امروز دوشنبه، ۲۸ آبان ۱۴۰۳
|به مناسبت پیام حج ۹۸|
آیات پیامهای حج
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای هر سال به مناسبت ایام حج ابراهیمی پیامی خطاب به حجاج و امت اسلامی صادر می‌کنند که از نظر اهتمام به آیات قرآنی در نگاشتن این پیامها درخور اهمیت و بررسی است. بخش فقه و معارف پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR در این یادداشت، آیات قرآنی که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در مجموع پیامهای حج استفاده کرده‌اند را در این مطلب از نظر آماری و محتوایی بررسی کرده است.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای هر سال به مناسبت فرارسیدن ایام حج ابراهیمی، پیامی خطاب به حجاج بیت‌الله الحرام و امت اسلامی صادر می‌کنند. این پیامها دارای مضامین مشترکی از این قبیل تبیین اهمیت حج در عرصه معنوی و اجتماعی و تشریح وضعیت جهان اسلام و نقشه‌های دشمنان هستند. محتوای این پیامها از نظر اهتمام به استفاده از آیات قرآنی در انتقال مفاهیم به مخاطبان جهان اسلام درخور توجه است. ایشان اولین پیام به حجاج را در سال ۱۳۶۸ نگاشتند و پس از آن این سنت را ادامه داده‌اند به طوری که تا سال ۱۳۹۸، تعداد پیامهای حج به ۳۲ مورد رسیده است که از نظر عمق مباحث اسلامی مطرح شده و تحلیلهای به روز از اوضاع جهانی اگر همه پیامها یکجا جمع شود به اندازه‌ی یک کتاب مستقل مطلب خواهد داشت.(۱)پیش از ورود به بحث باید یادآور شد که روش حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در استفاده از آیات قرآن در پیامهای حج نیازمند ژرف‌نگری است، آیات قرآن تنها به عنوان شاهد مثال آورده نشده‌اند، بلکه از آیات برای یافتن مسیر درست و در پاسخ به سؤالات گوناگون زندگی مطرح شده است. در یک نوع تقسیم‌بندی به این روش، روش تفسیر «موضوع‌محور» یا «استنطاقی»(۲) گفته می‌شود، یعنی به نطق و سخن درآوردن قرآن برای مسائلی که در بیرون از قرآن با آنها مواجه می‌شویم، تعبیر «استنطاق» براساس فرمایش امیرالمؤمنین در نهج‌البلاغه درباره‌ی قرآن برگرفته شده است.(۳) شهید صدر نیز در این باره بیان شیوایی دارند: «عبارت استنطاق که در سخن فرزند قرآن آمده است، زیباترین تعبیر از تفسیر موضوع‌محور است که با هدف گفت‌وگوی با قرآن و مطرح ساختن مشکلات موضوعی در محضر آن و به منظور دست‌یابی به پاسخ‌های قرآنی انجام می‌شود.»(۴) در ادامه به گزارشی از آمار کاربرد آیات در پیامهای حج و سپس توضیح پرتکرارترین این آیات می‌پردازیم.
آمار کلیدر ۳۲ پیام حج از سال ۶۸ تا ۹۸، تعداد ۱۴۸ آیه‌ی قرآن کریم به کار رفته است که از نظر آماری می‌توان گفت در هر پیام به طور میانگین ۴ بار از آیات قرآنی استفاده شده است، هفت آیه‌ی پرتکرار در پیامها به شرح جدول زیر است:
| سوره و آیه | حج ۲۷ | توبه ۳ | فتح ۲۹ | بقره ۲۰۰ | حج ۲۸ | حج ۲۵ | نساء ۷۶ |
| تکرار | ۱۰ | ۶ | ۶ | ۵ | ۵ | ۵ | ۴ |
| مکی/مدنی | مدنی | مدنی | مدنی | مدنی | مدنی | مدنی | مدنی |
| سوره | حج | بقره | نساء | فتح | آل‌عمران | توبه | انبیاء | مائده |
| تکرار | ۳۶ | ۲۰ | ۱۱ | ۷ | ۶ | ۶ | ۴ | ۴ |
| مکی/مدنی | مدنی | مدنی | مدنی | مدنی | مدنی | مدنی | مکی | مدنی |
از نتایج دیگر این است که تمامی آیات و سوره‌های پرتکرار جزو سوره‌های مدنی محسوب میشوند و تنها سوره‌ی مکی پرتکرار، سوره‌ی انبیاء است. سوره‌های مکی شامل سوره‌های کوتاه قرآن و بیان‌کننده مسائل کلی اسلام مانند توحید و نبوت هستند اما سوره‌های مدنی سوره‌های بلند قرآن را شامل می‌شود و دربردارنده احکام و قوانین جامعه‌ی اسلامی هستند. توجه بیشتر به سوره‌های مدنی در پیامهای حج، نشان از جهت‌گیری این پیامها در ارائه دستورات قرآنی و یادآوری قانونهای الهی به امت اسلامی است.
