شناخت اصلاح‌طلب واقعی
مقوله اصلاحات از جمله واژگانی است که به جهت گستره معنایی آن مورد سوءاستفاده فراوانی واقع شده است. به تعبیر قرآن حتی کسانی که در زمین فساد می‌کنند وقتی به آنها گفته می‌شود فساد نکنید در جواب می‌گویند که ما فقط در حال اصلاح کردن هستیم (قالوا انما نحن مصلحون). بنابراین سؤال اصلی در اینجا این است که ملاک تشخیص اصلاح طلب و اصلاح‌گر واقعی از غیرواقعی چیست؟ و چگونه می‌توان آنان را از یکدیگر تمییز داد؟ مقاله حاضر در مقام تبیین این موضوع است که بر اساس تحقیقات به عمل آمده واژه اصلاحات با سایر مقوله‌های ارزشی ارتباط تنگاتنگ دارد و اصلاح طلب و اصلاح‌گر واقعی کسی است که در سایر مفاهیم ارزشی مانند توبه، عمل صالح، تقوی، ایمان، اخلاص و ... بتواند التزام عملی داشته و خود را مزین به آنها بنماید. اینک با هم مطلب را از نظر می‌گذرانیم.
جایگاه و اهمیت اصلاحات
یکی از واژگان و اصطلاحاتی که کاربرد بسیار فراوانی یافته و در سال‌های اخیر به سبب تحولات سیاسی گسترش رو به افزایش داشته، اصلاحات است. این واژه یکی از اصطلاحات قرآنی و اسلامی است که در قرآن نیز کاربرد بسیار داشته و در معانی چندی به کار رفته است. ظرفیت بسیار بالای این واژه و اصلاح قرآنی این امکان را به گوینده می‌بخشد تا بتواند مفاهیم چندی را با آن منتقل سازد. در روایات و سنت اسلامی این واژه نقش بسیار حساسی را در اندیشه اسلامی ایفا کرده است. به طوری که نمود و تجلی کامل آن را در نهضت امام حسین (ع) می‌توان ردگیری و شناسایی کرد. آن حضرت در تحلیل و تبیین هدف نهضت خود ضدحکومت غاصب و باطل یزیدی و خلافت اموی به مسئله بازسازی در امت جد خویش و اصلاح در میان ایشان اشاره می‌کند و می‌فرماید: «ما خرجت اشرا و لابطرا ولکن خرجت لاصلاح امه جدی محمد، الموت احلی من دخول النار» (برای فساد و تباهی خروج نکرده‌ام بلکه برای اصلاح در امت جدم، حضرت محمد (ص) ، بیرون آمده‌ام؛ زیرا مرگ شیرین‌تر از وارد شدن در آتش دوزخ است.) به نظر آن حضرت همراهی با دولت اموی و کوتاهی در قیام ضد آن به معنای نادیده گرفتن حدود و قوانین الهی و آموزه‌های وحیانی قرآن و سنت اسلامی است که پیامبر با عمل و کردار خویش شالوده‌هایش را پی ریخته است. کسی که به دستورها و فرمان‌های الهی توجهی نکند و به آنها عمل ننماید می‌بایست خود را آماده ورود به آتش دوزخ نماید. بنابراین در اندیشه ناب اسلامی و قرآنی اصلاحات در امت و جامعه اسلامی امری بایسته است که کوتاهی در آن پیامدی جز خشم خداوندی و عذاب آتش دوزخ نخواهد بود.
در آیات قرآن، واژه و اصطلاح اصلاحات در معانی چندی چون اصلاح در معنای نزدیک به احسان و یا ایمان و یا توبه، اصلاح در برابر افساد و اصلاح در برابر اضلال به کار رفته است که برای تبیین و بیان آن در این نوشتار تلاش می‌شود تا در حد امکان گوشه‌هایی از آن بازخوانی و تحلیل شود.
