابل انزوا

رهبر انقلاب، استقلال اقتصادی را هضم‌نشدن در هاضمه‌ی اقتصاد جهانی می‌دانند(۱). برخی ادعا می‌کنند که آن روی سکه‌ی سیاست‌های استقلال‌طلبانه‌ی جمهوری اسلامی، انزواطلبی است. این در حالی است که اتفاقاً رهبر انقلاب نزدیک به سه‌دهه قبل، استقلال اقتصادی را این‌طور معنا می‌کنند که باید در معادلات اقتصادی دنیا و مبادلات جهانی، وزنه‌ای باشیم تا دیگر کشورها نتوانند به آسانی ما را کنار بگذارند یا محاصره کنند یا آنچه می‌خواهند را به ما املا کنند(۲). بنابراین، این نگاه نسبت به استقلال، نه‌تنها منجر به انفعال و انزوا نمی‌شود، بلکه کاملاً فعالانه و «ضد انزوا» است. اگر چنین است، پس منظور از هضم نشدن در هاضمه‌ی اقتصاد جهانی چیست!؟ معنای این عبارت آن است که اقتصاد ما نباید به پیچ و مهره‌ای در ماشین سرمایه‌داری غرب تبدیل شود(۳).‌ بنابراین حتی اگر استقلال در اقتصاد را به معنای «رشد توان رقابت و تولید فنی و اقتصادی کشور در نظام بین‌الملل» بدانیم، می‌توان استدلال کرد که با تبدیل شدن به پیچ‌ و مهره‌ای در ماشین سرمایه‌داری غرب، این مهم حاصل نمی‌شود.

راه تقویت اقتصاد مستقل
راه تقویت اقتصاد مستقل از نظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، «تولید انبوه و با کیفیت»، «توزیع‌ عدالت‌محور»، «مصرف به‌اندازه و بی‌اسراف» و همچنین حاکمیت «مناسبات مدیریتی خردمندانه» است(۴). مصرفِ به‌اندازه و بی‌اسراف، امکان پس‌انداز و سرمایه‌گذاری را برای یک ملت فراهم می‌کند و می‌دانیم که سرمایه‌گذاری بیشتر، به رشد اقتصادی منجر خواهد شد. همچنین مصرف به‌اندازه در داخل، امکان صادرات مازاد را نیز فراهم خواهد کرد. توزیع عدالت‌محور، قدرت خرید عموم را افزایش خواهد داد. بنابراین با تحریک تقاضای داخلی، جمعیت داخل کشور را به یک بازار مهم تبدیل خواهد کرد؛ بازاری که موتور محرک اصلی رشد تولید هستند. در نهایت تولید انبوه و با کیفیت نیز امکان ایفای نقش فعالانه در اقتصاد بین‌الملل را فراهم خواهد کرد تا بتوانیم در معادلات اقتصادی دنیا و مبادلات جهانی، وزنه‌ای باشیم. در این میان، نقش «مناسبات مدیریتی خردمندانه» بسیار کلیدی است و بدون وجود چنین مناسباتی، اساساً سخن گفتن از تولید، توزیع و مصرفِ صحیح، بی‌معناست.

اهمیت خِرَد

استقلال اقتصادی از منظر رهبر انقلاب، به معنای لغو داد و ستد با دنیا نیست(۵)، اما اینکه چه کالایی، چه‌ مقدار و چگونه وارد شود تا به تولید داخلی و اشتغال آسیب نزند، حتماً نیازمند حاکمیت «مناسبات مدیریتی خردمندانه» است. اینکه همه نیازهای کشور، در داخل تولید شود از نظر ایشان به معنای استقلال نیست، اما اینکه «نیازهای اصلی را خود تامین کنیم» یا «آن چیزی که کشور لازم دارد، در داخل قابل تامین باشد»(۶)، حتماً از مصادیق مدیریت خردمندانه است. البته این دو با هم متفاوتند و نباید میان آن‌ها خَلط کرد. اهمیت تقویت توان دفاعی، تامین امنیت غذایی و ... که از نیازهای اصلی هستند، ایجاب می‌کنند که حتماً برخی از کالاها در داخل کشور تولید شوند. در مقابل کالاهای بسیاری وجود دارند که لازم هستند ولی الزاماً از نیازهای اساسی نیستند. در این موارد می‌توان آن‌ها را وارد کرد اما مدیریت خردمندانه اقتضا می‌کند که «توان تولید» آن‌ها در داخل فراهم باشد؛ به عبارت دیگر باید در داخل «قابل تأمین» باشند. این قابلیت تامین، خود به نوعی تضمین عدم تحریم نیز هست؛ چون اگر تحریم کنند، توان ساخت آن کالاها در داخل وجود دارد.

مسیر اقتصاد مقاومتی

استقلال اقتصادی همچنین به معنای جلوگیری از سرمایه‌گذاری خارجی هم نیست. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای «سرمایه‌گذاری خارجی» را خوب می‌دانند، به شرط آنکه آگاهانه جذب شود و مشخص باشد قرار است کدام خانه از خانه‌های جدول اقتصاد مقاومتی را پر کند(۷). این شرط نیز البته بی‌حکمت نیست و مبتنی بر مدیریت خردمندانه است؛ چرا که ایشان بی‌واسطه، تجربه‌ی مالزی را از نخست‌وزیر این کشور شنیده است؛ تجربه خروج سنگین سرمایه در مدتی کوتاه و آسیب به اقتصاد این کشور(۸). بنابراین استقلال اقتصادی در منظومه‌ی فکری رهبر انقلاب، حدود روشنی دارد؛ به معنای بستن درب‌های اقتصاد به‌روی واردات کالاهای خارجی نیست. به‌معنای جلوگیری مطلق از ورود سرمایه‌های خارجی هم نیست. در حقیقت، استقلال اقتصادی به معنای تقویت تولید است، به‌گونه‌ای که در معادلات اقتصادی و مبادلات جهانی، وزنه‌ای باشیم. و این مهم، جز از مسیر اقتصاد مقاومتی به‌دست نمی‌آید(۹).

پیشرفت؛ ثمره استقلال

آسان‌ترین قسم استقلال، «استقلال سیاسی» است(۱۰) و به لحاظ زمانی نسبت به سایر اقسام اولویت دارد.  مهم‌ترین(۱۱) و دشوارترین(۱۲) قسم نیز، استقلال فرهنگی است و بنابراین نسبت به سایر اقسام، تقدم رتبی دارد اما اگر ملت بخواهد استقلال سیاسی و عرض اندام فرهنگی خود را در مقابل سلطه‌گران حفظ کند، باید پایه‌های اقتصادی خود را محکم کند(۱۳). برای محکم کردن پایه‌های اقتصادی نیز، تقویت تولید و ایفای نقش فعال در اقتصاد بین‌الملل ضروری است. نتیجه‌ی استقلال –با تعریفی که از رهبر انقلاب ارائه شد- آن است که اجبار و زورگویی زورگویان و زیاده‌خواهان عالم منتفی (۱۴) و تهدید به تحریم و محاصره‌ی اقتصادی نیز بی‌معنا می‌شود(۱۵). بنابراین منافع ملی تضمین شده(۱۶) و مسیر برای پیشرفت کشور هموار خواهد شد(۱۷). از این منظر، استقلال در اندیشه‌ی آیت‌الله خامنه‌ای را باید نوعی افق‌گشایی برای تحقق پیشرفت و آبادانی ایران دانست.
 

(۱ بیانات در مراسم بیست‌ و هفتمین سالگرد رحلت امام خمینی ^{(رحمه‌الله)}، ۱۳۹۵/۳/۱۴