نشانه‌شناسی پرچم‌ها و سرودهای ملی

«پرچم» و «سرود ملی» در هر کشور، نمایانگر هویت ملی در آن کشور می‌باشد. پرچم با رنگ‌ها و نقش‌هایش و سرود ملی با معانی و مفاهیم و موسیقی‌اش. همزمان با انتشار پرونده‌ی ماه با موضوع «سرود ملی» دکتر عبدالله بیچرانلو، استادیار علوم اجتماعی دانشگاه تهران در یادداشتی به بررسی این دو نماد پرداخته است.

سرود ملی
در سرود ملی هر کشوری، عناصر برجسته‌ی ملی و هویتی هر کشور است که نشانه‌ی آرمان‌ها و آمال فرزندان و مردم آن کشور می‌باشد؛ آرمان‌ها و آرزوهایی همچون آزادی، وحدت و استقلال و برخورداری مردم آن کشور. در سرود ملی هر کشور، به هستی‌شناسی مردم، مبانی و ایدئولوژی نظام‌ سیاسی کشور، تاریخ و شکوه یا پیروزی‌ها بر دشمنان اشاره می‌کنند؛ مثلاً «اتحاد و قانون و آزادی، رمز سعادت ما هستند» یا «نام حق است ما را رهبر / بگو الله اکبر، بگو الله اکبر»^۱

بیشترین واژگان و معانی در سرودهای ملی
پربسامدترین واژگان: وطن (میهن)، کشور، سرزمین، پایداری و جاودانگی، امید، آزادی، صلح، شکوه، شجاعت، سربلندی، عظمت و ... یا مفاهیم معادل آن‌ها از پربسامدترین واژگان در سرودهای ملی هستند.

واژگان و عباراتی برای تأکید بر جاودانگی و مانایی وطن: «پاینده مانی و جاودان»، «استوار باش»، «زنده بمان»، «پایدار تا ابد»، «جاودانه باشی»، «این کشور همیشه تابان خواهد بود / مثل آفتاب در آسمان کبود»، «پاینده بودی، هستی و مانی»
واژگانی برای تأکید بر همبستگی و وفاداری؛ مانند «همه‌ی ما برای میهن»

معانی ایجابی و سلبی در سرودهای ملی: بندهای مختلف سرود ملی ممکن است ایجابی باشد. به این معنی که آمالی را طرح و فلسفه‌ی خاصی را تأیید می‌کنند: «آزاد می‌مانیم»، «حافظ عظمتت خواهیم بود» و ...

برخی بندها ممکن است سلبی باشند و مثلاً مسائل و مصائبی را نفی می‌کنند که در گذشته بر یک کشور تحمیل شده است؛ مثل: «به بندها و وابستگی‌ها برنمی‌گردیم»، «سر خم نخواهیم کرد»، «زیر بار ظلم نخواهیم رفت» و «تن به ذلت نخواهیم داد»، «از آتش دشمن نهراس»، «هراس در جان‌های ما راهی ندارد» و ...

ویژگی‌های قومی یا جغرافیایی در سرودهای ملی: در برخی سرودهای ملی، قومیت‌ها یا اجزاء یا ویژگی‌های جغرافیایی کشورها -مانند رودهای بزرگ آن یا گستره‌ی آن- گنجانده شده است: «دریا و زمینش گوهر مشرق زمین‌اند»، «از ژرفنای دریاهای ما»، «از فراز کوهستان‌های جاوادنه‌ی ما»، «از رود ... تا رود ...»، «نامت در تپه‌زارهای وندهیا و هیمالیا طنین‌افکن است و با نوای جمُنا و گنگ در هم‌ می‌آمیزد»، «خانه‌ی ما را دریا در بر گرفته»، «سرزمین ما آکنده از موهبات طبیعی است»، «این کشور خانه‌ی همه است /  از بلوچ، از ازبک از پشتون و هزاره، از ترکمن و تاجیک، هم عرب و گوجر است» «از دریاهای جنوبی تا شمالگان، جنگل‌ها و دشت‌هایمان گسترده شده، سرزمینی پهناور و رؤیایی برای زندگی»، «دشت‌های شام، و دژهای افراخته سرکشیده است به آسمان، برفراز ابر»، «از دره‌های سبز تا دریاهای بی‌کران».