۱) سوره حج، آیه ۲۷، فرمان عمومی حج
﴿وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یأْتُوک رِجَالًا وَعَلَى کلِّ ضَامِرٍ یأْتِینَ مِنْ کلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ.﴾
ترجمه:
(ای پیامبر) مردم را دعوت عمومى به حج کن؛ تا پیاده و سواره بر مرکبهاى لاغر از هر راه دورى بسوى تو بیایند.
این آیه که ۱۰ بار در پیامهای حج تکرار شده است، بیشتر در مقام بیان اهمیت فریضه‌ی حج یادآوری شده است. از نگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، اولین شخصیتی که پس از سالها پرده‌ی غفلت را از ذهن مسلمانان بیرون کشید و به رازهای حج معطوف ساخت امام خمینی(رحمه‌الله) بود: «او حجّ ابراهیمی را ندا کرد و خلایق را بدان فرا خواند. یکبار دیگر صلای: اذّن فی النّاس بالحجّ را به گوش جهانیان رسانید.»(۵) مخاطب این آیه در درجه‌ی اول ذهن و دل مسلمانان است، «فراخوان قرآنیِ ﴿وَ اَذِّن فِی النّاسِ بِالحَج﴾، دعوت همگان در طول تاریخ بر سر این سفره‌ی رحمت است تا هم دل و جان خداجوی و هم نگاه و اندیشه‌ی خردورز آنان از برکات آن بهره‌مند گردد.»(۶) همان کسانی که به این دعوت الهی پاسخ شایسته گفته‌اند، «مکه و منا و مشعر و عرفات، منزلگاه انسانهای خوشبختی است که به ندای: ﴿و اذّن فی النّاس بالحجّ ...﴾ پاسخ گفته و به حضور در میهمانی خدای غفور و کریم سرافراز گشته‌اند.»(۷)
نکته قابل تأمل در این آیه در عبارت «فج عمیق» یعنی «راه‌های دور» است، کسانی که حج را عبادتی فردی تلقی می‌کنند به مقصد مندرج در این آیه دقت نکرده‌اند، اگر «فقط عبادت و رابطه‌ی جداگانه‌ی انسانها با خدای خود مطلوب بود، آمدن از ﴿کلّ فجّ عمیق﴾ و پیاده و سواره، آن هم در یک موسم خاص، چه معنی داشت؟ رنج پیمودن این راه، چرا؟»(۸) از نظر ایشان یکی از اهداف این گردهمایی حتماً وحدت مسلمین و عظمت امت اسلامی است.
۲) سوره توبه، آیه ۳، فرمان برائت از مشرکین
﴿وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ یوْمَ الْحَجِّ الْأَکبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ وَرَسُولُهُ...﴾
ترجمه:
و این، اعلامى است از ناحیه خدا و پیامبرش به (عموم) مردم در روز حج اکبر (روز عید قربان) که: خداوند و پیامبرش از مشرکان بیزارند!