کاربردهای قرآنی اصلاحات
گاه اصلاح به معنایی به کار رفته است که نزدیک به معنای احسان است. به این معنا که در برخی از موارد مراد از اصلاح به معنای نیکویی به دیگران است که در برابر آن بدی و اسائه به دیگران قرار می‌گیرد. (لسان العرب ج 3 ص 179) کسی که در بهبود بخشیدن میان دو شخص و یا گروه فعالیت می‌کند به عنوان مصلح و محسن از او یاد می‌شود که بیانگر آن است که هدف، نیکی کردن به دیگران است. البته در این معنا نیز تفاوت‌هایی میان دو واژه وجود دارد که می‌توان آن را امری طبیعی دانست؛ زیرا به نظر می‌رسد که هیچ واژه‌ای را نمی‌توان در عربی یافت که مترادف به معنای واقعی کلمه باشند بلکه همواره تفاوت‌ها و تمایزهای ریز و دقیقی است که موجب می‌شود که دو واژه را از یک دیگر جدا سازد. در این جا نیز احسان و اصلاح هر چند به جهاتی یک مفهوم نزدیک به هم را بیان می‌دارند ولی تفاوت‌هایی نیز می‌توان در این میان یافت؛ زیرا احسان مطلق نیکی کردن به دیگران است؛ در حالی که مراد از اصلاح میان دو شخص نوعی از میان برداشتن نقص در کار است که موجب اختلاف میان دو شخص شده است. مصلح با شناسایی نقص می‌کوشد تا آن را کامل کرده و روابط میان آن دو را به نیکی بازسازی کند.
در آیاتی از قرآن مسئله اصلاحات با توبه آمیخته شده است و ارتباط تنگاتنگی میان آن دو برقرار شده است. از این رو از کسانی که توبه می‌کنند می‌خواهد که کارهای خویش را اصلاح کنند و نواقص آن را برطرف نمایند. برخی مراد از اصلاح را اعمال نیک و صالح دانسته‌اند که شخص پس از توبه آن را انجام می‌دهد تا توبه و بازگشت خود را نشان دهد و هر گونه شک و تردید را از دل‌ها بزداید؛ ولی برخی دیگر بر این باورند که مراد از اصلاحی که پس از توبه از اشخاص خواسته شده است همان توبه واقعی و راستین است. بنابر تفسیر نخست هنگامی که شخصی توبه کرد و عملی صالح انجام نداده درگذشت، نمی‌توان توبه او را واقعی و کامل دانست بلکه توبه‌ای ناقص است؛ ولی بنا بر تفسیر دوم شخص با توبه‌ای که می‌کند توبه‌ای واقعی کرده است و نیازی نیست تا آن را به عملی صالح کامل کند؛ چون به نظر ایشان توبه ارتباطی به عمل صالح ندارد؛ زیرا نفس توبه خالص از سوی شخص مصداقی از اصلاحاتی است که در قرآن به آن دستور داده شده است.
مشروط شدن توبه به اصلاحات در آیه 54 سوره انعام بیان شده است و به نظر می‌رسد که اگر شخصی توبه کند و پس از توبه‌اش عمل صالحی را انجام ندهد و بر گناه اصرار ورزد و یا اعمال واجب خود را انجام ندهد و حرام را ترک نکند، اصولاً چنین شخصی توبه نکرده است. (تبیان ج1 ص526)
اگر این مطلب درست باشد که توبه مشروط به عمل صالح است به معنای این خواهد بود که شخص می‌بایست پس از توبه به آموزه‌های قرآنی و اسلامی عمل کند که به معنای عمل صالح است. با این همه این گونه نیست که اگر در همان حال بمیرد و امکان انجام عملی را نیابد توبه او کامل نباشد؛ زیرا توبه امری قلبی است که خداوند به آشکار و نهان آگاه است و او می‌داند که آیا شخص توبه واقعی داشته و یا نداشته است. اما کسانی که زنده هستند در صورتی می‌توان پذیرفت که وی توبه واقعی کرده است که در کارها و اعمالش آموزه‌های دینی را مدنظر قرار دهد و بر پایه آن عمل کند.