همچنین بندهایی از برخی سرودهای ملی  بر وحدت، همبستگی و اتحاد میان مردم آن کشور تأکید دارند: «هزار هزار دل‌های ما، به‌سان یک قلب می‌تپد»، «متحد و یکپارچه‌ایم»، «دست در دست یکدیگر داریم»، «برادرانه، با قلب‌ها و با دستانمان» و ...
در برخی از سرودها به‌ویژه کشورهایی که پیشینه‌ی انقلاب یا مبارزه برای دستیابی به استقلال داشته‌اند، بندهایی پرشور به منظور تقویت همبستگی و حفظ شور مبارزه گنجانده شده است: «بپا خیزید»، «برخیزید»، «به پیش بتازید»، «آن‌جا که کوه‌ و کمر پاسخ می‌دهد، آن فراخوان برمی‌خیزد که گرد هم آیید و یکپارچه برپا می‌ایستیم»، «بگذار تا با شجاعت، دست به دست هم دهیم» و ...

خطاب‌های سرودهای ملی
در بندهای سرودهای ملی، شاهد انواع گوناگون خطاب‌قراردادن نیز هستیم. در بسیاری از موارد  این خطاب‌قراردادن  دالّ بر اعلام وفاداری یا عهدبستن با وطن یا رهبر یک کشور یا طلب‌کردن آمالی برای وطن است:
۱. خطاب به میهن؛ «در درخشش این اقبال، جوانه کن، جوانه کن سرزمین پدری»، «دیار ارجمند ما به بخت ما سرِ عزیز تو بلند باد / سعادت تو، دولت تو بی‌گزند باد»، «تو مادرِ یگانه‌ای / بقای تو بود بقای خاندان ما / مرام تو بود مرام جسم و جان ما»، «ای دژ مقدسمان / ای میهن عزیزمان، با اراده‌ی راسخ و عزم باشکوهت / یادمان تمام دوران‌هایی / پرشکوه باش ای مام میهن»، «ای افتخار ما / ما دست خود را به سوی تو دراز کرده‌ایم»، «رُستنگاه آزادگان / برآمدنگاه روشنی‌ها / انجمن‌گاه سرفرازی و پشتیبانی‌ها / سرفرازی و پشتیبانی‌ات پاینده باد»، «ای میهن گرامی، میهن پرستیدنی ما درود، درود»، «برای پسران این خاک تو مادری مهربانی میهن گرامی»

۲. خطاب به مردم آن کشور (شامل نیاکان، زندگان و آیندگان)؛ «بیایید تا برای آزادی زندگی کنیم و بکوشیم»، «بیایید همه برای این هدف تلاش کنیم»، «بیایید مسرور باشیم، زیرا که جوان و آزادیم» «فرزندان میهن بپاخیزید، روز شکوه و سرفرازی رسیده است.» «سلاح برگیرید» «گُردان‌های رزم را تشکیل دهید.»، «پاسداران سرزمین، درود بر شما / خوار نخواهند شد روان‌های سربلند ما»، «برادران بیایید برای سرفرازی بکوشیم تا جهان را گواه گیریم.»

۳. خطاب مستقیم به خداوند یا به طور غیر مستقیم و به صورت دعا: «خدایا به نیایش‌های ما گوش فراده»، «خدایا ما را رستگار ساز»، «خدایا به کشور ما برکت ده»، «خدایا کشور ما را از گزندها حفظ کن»، «خدایا رنج مردم را از بین ببر.» «خدایا کشور ما را از جنگ دور کن.»، «پاک سرزمین شاد باد / مرکز یقین شاد باد»، «پروردگار برای ابد آن را محفوظ نگهدارد.»

۴. خطاب به دشمنان کشور: «بلرزید! ای خائنان و ظالمان / ای مایه‌ی شرم همه‌ی مردان نیک»، «نقشه‌های پدرکُشی‌تان جزا داده خواهند شد»، «ما همه سربازانیم به کارزار شما / اگر دلاوران جوان ما بر خاک اُفتند، آماده‌ی پیوستن به کارزار با شما»، «زمانه‌ی گستاخی به سر رسیده است و ما آن را مانند کتابی بسته‌ایم، امروز روز حساب است / پس آماده شو و جواب خود را بگیر.»

۵. خطاب به یک رهبر یا خطاب به حاکم یک کشور: به‌ویژه در نظام‌های سلطنتی که پادشاهان قدرت بی‌چون و چرا به شمار می‌آیند.