این آیه که به آیه‌ی برائت مشهور است، در موسم حج سال نهم هجری نازل شد که پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به امیرالمؤمنین(علیهالسّلام) فرمان داد این آیه را به همگان ابلاغ کند. «پیامبر مکرّم اسلام(صلّی‌‌‌اللَّه‌‌‌علیه‌‌‌واله)، اذان برائت را در حج سر داد و آیات برائت را از حنجره‌‌‌ی امیر مؤمنان (علیهالسّلام) در مراسم حج تلاوت فرمود.»(۹) حضرت آیت‌الله خامنه‌ای چهار نکته مهم درباره‌ی این آیه مطرح می‌کنند. اول، از این آیه استفاده می‌شود که مراسم حج فریضه‌ای سیاسی است، اگر این نبود دلیلی نداشت که پیامبر آیات برائت را در موسم حج به گوش مردم برساند،(۱۰) حج «جایگاه برائت از دیو و دَد و شیطان و پیوستن به جنود رحمان است.»(۱۱) بنابراین «حج با این مفهوم روشن و جلی است که برترین جایگاه برائت از مشرکین شناخته شده و خدای متعال از زبان خود و نبیّ مکرمش(صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، اعلام برائت از مشرکین را به روز حج اکبر موکول ساخته است.»(۱۲) دوم اینکه در قرآن به هر دو جنبه‌ی فردی و اجتماعی حج توجه شده است، اگر صحبت از ذکر الهی در حج شده است در کنار آن فرمان برائت از مشرکین نیز صادر شده است.(۱۳) سومین نکته در توجه به جنبه وحدت در حج است، درست است که فرمان اعلام بیزاری از مستکبرین در حج باید عمل شود اما هرگونه جدال و اختلاف با برادران مسلمان در حج ممنوع و حرام اعلام شده است، «حتّی بگومگوی دو برادر مسلمان نیز که در زندگی عادی چندان مهم نمی‌نماید، در حج ممنوع و حرام است؛ ﴿فَلا رَفثَ وَ لافُسوقَ وَ لاجِدالَ فِی‌الحَجّ﴾.»(۱۴) چهارمین نکته در فلسفه‌ی این حکم الهی است، به این معنی که «اگر جهان اسلام و امت اسلامی، روزی از وجود دشمنان جرّار فارغ گردد و چنین چیزی ممکن شود، برائت نیز بی‌‌‌فلسفه خواهد بود. ولی با وجود دشمنها و ستیزه‌‌‌گریهای کنونی، غفلت از دشمن و بی‌‌‌مبالاتی به برائت، خطایی بزرگ و پُرخسارت است.»(۱۵)
۳) سوره فتح، آیه ۲۹، سرسختی با کفار و مهربانی مسلمانان با یکدیگر
﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أشِدَّاءُ عَلَى الْکفَّارِ رُحَمَاءُ بَینَهُمْ تَرَاهُمْ رُکعًا سُجَّدًا یبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللهِ وَرِضْوَانًا...﴾
ترجمه:
محمّد(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فرستاده خداست؛ و کسانى که با او هستند در برابر کفّار سرسخت و شدید، و در میان خود مهربانند؛ پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود می‌بینى در حالى که همواره فضل خدا و رضاى او را می‌طلبند.
این آیه که ۶ بار در پیامهای حج بکار رفته است جزو آیات پرکاربرد در کل بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای است، درواقع یکی از آیات کلیدی است که نوع روابط بین‌المللی اسلام را بیان میکند، سه رکن اصلی جامعه‌ی اسلامی در این آیه تصریح شده است، اول جبهه‌گیری مقتدارنه در برابر دشمنان، دوم عطوفت و مهربانی در بین مؤمنان و سوم عبودیت و خشوع در برابر خداوند است.(۱۶) اما دنیای اسلام این آیه را در برابر دشمنان به فراموشی سپرده است، «ما در برابر هجوم دشمن نابکار به وظیفه‌ی دینی و عقلی خود عمل نکردیم؛ هم ﴿اَشِّدآءُ عَلَی الکُفّار﴾ را از یاد بردیم، و هم ﴿رُحَمآءُ بَینَهُم﴾ را. نتیجه آن است که دشمن صهیونیست در قلب جغرافیای جهان اسلام در حال فتنه‌گری است.»(۱۷) وقتی از این آیه غفلت می‌شود معادلات تشخیص دوست و دشمن بهم می‌خورد، بخشی از سران کشورهای اسلامی «به جای اعتماد به وعده‌ی الهی، به دشمنان خدا اعتماد»(۱۸) کردند در نتیجه «به جای مبارزه با صهیونیسم و استکبار با برادر مسلمان»(۱۹) می‌جنگند.
