خانواده، مهم‌ترین نهاد اجتماعی

اسلام زن را مربی جامعه می‌داند که از طریق تربیت فرزند و سالم نگاه داشتن کانون خانواده، جامعه را ساخته و از سویی دیگر خود نیز در شئون مختلف حضور، در این جامعه مشارکت می‌کند. رهبر‌انقلاب‌اسلامی در این خصوص بیان می‌کنند: «آن‌که جوانان را تربیت می‌کند و در راه‌هاى گوناگون قرار میدهد در درجه‌ی اوّل مادر است. زن تنها خود به راهى نمی‌رود، مردها را هم در آن راه می‌بَرد.» (۱۳۷۶/۱۱/۲۹). بخش زن و خانواده و سبک‌زندگی پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR در همین رابطه و در پرونده‌ی «رویکردهای نظری در حوزه زن» یادداشتی از سرکارخانم بهار ‌اخوان، دکترای روابط ‌بین‌الملل و فعال حوزه زنان منتشر می‌کند.

باتوجه به تاریخ نظریه‌پردازی در حوزه حقوق زن، گفتمان‌ها و رویکرد‌های متفاوت وجود دارد. یکی از این نظریه‌ها، تعامل‌گرایی است که راه میانه را در بین مکتب سنت‌گرایان و نوگرایان در پیش گرفته است. در این دیدگاه در مورد زنان و جایگاه سیاسی و اجتماعی زنان، نه راه افراط پیموده شده و نه راه تفریط و مبانی آن مبتنی بر آموزه‌های اسلامی است. دین اسلام بیش از همه به احیای شخصیت والای زن همت گماشته و خداوند متعال بهترین راه را برای سعادت و رستگاری بشر اعم از زن و مرد فراروی آنان گشوده است. دختران که در دوران جاهلیت مایه ننگ و ذلت خانواده شمرده و زنده به گور می‌شدند، در سایه اسلام توانستند از یوق حاکمیت سنت‌های جاهلانه ر‌هایی یابند. پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی با ملاک قرار دادن آموزه‌های دینی به عنوان رویه و دستورالعمل زندگی، در وضعیت زنان و نگرش به منزلت اجتماعی آنان، تغییرات اساسی در جامعه ایجاد شد. از سویی موقعیت خانواده استحکام بیشتری یافت و مادری به عنوان نقش و مسئولیت اصلی زنان مطرح شد و از سوی دیگر، مشارکت زنان در حوزه‌های اجتماعی و سیاسی فزونی یافت.‌

پیرامون ترسیم جایگاه زنان، رهبر معظم انقلاب، بیانات ارزشمندی را بیان نمودند که از چند جهت قابل تامل است؛ نخست به جهت تأکید خود ‌ایشان در مقوله گفتمان‌سازی و نظریه‌پردازی در موضوع «زن» و دیگری مطالبات و بیانات ایشان که در واقع خط مشی پیش‌برد جامعه به سوی پیشرفت و اصلاح است. آن‌چه در اینجا اهمیت دارد، درک گفتمان‌ها از مفهوم پیشرفت است. گفتمان غربی زن، پیشرفت زن را در مردواره کردن زن دنبال می‌کند، نتیجه آن است که غرب از خانواده غافل ماند و نهاد خانواده را تضعیف شده بیش از هر زمان دیگری یافت. در مقابل، گفتمانی که جمهوری اسلامی از پیشرفت زن ارائه داد، «الگوی سوم زن» بود که رهبرانقلاب در سال ۱۳۹۱ آن را مطرح ساختند. دال مرکزی این الگو زنی است که مهم‌ترین ماموریت آن تربیت جامعه از طریق خوب مادری کردن است. با این‌حال در کنار این رسالت، از حضور و مشارکت‌های اجتماعی و سیاسی بازنمی‌ماند. رهبرانقلاب در سخنانی بیان می‌کنند: «امروز نیاز جامعه ما به این است که بداند مادری یعنی چه؟ زن خانه بودن یعنی چه؟ کدبانو بودن یعنی چه؟ فاطمه زهرا(س) با آن شان و با آن رتبه و با آن مقام و با آن عظمت، یک خانم خانه‌دار است؛ این تحقیر او نیست؛ او که با آن عظمت قابل تحقیر نیست، مگر این عظمت را می‌شود کوچک شمرد؟ این عظمت به جای خود محفوظ است، امّا یکی از شئون و یکی از مشاغل همین عظمت عبارت است از همسر بودن یا مادر بودن و خانه‌داری کردن؛ با این چشم به این مفاهیم نگاه کنیم. خدای متعال مرد را و زن را از جهاتی مثل هم قرار داده است؛ از لحاظ عروج به مقامات معنوی با هم تفاوتی ندارند، نمونه‌اش فاطمه زهرا(س)؛ از لحاظ قدرت رهبری با هم تفاوتی ندارند، نمونه‌اش فاطمه زهرا (س)؛ از لحاظ توانایی هدایت بشر تفاوتی ندارند، نمونه‌اش فاطمه زهرا(س)؛ اما از لحاظ وظایف اداره‌ی زندگی تفاوت دارند، باز نمونه‌اش حضرت فاطمه‌زهرا(س).» (۱)

نکته مهم و عمیقی که از دیدگاه رهبری در خصوص جایگاه اجتماعی زنان قابل استنباط است، توجه به نقش ترکیبی زنان است. این بحث برنقش متعادل‌کننده زنان در نظام اجتماعی تأکید دارد و ترکیب نقش‌های اجتماعی و خانوادگی را مطلوب و تعادل‌بخش نظام اجتماعی تلقی می‌کند. در واقع اسلام قائل به حذف نقشی  به نفع نقشی دیگر نیست. باید توجه داشت نقش‌های معطوف به حفظ کیان خانواده، راهبردی و دارای اولویت تلقی می‌شود چرا که نشات گرفته از ضرورت رشد و تعالی خانواده در مسیر پیشرفت تمدنی است.