۶. خطاب به پرچم یک کشور: «صورتت را برنگردان، قربانت گردم ای هلال نازنین»

۷. خطاب به یک آرمان بلند مانند آزادی: «اگر تحقق این برابری که با بازوان نیرومند خود بدان دست یافتیم در آغوش تو است، ای آزادی  سینه‌ی ما در برابر مرگ خواهد ایستاد.»
 
پرچم
درفش، بیرَق، عَلَم، لَواء یا رایَت به معنی پرچم  از دیرباز مورد استفاده بوده و از آن به عنوان علامت معین رهبر، لشکر، فرمانده‌ لشگریان و ... استفاده ‌شده است.

همانند نام کشور، پرچم و نشان آن نیز در شناخت هر کشوری مهم است و نشان‌دهنده‌ی هستی‌شناسی، انگیزه‌ها، باورها، آرمان‌ها، نگرش‌ها و ایدئولوژی و در برخی موارد حتی بیانگر پیشینه‌ی یک ملت است. پرچم ممکن است بیان‌کننده‌ی شرایط جغرافیایی، فرهنگی و حتی صنعتی و کشاورزی یک کشور نیز باشد. پرچم مهم‌ترین سند هویتی و نماد ملی یک کشور در عرصه‌ی بین‌المللی است و به طور بسیار فشرده و انتزاع‌یافته، یک ملت و باورهای آن را معرفی می‌کند.

تاریخچه‌ی پرچم
اقوام، پیروان ادیان و دولت-ملت‌های مختلف، در طول تاریخِ برای ایجاد تمایز میان هویت خود با دیگران، از پرچم طراحی‌شده و نمایانگر باورهای خود استفاده کرده‌اند. نخستین پرچم‌های رسمی در کشورهایی مانند چین برای مشخص کردن بخش‌های مختلف ارتش به کار می‌رفت. بیشترین تغییر و تحولات پرچم‌ها مربوط به کارکردهای آن‌ها در دریا بوده است. کشتی‌ها پرچم‌ها را برای شناسایی از فاصله‌ی دور و بسیاری مقاصد دیگر استفاده می‌بردند. برخی پرچم‌های مشهور مانند پرچم‌های هلند و اسپانیا مشخصاً برای کاربرد دریایی طراحی شده بودند.

با پیدایش دولت-ملت‌ها، پرچم‌ها نقش و اهمیت بسیار پررنگی یافتند و از جایگاه برجسته‌تری در عرصه‌ی سیاست برخوردار شدند. بسیاری از کشورهای استقلال‌یافته، پرچم‌هایی را براساس ایدئولوژی و رویکرد احزاب سیاسی یا گروه‌هایی که استقلال آن کشور را به ارمغان آورده بود، طراحی و استفاده کردند. امروز پرچم هر کشور به عنوان یک نماد بسیار پرمعنی و بیانگر هویت، تاریخ، فرهنگ و فلسفه‌ی هر کشور، در ایجاد همبستگی و اتحاد شهروندان، قومیت‌ها، پیروان ادیان و مذاهب گوناگون، مناطق جغرافیایی و اجتماع‌های فرهنگی مختلف ذیل ملت‌ها نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند. در حال حاضر در بسیاری از کشورها یک روز در سال به‌ عنوان روز پرچم ملی جشن گرفته می‌شود.

شکل پرچم‌ها
پرچم‌ها معمولاً مستطیل شکل هستند، اما میتوانند به شکل‌های دیگری که بتوان آن‌ها را برافراشت نیز طراحی شوند، و مثلاً به شکل سه‌گوش. از انواع غیر معمول پرچم‌ها میتوان به پرچم غیر مستطیل شکل نپال و پرچم مربع‌شکل سوئیس اشاره کرد. طراحی و شکل بعضی از پرچم‌ها الهام‌بخش پیدایش و طراحی دیگر پرچم‌ها بوده است و برخی از آن‌ها بر اساس هدفی خاص ایجاد شده است.

نمادهای گوناگون در پرچم‌های جهان
۱. صلیب: نشانه‌ی پیشینه‌ی حاکمیت فرهنگ مسیحی و پیروی از دین مسیحیت در یک کشور است. در پرچم کشورهایی مانند یونان، دانمارک، فنلاند، ایسلند، نروژ و سوئد و بسیاری از کشورهای دیگر دیده می‌شود.