۴) سوره بقره، آیه ۲۰۰، تشویق به ذکر الهی در حج
﴿فَإِذَا قَضَیتُمْ مَنَاسِککمْ فَاذْکرُوا اللَّهَ کذِکرِکمْ آبَاءَکمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکرًا...﴾
ترجمه:
و هنگامى که مناسک (حج) خود را انجام دادید، خدا را یاد کنید، همانند یادآورى از پدرانتان (آن گونه که رسم آن زمان بود) بلکه از آن هم بیشتر!
این آیه به مناسک و آداب معنوی حج نظر دارد لکن حضرت آیت‌الله خامنه‌ای هر جا به این آیه در پیامهای حج استناد کرده‌اند، در کنار آن به بیان ابعاد اجتماعی حج نیز پرداخته‌اند. معنویت محض، به معنای جدایی از سیاست، در حج مدنظر نیست، دو گانه‌ی تقرّب به خدا و بیزاری از دشمنان خدا در حج نمود واقعی دارد، بی‌توجهی به هرکدام از این دو عنصر، انسان را از مقصد اسلام منحرف میکند، «تقرّب به خدا، ذکر و نماز و تسلیم و احرام و به خود و خدا اندیشیدن و سعی و صفا را می‌طلبد.»(۲۰) و «اجتناب از شیطان و طاغوت، دل کندن ازشهوات و هوسهای خوارکننده وکمک گرفتن ازنیروی صبر واراده‌ی خود ونیز نیروی عظیم امت اسلامی را لازم دارد.»(۲۱)
نکته‌ی محوری این آیه اهمیت تداوم ذکر الهی بعد از مراسم حج است، «حاجیان پس از آنکه مناسک پر رمز و راز حجّ را که خود لبالب از ذکر و خشوع است به جای آوردند، بار دیگر به ذکر خدا فرا خوانده میشوند.»(۲۲) علت این تأکید بخاطر امیدی است که ذکر الهی برای انسان پدید می‌آورد، یاد خدا دلهای افسرده را امید می‌بخشد و امید انسان را در پیمودن گردنه‌های لغزنده قادر می‌سازد، «این سرچشمه‌ی مبارک باید پس از دوران حجّ نیز همچنان بجوشد و این دستاورد، ادامه یابد.»(۲۳)
۵) سوره حج، آیه ۲۸، بهره‌مندی از منافع حج
﴿لِیشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَیذْکرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ فَکلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِیرَ.﴾
ترجمه:
تا شاهد منافع گوناگون خویش (در این برنامه حیات‌بخش) باشند؛ و در ایام معینى نام خدا را، بر چهارپایانى که به آنان داده است، (به هنگام قربانى کردن) ببرند؛ پس از گوشت آنها بخورید؛ و بی‌نواى فقیر را نیز اطعام نمایید!
هدف از گردهمایی حج رسیدن به منافع حج است، اما سؤال این است که منافع حج چیست که امت اسلام باید در زمان و مکان واحد اجتماع نمایند تا به این منافع دست یابند، «بی‌شک یکی از برترین مصداقها برای ﴿لِیَشهَدوا مَنافِعَ لَهُم﴾ همین دیدار سالیانه‌ی آحاد امّت اسلامی در کنار خانه‌ی خدا است. این، رمز وحدت اسلامی و نماد امّت‌سازی اسلام است که باید در زیر سایه‌ی بیت‌الله قرار داشته باشد.»(۲۴) همین که مسلمانان در یک محل ولو در مدت زمان اندک اجتماع کنند، نشان می‌دهد که می‌توانند به صورت امت یکپارچه دربیایند. اعمال حج مجموعه‌ی کاملی از نیازمندیهای انسان را دربردارد، هم خلوت با خدا است و هم وحدت و یکدلی با خلق خدا؛ هم آراستگی دل است و هم دل سپردن به امت اسلامی؛ هم خشوع در برابر حق است و هم صلابت در برابر باطل.(۲۵) حجی که از این منافع تهی باشد حج درست نیست، هرچند از لحاظ تعداد حج‌گزاران زیاد باشد، «گرفته شدن حج به این نیست که از مسلمانان، کسی به حج نرود. بل به این است که مسلمانان از منافع بی‌شمار آن محروم بمانند. زیاد شدن آن نیز به این نیست که هر سال گروههای بیشتری حج کنند. بل به این است که از منافع آن بهره‌مند شوند که: ﴿لیشهدوا منافع لهم.﴾»(۲۶)
۶) سوره حج، آیه ۲۵، تعلق خانه خدا به همگان
﴿إِنَّ الَّذِینَ کفَرُوا وَیصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِی جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاءً الْعَاکفُ فِیهِ وَالْبَادِ...﴾
ترجمه:
کسانى که کافر شدند، و مؤمنان را از راه خدا بازداشتند، و (همچنین) از مسجد الحرام، که آن را براى همه مردم، برابر قرار دادیم، چه کسانى که در آنجا زندگى می‌کنند یا از نقاط دور وارد میشوند (مستحقّ عذابى دردناکند).