نقش توبه همراه عمل صالح (یعنی عمل به آموزه‌های دینی) در برخی آیات به خوبی تبیین شده است. در آیات قرآن بیان شده است که هرگاه کسی یا جامعه‌ای به علت اعمال ناشایست و طغیان‌گری مستوجب عذاب و کیفر دنیایی و اخروی شده‌اند می‌توانند با توبه و عمل صالح خود را از شر و آسیب آن برهانند و خداوند به جهت توبه و کارهای شایسته از ایشان درمی‌گذرد. (نور آیات 4 و 5 و نیز نساء آیه 164)
این آیات و آیات دیگر به خوبی روشن می‌کنند که زمانی توبه مفید و سودمند خواهد بود که فرد آن چه را با اعمال زشت خویش تباه کرده، با توبه و اعمال نیک و صالح می‌تواند اصلاح کند و برای در امان ماندن از شر و بازگشت به گناه خود را به خدا واگذار کند. از این رو خداوند در آیه 146 سوره نساء تأکید می‌کند که با توبه و اصلاح عمل نیاز شدیدی انسان به خدا دارد تا در کنف حمایت او خود را از گناه و بازگشت به آن مصون دارد و از عصمت الهی برخوردار گردد. با این کار می‌تواند امیدوار باشد که در عمل خویش در آینده تنها خدا را در نظر خواهد گرفت و از شرک در عقیده و عمل رهایی خواهد یافت. از این رو در ادامه تأکید می‌ورزد که می‌بایست دین خویش را در آینده خالص گردانند و گرفتار شرک اعتقادی و عملی نشوند.
بنابراین می‌بینیم که چه سان ارتباط تنگاتنگی میان مفاهیمی چون احسان، توبه، عمل صالح و اخلاص برقرار می‌شود و مؤمن زمانی می‌تواند خود را مؤمن واقعی بداند که در مقام نظر و عمل از چنین خصلت‌ها و صفاتی برخوردار گردد. در آیات قرآن و آموزه‌های وحیانی و اسلامی میان عقیده و عمل پیوندی ناگسستنی برقرار شده است. پیوندی که بیانگر آن است که چه سان بینش و نگرش انسانی در عمل او تأثیرگذار است و یا عمل او می‌تواند اندیشه‌ای را تغییر و دگرگونه سازد. این تأثیر و تأثر میان عمل و عقیده موجب شده است که قرآن هرگاه از عقیده و ایمان سخن به میان آورد در همان حال بر عمل صالح نیز تأکید کند. آیات قرآنی که پس از ایمان از عمل صالح سخن به میان آورده آن چنان زیاد است که دیگر نیازی نیست برای اثبات ارتباط و پیوند میان آن دو به آیاتی اشاره شود.
قرآن به ارتباط میان تقوا و عمل صالح نیز اشاره می‌کند. می‌دانیم که تقوا مسأله علم و عملی است که در دو حوزه علم و عمل قرار می‌گیرد. از سویی مسأله نظری و قلبی است و از سویی مسأله عمل است. از این رو می‌توان ارتباط محکم و استوار میان تقوا و عمل صالح را نیز دریافت. ناگفته نماند که میان عمل صالح و تقوا و اخلاص و ایمان با اصلاحات ارتباطی محکم وجود دارد؛ زیرا کسی که خود را نساخته و به ایمان درست و تقوا و عمل صالح دست نیافته باشد، نمی‌تواند اقدام به اصلاح در دیگری و یا جامعه نماید؛ زیرا «ذات نایافته از هستی بخش / کی تواند که شود هستی بخش». انسان پیش از آن که به اصلاحات اقدام ورزد، می‌بایست خود شخصی کامل و صالح باشد؛ با ایمان و عمل صالح و تقواست که شخص خود را می‌سازد و به صلاح می‌گراید و می‌تواند دیگری و جامعه را اصلاح کند و از فساد و تباهی و نقص رهایی بخشد.