۲. هلال ماه و ستاره: این دو در کنار یکدیگر، متشکل از دو بخش هلال ماه و ستاره پنچ‌گوشه، معمولاً به نشانه‌ی اسلام و پیشینه‌ی حاکمیت فرهنگ اسلامی و پیروی از دین اسلام در یک کشور به کار می‌رود که در پرچم کشورهایی مانند ترکیه٬ پاکستان٬ الجزایر٬ جمهوری آذربایجان٬ مالزی٬ موریتانی٬ تونس به کار رفته است. در پرچم برخی کشورها مانند مالدیو، هلال به‌تنهایی نیز نشانه‌ی اسلام است.

۳. ستاره پنج‌پَر زرد: نشانه‌ی حاکمیت حزب کمونیست به‌شمار می‌رود و در پرچم کشورهایی مانند چین استفاده شده است. در پرچم ویتنام نیز نشانه‌ی پنج گروه از کارگران است که سوسیالیسم را در این کشور برقرار کردند.
ستاره‌ها در پرچم‌های برخی کشورها مانند هندوراس و فیلیپین (سه‌ستاره)، ترکمنستان (پنج‌ستاره) یادآورنده‌ی تعداد ایالت‌ها یا استان‌ها یا مناطق اصلی این کشورهاست. پنج ستاره در پرچم کوزوو، نشانه‌ی پنج جامعه‌ی فرهنگی در این کشور است.
در برخی کشورها مانند قرقیزستان، تعداد اشعه‌های خورشید چنین کارکردی دارد. مثلاً در پرچم قرقیزستان، ۴۰ اشعه، به نشانه‌ی ۴۰ قبیله  و ۴۰ قهرمان این کشور وجود دارد.

۴. نوار پرچم: در پرچم برخی کشورهای تعداد نوارهای روی پرچم دلالتی خاص دارد؛ از جمله در پرچم مالزی که تعداد ۱۴ نوار قرمز و سفید، نشانه‌ی ۱۴ استان یا ایالت این فدراسیون هستند. در پرچم یونان، ۹ نوار سفید و آبی، نمایاننده‌ی ۹ هجای فریاد «آزادی یا مرگ» در زبان یونانی است که در طول جنگ استقلال این کشور سرداده می‌شد.

۵. نشانه‌های صنعتی یا کشاورزی: این نشانه‌ها بیانگر رواج صنعت یا کشاورزی یا علاقه‌مندی به رواج آن یا توجه به قشر صنعتگر و کشاورز (در پرچم‌های کشورهایی مانند برمه، آنگولا، موزامبیک و ...) هستند.

۶. تصاویر گیاهان یا حیوانات: تصاویر گیاهان نشانه‌ی پوشش غالب گیاهی در یک کشور است. در پرچم لبنان (درخت سدر) و کانادا (برگ افرا)
تصاویر حیوانات نیز نشانه‌ی علاقه‌مندی یا باور مذهبی مردم به حیوانات است. (شیر در پرچم سریلانکا، اژدها در پرچم بوتان، عقاب دو سر سیاه به نشانه‌ی قدرت و تیزبینی در پرچم آلبانی که پرچم نظامیان این کشور در جنگ با ترکیه بوده است.)

علاوه بر موارد یادشده، عبارات و اشکال گوناگون دیگری بر پرچم‌های کشورهای مختلف به‌کار می‌رود مانند عباراتی که در پرچم کشورهای ایران و عربستان به نشانه‌ی اسلام به کار رفته است یا تصویر چاکرا (چرخ) در پرچم هند که نشانی از باورهای بودایی در این کشور است و تصویر یک معبد مشهور در پرچم کامبوج نیز حاکی از باورهای دینی در این کشور است.

روانشناسی برخی رنگ‌های به‌کاررفته در پرچم کشورهای جهان
حداقل یکی از رنگ‌های آبی، زرد، سیاه، سفید، سبز و قرمز، زعفرانی، نارنجی و ... در پرچم کشورهای مختلف وجود دارد.

قرمز: نشانه‌ی انقلاب، شجاعت، قدرت، شهامت و مفاهیمی از این دست است. مثلاً برخی کشورهایی که در جنگ‌های جهانی شرکت داشته‌اند، از رنگ قرمز برای گرامیداشت فداکاری‌های سربازانشان در این جنگ‌ها، از رنگ قرمز در پرچمشان استفاده کرده‌اند. همچنین این رنگ به نشانه‌ی شجاعت و فداکاری‌های سربازان یک کشور در جنگ‌های استقلال آن کشور به کار می‌رود. رنگ قرمز در پرچم ارمنستان، این دلالت را دارد. قرمز در پرچم کشور ویتنام، نشانه‌ی وقوع انقلاب در این کشور است. همچنین قرمز در پرچم برخی کشورها مانند مغولستان، در آغاز نشانه‌ی کمونیسم بوده است، اما امروز نشانه‌ی پویایی و پیشرفت به‌ شمار می‌رود. قرمز در پرچم فیلیپین، به معنی شجاعت است.