بخش اول این آیه درباره‌ی کسانی است که مانع حج مسلمانان میشوند، اگر در مقام مصداق‌یابی این آیه در دوران معاصر باشیم، بر حکام سعودی قابل تطبیق است، حکام سعودی که می‌باید خادم حرمین شریفین باشند، تبدیل به مانع‌کنندگان بیت‌الله شدند، این حکام در دو مقطع زمانی مصداق این بخش آیه‌ی شریفه شدند، یکی مربوط می‌شود به بعد از حادثه‌ی حج خونین سال ۶۶ که به مدت ۴ سال صد عن سبیل الله کردند،(۲۷) دیگری به حادثه‌ی منا در سال ۹۴ مربوط می‌شود که به مدت ۱ سال موجب محرومیت حجاج ایرانی شدند.(۲۸) بخش دوم آیه حکمی درباره سرزمین حج است، «خانه‌ی خدا متعلّق به همگان است.»(۲۹) همه انسانها در آن جایگاه یکسان و امنی باید داشته باشند، درآوردن لباس تفاخر و تمایز و درآمدن به لباس اتحاد و همدلی(۳۰) نشان‌گر این حکم الهی است، «چنین هست که کعبه، افزون بر نمایندگیِ کلمه‌ی توحید، مظهر توحید کلمه و برادری و برابری اسلامی نیز هست.»(۳۱) بنابراین امنیت همگان در حج از عوامل آرامش بخش برای مسلمانان است، «در این فریضه‌ی بی‌نظیر، امنیّت زمان و مکان همچون نشانه‌ای آشکار و ستاره‌ای درخشان، دل انسانها را آرامش می‌بخشد و حج‌گزار را از محاصره‌ی عوامل ناامنی که از سوی ستمگران سلطه‌گر، همواره آحاد بشر را تهدید کرده است بیرون میکشد.»(۳۲)
۷) سوره نساء، آیه ۷۶، مبارزه با طاغوت و ضعف فریب دشمن
﴿الَّذِینَ آمَنُوا یقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَالَّذِینَ کفَرُوا یقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیطَانِ إِنَّ کیدَ الشَّیطَانِ کانَ ضَعِیفًا.﴾
ترجمه:
کسانى که ایمان دارند، در راه خدا پیکار مى‌کنند؛ و آنها که کافرند، در راه طاغوت (بت و افراد طغیانگر). پس شما با یاران شیطان، پیکار کنید! (و از آنها نهراسید!) زیرا که نقشه شیطان، (همانند قدرتش) ضعیف است.
