ثبات قدم؛ دعای همیشگی مؤمنان

حضرت آیت‌‌الله خامنه‌ای در سی‌امین سالروز رحلت امام خمینی (۱۳۹۸/۳/۱۴) در خاتمه‌ی سخنرانی دعایی به این مضمون فرمودند: «یا مُقَلِّبَ القُلوبِ ثَبِّت قُلوبَنا عَلی دینِک.» پیش از این نیز ایشان در شرح این دعا مطالبی بیان فرموده بودند که بخش فقه و معارف پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR نکاتی درباره‌ی این دعا و شرح رهبر انقلاب بر فرازهای آن را منتشر می‌کند.

محور اصلی بیانات حضرت آیت‌‌الله خامنه‌ای در سی‌امین سالروز رحلت امام خمینی (۱۳۹۸/۳/۱۴) منطق مقاومت امام بود و بر همین اساس به تشریح این بُعد از حرکت امام پرداختند. اگر چه بیشتر نکات درباره‌ی مقاومت در عرصه‌ی اجتماعی-سیاسی مطرح شد اما مقاومت در عرصه‌ی دینداری نیز مورد اشاره قرار گرفت. رهبر انقلاب در خاتمه سخنرانی چند دعا فرمودند که اولین دعای ایشان، دعای ثبات قدم در دین بود: «یا اَللهُ یا رَحمانُ یا رَحیمُ یا مُقَلِّبَ القُلوبِ ثَبِّت قُلوبَنا عَلی دینِک.»

توصیه مرحوم آیت‌الله بهجت به حضرت آیت‌الله خامنه‌ای
 این دعا یکی از دعاهای توصیه شده علمای بزرگ است و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نیز در سال ۱۳۸۹ در دیدار فضلای حوزه علمیه قم خاطره‌ای از توصیه‌ی مرحوم آیت‌الله بهجت به ایشان درباره خواندن این دعا بیان فرمودند: «مرحوم آقای بهجت (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه) میفرمودند این دعا را زیاد بخوانید: "یا الله یا رحمان یا رحیم یا مقلب القلوب ثبت قلبی علی دینک". ممکن بود یک اشکال مقدّری وجود داشته باشد، ایشان به آن هم جواب می‌داد. ممکن بود کسی بگوید وقتی میگوئیم "ثبت قلبی علی دینک"، ما که دینمان درست است، منطقی است، مستحکم است، این برای آن طبقات پایین است. ایشان میفرمود در هر طبقه‌ای که دل انسان و ایمان انسان و دینداری انسان هست، تنزل از آن طبقه، برگشت است. "ثبت قلبی علی دینک" یعنی دین را در همان طبقه‌ی عالی نگه دار و تثبیت کن.»(۱)

دعای «غریق» در کتب حدیثی
در کتب احادیث شیعه این دعا به دعای «غریق» معروف است(۲)، توصیه‌ی امام صادق(علیه‌السلام) نسبت به رعایت دقیق الفاظ این دعا حکایت جالبی دارد. عبدالله بن سنان که از راویان ثقه و پر روایت است از امام صادق علیه‌السلام نقل میکند که امام فرمود به زودی در شبهه‌ای خواهید افتاد که از آن رهایی نمی‌یابید مگر کسی که دعای غریق را بخواند. راوی می‌پرسد که دعای غریق چگونه است؟ امام فرمود این‌گونه می‌گویی: «یا اَللهُ یَا رَحْمانُ یا رَحِیمُ یا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَى دِینِکَ»، یعنی «ای خدا! ای بخشایشگر! ای مهربان! اى دگرگون‌ساز دل‌ها! دل مرا بر دینت استوار گردان.» راوی این حدیث کلمه‌ی «الابصار» را اضافه میکند و دعا را این‌طور تکرار می‌کند: «یَا اَللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا مُقَلِّبَ اَلْقُلُوبِ وَ اَلْأَبْصَارِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَى دِینِکَ»، امام فرمود درست است که خداوند دگرگون‌ساز دلها و چشم‌هاست اما همان‌طور که من گفتم دعا را بخوان، «یَا مُقَلِّبَ اَلْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَى دِینِکَ».