با رجوع به دیگر بیانات رهبرمعظم‌انقلاب در می‌یابیم که ‌ایشان اهمیت ویژه‌ای برای جایگاه اجتماعی زنان قایل هستند: «اگر زنان در حرکت اجتماعی یک ملتی حضور نداشته باشند، آن حرکت به جائی نخواهد رسید، موفق نخواهد شد. اگر زنان در یک حرکت حضور پیدا بکنند، یک حضور جدی و آگاهانه و از روی بصیرت، آن حرکت به طور مضاعف پیشرفت خواهد کرد. در این حرکت عظیمِ بیداری اسلامی، نقش زنان، یک نقش بی‌بدیل است و باید ادامه پیدا کند. زنان هستند که همسران خود را و فرزندان خود را برای حضور در خطرناکترین میدان‌ها و جبهه‌ها آماده می‌کنند و تشجیع می‌کنند. ما در دوران مبارزه با طاغوت در ایران و همچنین بعد از پیروزی انقلاب تا امروز، برجستگی نقش زنان را به طور واضح و ملموس مشاهده کردیم و دیدیم. اگر در جنگی که هشت سال بر ما تحمیل شد، زنان ما، بانوان کشور ما در میدان جنگ، در عرصه‌ی عظیم ملی حضور نمی‌داشتند، ما در این آزمایش دشوار و پر محنت پیروز نمی‌شدیم. زن‌ها، ما را پیروز کردند.»(۲)

در جامعه ایران، خانواده نخستین و مهم‌ترین نهاد اجتماعی محسوب می‌شود. به بیانی دیگر خانواده نقطه شروع جامعه است. نه تنها نقطه شروع، بلکه پایه‌هایی است که جامعه بر آن استوار می‌گردد. در این بین، آن‌ شخص که خانواده را شکل می‌دهد و نقش مربی برای آن دارد، زن است. جامعه چیز جدایی از خانواده نیست و نمی‌توان این دو را جدا از یکدیگر مورد بررسی قرار دارد. از همین روست که در رویکرد تعامل‌گرایی، هیچ نقشی حذف نخواهد شد، بلکه نقش‌ها در جایگاه دقیق خود قرارخواهند گرفت. زن با انجام نقش مادری و همسری، در عین حال که جامعه را می‌سازد، خود از طریق مشارکت سیاسی و اجتماعی و اقتصادی در این جامعه نیز حضور می‌یابد. این همان نگاه تعامل‌گرایانه بین دو دیدگاه سنت و مدرنیته است که هردوی این سنت‌های مذکور، به شکلی زن را از مسیر اصلی پیشرفت خود دورخواهند کرد اما نگاه تعامل‌گرایانه به دنبال قراردادن زن در مسیر پیشرفت است بی‌آن‌که از پیشرفت و استحکام خانواده غافل شود.

 نگاه تعاملی، نگاه الگوی سوم زن است. الگوی سوم زن، که طرح آن نخستین بار توسط آیت‌الله‌خامنه‌ای صورت گرفت بر اساس تجربه‌ایی واقعی و نه انتزاعی بیان شده است. تجربه حضور زنان در دوران دفاع مقدس. زنانی که زمینه را برای حضور همسر یا فرزندانشان در خطوط دفاع مقدس فراهم کردند، درحالی که به راحتی می‌توانستند مانع از این حضور شوند. زنانی که در صحنه‌های مختلف دفاع مقدس حضور پیدا کرده و به کمک دفاع در مقابل دشمن متجاوز آمدند، درعین حال حضوری عفیفانه و بدون غفلت از خانواده داشتند. لذا الگوی سوم زن الگویی انتزاعی و محدود به بیان و نوشتار نیست، بلکه مبتنی بر یک تجربه واقعی است که ملت ایران آن را پدید آورد.

نگاه تعامل‌گرایی در واقع تعامل بین نقش مادری و حضور اجتماعی است. نحله‌های فکری غربی در این تعامل عموماً وزن اصلی را به حضور اقتصادی زن در جامعه می‌دهند و آن را به عنوان حضور مؤثر معرفی می‌کنند، حال آن‌که نتیجه این امر غفلت از خانواده و در نهایت ر‌ها کردن فرزندان در جامعه، بدون تربیت و نظارت یک مربی است که حاصل آن شکل‌گیری جامعه‌ای با آسیب‌های فراوان اجتماعی است.

۱) بیانات در دیدار مداحان اهل‌بیت علیهم‌السلام ۱۳۹۵/۱۲/۲۹
۲) بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در اجلاس جهانی «زنان و بیداری اسلامی»  ۱۳۹۱/۰۴/۲۱