پالایشگاه‌سازی؛ راهبرد خلاصی از خام‌فروشی نفت

عدم خام فروشی نفت، همواره یکی از مطالبات و توصیه‌های اقتصادی رهبر انقلاب اسلامی نسبت به دولت‌های مختلف بوده است. در همین رابطه ایشان در ارتباط تصویری با جلسه هیئت دولت (۹۹/۶/۲) فرمودند: «سیاست پالایشگاه‌سازی که شنیدم الان اجرا میشود، خیلی زودتر از این باید [اجرا] میشد؛ از سالها پیش، بنده مکرّر در مورد پالایشگاه‌سازی سفارش میکردم، که خب یک‌ خرده تأخیر شده. حالا این سیاست وجود دارد؛ بسیار خوب! دنبال کنید، این کار بسیار مهم است و شاید بتوانیم ان‌شاءالله عمده‌ی بهره‌مندیِ خودمان از نفتِ باارزش را قرار بدهیم از صادرات نفتی که ارزش افزوده‌اش مال خود ما است؛ یعنی خود ما این را پالایش کرده‌ایم، گازوئیل یا مثلاً بنزین تولید کرده‌ایم، آن را صادر میکنیم؛ هم صادراتش آسان‌تر است، هم عاید‌ی‌اش برای کشور بمراتب بیشتر است.» ایشان در چند مورد از پالایشگاه نفت ستاره‌ی خلیج فارس به عنوان یک نمونه موفق در همین راستا نام بردند.
پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR این یادداشت را برای بررسی بیشتر سیاست پالایشگاه‌سازی، با نگاه مصداقی به پالایشگاه نفت ستاره‌ی خلیج فارس منتشر می‌کند.

رهبر انقلاب طی سال‌های اخیر در سخنرانی‌های خود هنگام صحبت از خودکفایی و دستاوردهای ملی چندین مرتبه از پالایشگاه نفت ستاره‌ی خلیج فارس سخن به‌ میان آورده‌اند. ایشان در سخنرانی خود در روز عید قربان سال جاری نیز فرمودند: «پالایشگاه ستاره‌ی خلیج فارس که به‌وسیله‌ی سپاه درست شد؛ کار بسیار عظیمی است، کار بزرگی است؛ این با وجود تحریم انجام گرفت، که مردم دنیا تعجّب می‌کنند.» (۹۹/۵/۱۰)

راهبرد جلوگیری از خام‌فروشی
با توجه به مطالبه‌ی رهبر انقلاب برای جلوگیری از خام فروشی؛ در نظر گرفته شده است که تا حد امکان مواد خام نفتی و میعانات گازی به فرآورده تبدیل گردد و از خام‌فروشی آن صرف‌نظر شود. ایشان خام‌فروشی را یکی از ضعف‌های کشور اعلام کردند و راه رشد را در تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان برای رسیدن به پیشرفت روزافزون علمی دانستند که بتوان از این طریق مواد خام را به فرآورده‌های نفتی تبدیل کرد که هم ارزش افزوده‌ی بسیار بیشتری خواهد داشت و هم صادرات آن‌ها تحریم‌پذیر نیست.

ایشان اقتصاد مبتنی بر خام‌فروشی را مثل بچه‌ی پول‌داری می‌دانند که هرطور می‌خواهد پول خرج می‌کند و به نخبه‌ها نیز توجه نمی‌کند. در طولانی‌مدت هم وابستگی کشور به این خام‌فروشی، یکی از موانع رسیدن به خودکفایی اقتصادی می‌شود. (۱)

در طی سالیان پیش از انقلاب، شش پالایشگاه به‌وسیله‌ی شرکت‌های خارجی ساخته شد که در طرح‌های توسعه، به تولید بنزین دست یافتند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ایران به بهانه‌های مختلف و به شیوه‌های گوناگون به تحریم‌های ظالمانه دچار شده است به‌گونه‌ای که پس از تصویب قانون ایلسا (۲) هرگونه سرمایه‌گذاری بیش از چهل میلیون دلار در سال برای توسعه‌ی بخش نفت و گاز در ایران توسط هر شرکتی در دنیا ممنوع شد. بدین ترتیب با توجه به نیاز روزافزون ایران به توسعه و ساخت پالایشگاه از سویی و منع واردات فرآورده‌های نفتی و تجهیزات پالایشگاهی از سوی دیگر، لازم بود اولاً کشور به خودکفایی برسد تا بتواند مشکلات ناشی از منع واردات را رفع نماید، ثانیاً با استفاده از دانش بومی و استفاده از نیروی انسانی داخلی، هزینه‌های سرمایه‌گذاری را کاهش دهد. ضمناً با وجود تحریم روزافزون به‌وسیله‌ی صادرات محصولات پالایشگاهی به ارزآوری بیشتری برسد.
مشاهده و دریافت
در حال حاضر در ایران، هشت پالایشگاه در حال بهره‌برداری است و بیش از شش پالایشگاه در حال ساخت وجود دارد؛ امّا در کنار اهمیت پالایش و تولید فرآورده‌های نفت و گاز، فرآورده‌های اساسی این صنعت همچون بنزین و گازوئیل در کنش‌های مختلف تأثیر بسزایی دارند و با اقتصاد روزانه‌ی مردم نیز درگیر هستند و در رقابت منطقه‌ای و بین‌المللی نیز نقش بسزایی دارد.