همچنین یکی از دعاهایی که رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بسیار می‌خواند همین دعا بود، سید مرتضی در کتاب امالی که جزو کتب معتبر حدیثی است، روایتی را در این باره گزارش می‌کند، روایت از این قرار است که از امّ‌سلمه، همسر پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله)، می‌پرسند بیشترین دعای پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) چه بود؟ ام‌سلمه می‌گوید من همین سؤال را از پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) پرسیدم و ایشان فرمودند: «یا مقلّب القلوب، ثبّت قلبى على دینک» و در ادامه فرمودند: ای ام‌سلمه هیچ انسانی نیست مگر اینکه قلبش میان دو انگشت از انگشتان قدرت الهی است، آنچه را بخواهد پایدار می‌دارد و آنچه را بخواهد به انحراف می‌کشاند.(۳) این حدیث در کتب معتبر حدیثی اهل سنت نیز نقل شده است.(۴)



شرح فرازی از دعا
در واقع «پایداری» و «انحراف» دل یک عمل دوجانبه بین انسان و خداوند است. قدم اول اختیار و عمل انسان است و قدم بعدی نتیجه‌ای است که خداوند بر آن عمل مترتب می‌کند و از این منظر پایداری و انحراف منتسب به خداوند می‌شود. انحراف از صراط مستقیم حق «یک قدمِ آن دست خود انسان است، اما نتایج و عواقبش از سوی خدای متعال است.»(۵) اگر کسی قدم را کج گذاشت، به خواسته‌ی هوای نفس تن داد، دنبال مادیات و شهوات رفت، خدا هم دل او را از راه حق برمی‌گرداند. برگرداندن دلها تابع مقدّماتى است که خودمان فراهم مى‌کنیم. نگاه و توجه انسان به امور مختلف تحت اختیار خود اوست، اما گام بعدی الزاماً دست خود او نیست، به عبارت دیگر اگر انسان به سمت نور و هدایت و معنویت رو کند، دل متوجه به راه خدا میشود، اما اگر توجهش به سمت مادیات و گناهان جلب شود، نتیجه طبیعی آن، دلبستگی به مادیات است(۶)، در ادبیات دینی اولین عقوبت این انحراف «سلب توفیقات الهی»(۷) بیان شده است. بنابراین برای گرفتار نشدن به انحراف، انسان دائماً به تذکر احتیاج دارد و یکی از توصیه‌های معصومین در این زمینه خواندن دعای غریق است که در آن ثابت نگه داشتن دل در راه دین را از خداوند درخواست می‌کنیم.


۱) بیانات در دیدار جمعی از اساتید و فضلا و طلاب نخبه‌ی حوزه علمیه قم ۱۳۸۹/۰۸/۰۲
۲) کمال الدین و تمام النعمة، شیخ صدوق، ج۲، ص۳۵۱، «سَتُصِیبُکُمْ شُبْهَةٌ فَتَبْقَوْنَ بِلاَ عَلَمٍ یُرَى وَ لاَ إِمَامٍ هُدًى وَ لاَ یَنْجُو مِنْهَا إِلاَّ مَنْ دَعَا بِدُعَاءِ اَلْغَرِیقِ قُلْتُ کَیْفَ دُعَاءُ اَلْغَرِیقِ قَالَ یَقُولُ یَا اَللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا مُقَلِّبَ اَلْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَى دِینِکَ فَقُلْتُ یَا اَللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا مُقَلِّبَ اَلْقُلُوبِ وَ اَلْأَبْصَارِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَى دِینِکَ قَالَ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مُقَلِّبُ اَلْقُلُوبِ وَ اَلْأَبْصَارِ وَ لَکِنْ قُلْ کَمَا أَقُولُ لَکَ یَا مُقَلِّبَ اَلْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَى دِینِکَ.»
۳) أمالی، سید مرتضی، ج۱، ص۳۱۸.
۴) سنن ترمذی، ج‌۵، ص۳۶۰.
۵) بیانات در دیدار کارگزاران نظام ۱۳۸۰/۰۹/۲۱
۶) بیانات در جمع پاسداران ۱۳۷۹/۱۲/۳۰
۷) بیانات در دیدار کارگزاران نظام ۱۳۸۰/۰۹/۲۱