در آیه 93 سوره مائده و نیز آیه 70 و 71 سوره احزاب به نقش مقدمی تقوا و ایمان و عمل صالح برای اصلاحات اشاره شده است. در این آیات رابطه ملازمه‌ای میان آنها تبیین گردیده است. آیه 70 و 71 سوره احزاب بیان می‌کند که پای‌بندی انسان به نیکوکاری موجب می‌شود تا شخص به اصلاح اعمال کشانیده شود.
اصلاح و اضلال
قرآن گاه اصلاح را در برابر اضلال قرار می‌دهد (محمد آیه 1 و 2) که این کاربرد قرآنی همانند قرار دادن ایمان در کنار اصلاح است. به این معنا که هر مؤمنی می‌بایست در کارهای خویش صالح باشد و اعمال صالح را انجام دهد و در حق دیگران نیکی و احسان و اصلاح را رویه زندگی خویش قرار دهد. کسی که اهل اصلاح است با اضلال و گمراهی میانه‌ای ندارد. بنابراین اهل اصلاح هرگز اهل اضلال و گمراه‌سازی دیگری نیست و یا کسی که اهل اضلال است، میانه خوبی با اصلاحات ندارد. یادکرد اضلال در کنار اصلاح گویای آن است که کفر و حق ستیزی سبب نابودی اعمال نیکو شده و ایمان را از میان می‌برد.
اصلاح و افساد
بیشترین کاربرد واژه اصلاح در سال‌های اخیر در برابر واژه افساد است. این واژه در قرآن نیز چنین است و قرآن گاه اصلاحات را در برابر واژه افساد به کار می‌برد. در آیه 81 سوره یونس، حضرت موسی(ع) خطاب به ساحران می‌فرماید که خداوند عمل مفسدان را اصلاح نمی کند: «ان الله لایصلح عمل المفسدین.»
علامه طباطبایی (ره) معتقد است که صلاح و فساد دو امر متقابل و ضدیکدیگرند و سنت الهی بر آن است که اثر متناسب و ویژه هر یک از صلاح و فساد را بر صالح و فاسد مترتب کند و اثر عمل صالح، سازگاری و هماهنگی با سایر حقایق عالم و اثر عمل فاسد، ناسازگاری با سایر حقایق عالم است. پس این پدیده استثنایی به طور طبیعی بر اثر واکنش سایر اسباب عالم با همه قوا و وسایل مؤثرش، محکوم به نابودی است. بنابراین باطل در نظام آفرینش پایدار نیست و دوام نمی یابد و سرانجام جهان رو به اصلاحات و آبادی و بهبودی است: «والله لایهدی القوم الظالمین» (خداوند گروه ستمکاران را هدایت و رهنمون نمی سازد) (بقره آیه 258) و نیز می‌فرماید: «ان الله لایصلح عمل المفسدین» (خداوند عمل افسادکنندگان را اصلاح نمی کند.) (یونس آیه 81) نگاه کنید: المیزان ج 10 ص 110.
بنابراین انسان که بخشی از هستی و آفرینش است از این قانون کلی بیرون نیست. پس اگر بر پایه هدایت فطری خود عمل کند به خوشبختی و سعادتی که برای او مقدر شده است، می‌رسد و اگر از حدود الهی تجاوز کند و در زمین فساد و تباهی نماید در آغاز گرفتار بلا و رنج و گرسنگی و مانند آن شود (روم آیه 41) و در نهایت به جایی می‌رسد که گرفتار عذاب استیصال می‌شود و در همین دنیا عذاب او را می‌گیرد و همانند قوم فرعون و لوط و ثمود و عاد نیست و نابود می‌شود. (هود آیه 117)
سنت الهی و جبر تاریخی بر این است که در نهایت این انسان‌های مؤمن و معتقد و یکتاپرستان هستند که زمین را به عنوان وارثان به ارث خواهند برد؛ زیرا انسانی که صالح شد و در کارهایش عمل صالح را پیشه خود می‌کند با نظام عمومی جهان سازگار و هماهنگ می‌شود و با این اعمال صالح، زمین را برای زندگی طیب و صالح آماده می‌سازد و در نهایت نیز خود وارث همین زمین می‌شود که در جهت صلاح قرار گرفته است. (بقره آیه 11)