آبی: همچون رنگ سفید بر پاکی و البته بر اعتماد نیز دلالت دارد. در نقاشی‌‌های کلیساها، رنگ آبی نشان‌دهنده‌ی احساسات عمیق، شکوفایی اعتقاد و تواضع در برابر خداوند و در اسلام (آبی فیروزه‌ای) و مسیحیت، یادآور پاکی و ایمان است. رنگ آبی، معنایی الهی و آسمانی دارد و در میان شرقی‌‌ها و غربی‌‌ها نشانه‌ای از تقدس است. به همین دلیل در کاشی‌کاری‌‌های مساجد، حسینیه‌‌ها و مکان‌‌های مقدس از رنگ‌‌های آبی استفاده می‌کنند، چون این رنگ کمک می‌کند انسان به ملکوت بیندیشد. در پرچم برخی کشورها، علاوه ‌بر موارد یادشده، آبی بر دریاچه‌های آن کشور یا دریاهای مجاور یک کشور دلالت دارد. مثلاً در پرچم کشور باهاماش، آبی نشانه‌ی دریای کارائیب است. با این حال در پرچم بسیاری از کشورها از جمله اوکراین، آبی  بر آبی آسمان دلالت دارد.

زرد: با توجه به پیشینه‌ی فرهنگی (مثلاً در کشورهای بودایی) و نیز جغرافیای کشورهای مختلف، دلالت‌های متنوعی دارد؛ از جمله رنگ زرد طلایی در پرچم کشور باربادوس، نشانه‌ی شن‌های این کشور است. در پرچم کشور اوکراین، بر مزارع گسترده‌ی گندم دلالت دارد. همچنین رنگ زرد از رنگ‌های پان‌آفریقایی به شمار می‌رود که در پرچم برخی کشورهای دارای جمعیت سیاهپوست در قاره‌ی آمریکا مانند جاماییکا از این رنگ استفاده شده است.

سبز: نشانه‌ی امنیت، امید و جوانی، سرسبزی و آرامش است. سبز، در اسلام، نشانه‌ی ایمان و عقیده در دین، توکل به خدا، بقا و جاودانگی و همچنین نشانه‌ی روز قیامت است. رنگ سبز به طور سنتی، رنگ دین اسلام به ‌شمار می‌رود. در پرچم کشورهایی مانند عربستان، جمهوری آذربایجان، افغانستان، سریلانکا و مالدیو چنین دلالتی دارد.
همچنین در پرچم کشورهایی مانند جاماییکا بر سرسبزی و پوشش جنگلی دارد و در پرچم ازبکستان نیز نشانه‌ی سرسبزی و حاصل‌خیزی است.

سفید: در پرچم اغلب کشورها از جمله ازبکستان و هند نشانه‌ی صلح است، اما از برخی دلالت‌های دیگر نیز برخوردار است. در پرچم کشور فنلاند، حاکی از پوشش گسترده‌ی برف در زمستان دارد یا در پرچم کانادا نشانه‌ی مناطق برفی شمال این کشور است. در پرچم تاجیکستان، نشانه‌ی صنعت مهم این کشور، یعنی پنبه است. سفید در پرچم اندونزی به معنی روح است که در مقابل رنگ قرمز که بر جسم دلالت دارد، قرار داده شده است. سفیدی صلیب در پرچم یونان، به نشانه‌ی پاکی جنگ استقلال یونان گنجانده شده است.

سیاه: معانی و دلالت‌های گوناگونی دارد؛ علاوه ‌بر این‌که بر خاک دلالت دارد، حاکی از رنج، سیاهی و ظلم گذشته نیز است. در پرچم استونی، رنگ سیاه چنین دلالتی دارد. همچنین در پرچم جامائیکا نشانه‌ی رنج‌هایی است که در گذشته بر مردم این کشور رفته است. همچنین سیاه، نماد قدرت است و در پرچم کشورهایی مانند باهاماس، نشانه‌ی قدرت مردم است.

پی‌نوشت‌ها:
۱. بخشی از سرود ملی کشور افغانستان