اهمیت ساخت پالایشگاه نفت ستاره‌ی خلیج فارس
اهمیت ساخت پالایشگاه میعانات گازی نفت ستاره‌ی خلیج فارس از این جهت مورد توجه رهبر انقلاب است که تولید بنزین و گازوییل به‌وسیله‌ی هفت پالایشگاه ۴۳ و ۹۱ میلیون لیتر در روز بوده که با ساخت پالایشگاه نفت ستاره با خوراک ورودی ۴۸۰ هزار بشکه در روز، تولید بنزین و گازوییل روزانه به ترتیب به ۸۸ و ۱۰۶ میلیون لیتر رسیده است. همچنین این پالایشگاه و در مقایسه با پالایشگاه نفت شازند از حیث ساخت و راه‌اندازی و بهره‌برداری به‌وسیله‌ی نیروی انسانی بومی، جهش بسیار بزرگی را شاهد بوده است.

ساخت پالایشگاه نفت ستاره باعث خنثی‌شدن بسیاری از استراتژی‌های دشمن گردید به‌گونه‌ای که قبل از ساخت و بهره‌برداری پالایشگاه نفت ستاره، ریچارد نفیو، مسئول طراحی تحریم‌های ایران در کتاب هنر تحریم‌ها می‌نویسد: "در سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰، خرد جمعی در واشنگتن ایجاب می‌کرد که اعمال تحریم‌ها بر واردات بنزین ایران و سایر محصولات نفتی و بنزینی می‌تواند دولت ایران را از پای درآورد. نماینده‌ی جمهوری‌خواه سنا آقای مارک کرک که یکی از طرفداران اصلی تحریم ایران بود در سال ۲۰۱۰ استدلال کرد که قرنطینه‌ی بنزین در مورد ایران می‌تواند چنان آثار وخیمی بر ایران داشته باشد که او را متقاعد کند برنامه هسته‌ای‌اش را کنار بگذارد" (۳) نفیو تأکید می‌کند که در جولای ۲۰۱۰ این تحریم تبدیل به قانون شد، امّا چه اتفاقی افتاد؟! ایران به‌جای آنکه بلافاصله امتیاز بدهد، "پالایشگاه‌های خود را بازطراحی کرد تا نیاز بنزین داخلی را تأمین کند." نفیو با اذعان به اینکه "ایران توانست از این فشار عبور کند"، ‌اشاره می‌کند: "واردات بنزین ایران به‌صورت میانگین سالانه، از ۱۳۲ هزار بشکه در روز در سال ۲۰۰۹ به ۳۹ هزار بشکه در روز در سال ۲۰۱۰ رسید."

پالایشگاه نفت ستاره علاوه بر افزایش تولید بنزین و گازوییل و رسیدن به خودکفایی در فرآورده‌های نفتی و ساخت تجهیزات پالایشگاهی به‌وسیله‌ی شرکت‌های دانش‌بنیان، باعث به‌کارگیری چند هزار نیروی متخصص و تحصیل‌کرده‌ی جوان با میانگین سنی ۳۱ سال شده است (۴) و با تکمیل کامل این پروژه تعداد نیروهای کار، بیشتر از این نیز خواهد شد.

«به‌خاطر همین ظرفیّت‌ها است که در دوران سخت‌ترین تحریم‌ها و فشارهای همه‌جانبه‌ای که علیه کشور در زمینه‌ی اقتصاد به‌وجود می‌آید، کشور توانسته چند هزار شرکت دانش‌بنیان به‌وجود بیاورد، صدها طرح زیربنایی ایجاد کند، در همین دوران تحریم و با وجودِ کاهشِ درآمدِ نفت، کار بزرگی مثل ایجادِ پالایشگاهِ ستاره‌ی خلیج فارس را انجام بدهد؛ یک حرکت به این بزرگی، و کارهای فراوان که در زمینه‌ی مسائل نیرو، آب و برق انجام گرفته؛ افتتاح‌های فراوانی دارد انجام می‌گیرد که شما می‌بینید اینها را؛ اینها واقعی است، اینها وجود دارد، دارد کار انجام می‌گیرد.»(۹۹/۴/۲۲)

چشم‌انداز صنعت نفت
در آینده با ساخت چندین پالایشگاه علاوه بر جلوگیری از خام‌فروشی، در رقابت منطقه‌ای و جهانی، ایران می‌تواند به یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی تبدیل شود و در داخل کشور نیز با تأمین نیاز مواد اوّلیه‌ی پتروشیمی‌ها به ارتقای تولید و تأمین مواد اوّلیه در صنایع مختلف برسد و در بسیاری از موارد، نیاز به واردات را کاهش دهد که این امر نه‌تنها موجب نیاز کمتر ایران به ارز خواهد شد، بلکه ساخت این پالایشگاه‌ها زمینه‌ی اشتغال بسیاری را نیز فراهم می‌کند و باعث ارتقای کیفیت و کاربرد بیشتر شرکت‌های دانش‌بنیان نیز خواهد شد.

امید است در آینده‌ای نه چندان دور، شرکت‌های دانش‌بنیان به خودکفایی در عرصه‌ی طراحی تمامی تجهیزات پالایشگاهی دست یابند تا خود را از تهیه لایسنسورهای دیگر کشورها بی‌نیاز سازند و به خودکفایی کامل در این عرصه برسیم.


۱) برای مطالعه بیشتر مراجه شود به بیانات دیدار رهبر انقلاب با جمعی از پژوهشگران و مسئولان شرکت‌های دانش‌بنیان در سال ۹۱ و دیدار شرکت‌کنندگان در هشتمین همایش ملی نخبگان جوان
۲) در سال ۲۰۰۶ میلادی به علت لغو این نوع تحریم علیه لیبی این تحریم به ایسا یا قانون تحریم ایران  تغییر نام پیدا کرد.
۳) نفیو ، ریچارد. (۲۰۱۷) .هنر تحریم‌ها . (ترجمه سید علی صادقی) . تهران: انتشارات پیام مهراب
۴) مصاحبه ی آقای دادور با برنامه نگار در تاریخ ۹۹/۰۴/۲۵