این آیه ۴ بار در پیامهای حج بکار رفته است که در سه مورد از آن بخش انتهایی آیه مورد استناد قرار گرفته است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای برای باورمند کردن امت اسلامی به این آیه، تجربه‌ی ملت ایران را به عنوان شاهد مثال می‌آورند، «کشور ما در این مدت بیشترین تهدید و عناد و خباثت را از استکبار دریافت کرده و ملت ما در این مدت، بیشترین ایمان و ایستادگی و افتخار را کسب کرده است. ما سخن قرآن را در عمل تجربه کردیم که می‌فرماید: ﴿إنَّ کَیدَ الشَّیطانِ کانَ ضَعیفا﴾.»(۳۳) ایشان این مطلب را به صورت قاعده برای امت اسلامی اعلام می‌کنند، «در هر نقطه‌ی دیگر نیز که مقاومتِ برخاسته از عزم و ایمان، مردم را به مصاف مستکبران پرمدعا کشانید، پیروزی نصیب مؤمنان و شکست و رسوائی سرنوشت حتمی ستمگران شد.»(۳۴) در واقع دشمن به هر مقدار که قوی باشد اما در مقابل عظمت اسلام کوچک است و در مبارزه با اسلام به پذیرش شکست مجبور خواهد شد.(۳۵)
جمعبندیاز مجموع مطالبی که بیان شد این به دست می‌آید که تأکید محوری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در آیات قرآنی که در حج به کار برده‌اند، ایجاد وحدت امت اسلامی در برابر دشمنان و مستکبران است. درسی که پیروان دین محمدی از قرآن کریم باید بپذیرند نگاه مجموعی به جنبه‌های فردی و اجتماعی حج است. اگر در آیاتی توجه به بُعد معنویت و ذکر الهی در حج آمده است باید آیات مربوط به بُعد سیاسی حج را نیز ملاحظه کنند، آنجا که برائت از مشرکین و شیطان‌های زمانه را با لحن شدید بیان می‌دارد.
پانوشت:
۱) تعداد کل کلمات ۳۲ پیام حج رهبر انقلاب اسلامی از سال ۶۸ تا ۹۸، حدود ۶۳ هزار ۳۰۰ کلمه شده است.
۲) روش شناسی تفسیر موضوعی قرآن، کاظم قاضی‌زاده، قم، انتشارات دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۹۶، ص۲۸.
۳) نهج‌البلاغه، خطبه۱۵۸: «ذَلِکَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ وَ لَنْ یَنْطِقَ وَ لَکِنْ أُخْبِرُکُمْ عَنْهُ أَلَا إِنَّ فِیهِ عِلْمَ مَا یَأْتِی وَ الْحَدِیثَ عَنِ الْمَاضِی وَ دَوَاءَ دَائِکُمْ وَ نَظْمَ مَا بَیْنَکُم.»، ترجمه: «آن نور قرآن است، آن را به سخن آرید ولى هرگز سخن نمى‌گوید، امّا من شما را از آن خبر مى‌دهم:آگاه باشید که دانش آنچه مى‌آید، و خبر آنچه که در جهان گذشت، و درمان دردهاى شما و مقرّرات نظم دهنده زندگیتان در این کتاب است.»
۴) پژوهشهای قرآنی، سیدمحمدباقر صدر، ترجمه سیدجلال امیرآقایی، قم، پژوهشگاه علمی تخصصی شهید صدر، چاپ اول ۱۳۹۵، ص۴۰.
۵) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۷۲/۲/۲۸
۶) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۹۸/۵/۱۴
۷) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۹۰/۸/۱۴
۸) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۶۸/۴/۱۴
۹) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۷۷/۱/۱۲
۱۰) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۷۳/۲/۲۵
۱۱) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۸۰/۱۱/۳۰
۱۲) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۷۰/۳/۲۶
۱۳) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۷۵/۲/۴
۱۴) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۷۰/۳/۲۶
۱۵) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۷۷/۰۱/۱۲
۱۶) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۸۶/۹/۲۷
۱۷) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۹۶/۶/۸
۱۸) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۹۳/۷/۸
۱۹) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۹۳/۷/۸
۲۰) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۷۴/۲/۱۴
۲۱) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۷۴/۲/۱۴
۲۲) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۸۴/۱۰/۱۹
۲۳) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۸۴/۱۰/۱۹
۲۴) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۹۷/۵/۲۹
۲۵) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۸۷/۹/۱۷
۲۶) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۷۱/۳/۱۳
۲۷) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۶۸/۴/۱۴
۲۸) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۹۵/۶/۱۵
۲۹) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۹۷/۵/۲۹
۳۰) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۸۸/۹/۵
۳۱) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۸۸/۹/۵
۳۲) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۹۵/۶/۱۵
۳۳) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۸۲/۱۱/۸
۳۴) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۸۸/۹/۵
۳۵) پیام به حجاج بیت‌الله الحرام ۱۳۶۸/۴/۱۴
در اين رابطه بخوانید :
- پیامها و نامه‌ها / پیام به حجاج بیت‌الله الحرام
لطفاً نظر خود را بنویسید:
ضمن تشکر ، نظر شما با موفقیت ثبت شد.
