حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی در جمع اعضای همایش ملی بزرگداشت ۲۴ هزار شهید شهر تهران، ضمن توصیه به لزوم تدوین و تبیین شناسنامه انقلابی تهران، بیان داشتند: «قبل از مسائل انقلاب و پیشامدهای انقلاب، حدّاقل در این ۱۵۰ سال اخیر... وقتی مرور می‌کنیم این قضایا را، برجستگی مردم تهران را به روشنی می‌بینیم. مثلاً فرض بفرمایید قرارداد رویتر که مرحوم حاج ملاعلی کنی تهرانی، جلودار مردم، جلوی این قرارداد خائنانه را گرفتند. یا قضیّه‌ی تنباکو و قرارداد خائنانه‌ی رژی ــ آن هم یک قرارداد خائنانه‌ای بود ــ که در تهران، مرحوم میرزا محمّدحسن آشتیانی، ملای بزرگ و درجه‌ی یک تهران، به پیروی از میرزای شیرازی و [فتوای] تحریم ایشان، غوغایی راه انداختند؛ کاری کردند که داخل خانواده‌ی شاه، کلفَتها و نوکرها قلیانها را شکستند، تحت تأثیر فتوای [میرزای شیرازی]؛ یعنی حضور مردم تهران پشت سر علما این‌جوری بود. یا بعد از آنها، مسئله‌ی مشروطیّت؛ در قضیّه‌ی مشروطیّت، نقش مردم تهران غالباً گفته نمی‌شود...  تا قرارداد ننگین وثوق‌الدّوله، تا نهضت ملّی نفت در [سال] ۱۳۳۰ و تا پانزدهم خرداد و بعد از پانزدهم خرداد تا امروز، هر جا شما قضایای مهمّی و مبارزات اساسی‌ای را در تاریخ ایران در این ۱۵۰ سال تا امروز مشاهده می‌کنید، نمادش مردم تهرانند.»

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای حوزه تهران را حوزه‌ای باهویت می‌دانند که باید قدر آن دانسته شود.(۱) این هویت که برساخته از پیشینه‌ای تاریخی است، مرهون مجاهدت فرزانگانی است که مشی علمی، فرهنگی و سیاسی‌شان، هویتی تاریخی به حوزه تهران بخشیده است.

ایشان پیش از این در سخنی دیگر ضمن اشاره به پیشینه حوزه حکمی تهران و نام بردن از تعدادی از حکمای نام‌آور این حوزه قویم همچون آقا علی حکیم، میرزا مهدی آشتیانی، میرزا احمد آشتیانی، شیخ محمدتقی آملی، فرمودند: «به نظر من اینها را یکی‌یکی باید از کُنج انزوا و آن خلوت گمنامی‌شان بیرون کشید و اینها را مطرح کرد؛ اینها حرف دارند، مطلب دارند.»(۲)

یکی از آثاری که در زدودن غبار گمنامی از چهره مفاخر حوزه تهران به تازگی منتشره شده، کتاب «فیضیه تهران» به قلم حمید سبحانی صدر است که به بیان شرح حال و آثار ۱۵۵ نفر از علمای تهران از حدود دو قرن پیش تاکنون می‌پردازد.

گرچه این کتاب به عنوان «دانشنامه مفاخر مدرسه علمیه مروی و سپهسالار قدیم» به رشته تحریر درآمده، اما از آنجا که تعداد قابل توجهی از این مفاخر، از شخصیت‌های اثرگذار در تاریخ معاصر ایران و تاریخ حوزه‌های علمیه به‌شمار می‌روند، این کتاب را می‌توان به نحوی، تاریخ حوزه دویست ساله تهران به‌شمار آورد که ضمن معرفی این چهره‌ها، به بیان هویت تاریخی حوزه تهران پرداخته است.

نویسنده در مقدمه می‌نویسد: خورشید حکمت در حوزه تهران از افق مدرسه مروی طلوع کرد و شعاع آن دیگر حوزه‌های علمیه را نیز در برگرفت و اینگونه بود که حوزه حکمی تهران که دو قرن قدمت دارد، از مدرس حکمت و فلسفه مدرسه مروی متولد شد. عظمت حوزه حکمی تهران تا آن‌جا است که امروز، هر آنچه از شجره حکمت چیده می‌شود، ریشه در حوزه حکمی تهران دارد که حکمایی سترگ، در میان مدراس دیرینه‌سال پایتخت، با تکاپوی علمی خویش آن را پرورانده‌اند.

از آنجا که براساس وقفنامه، تولیت مدرسه مروی همواره با «اعلم علمای دارالخلافه» بوده، اثرگذارترین علمای تهران همچون میرزا مسیح مجتهد، حاج ملاعلی کنی و میرزا محمدحسن آشتیانی که نقشی بی‌بدیل در تاریخ معاصر ایران آفریده‌اند، در رأس تولیت این مدرسه قرار داشته‌اند و بر این اساس، «فیضیه تهران» به روایت نقش مقام ولی فقیه در حوادث مهمی چون نهضت تنباکو، انقلاب مشروطه و نهضت امام خمینی(ره) پرداخته است.

شرح حال علمای تهران در این کتاب، نه به ترتیب الفبا، بلکه براساس تاریخ وفات شخصیت‌ها چینش یافته است تا مرور زندگی‌نامه مفاخر حوزه تهران، به نحوی مرور تاریخ حوزه و روحانیت و رخدادهای تاریخ معاصر به‌شمار آید.

پرداختن به جنبه‌های سیاسی، اجتماعی و خدمات فرهنگی علمای تهران، پیوند روحانیت با مردم را به روشنی به تصویر می‌کشد و «فیضیه تهران» به خوبی بیان می‌کند که چگونه نهاد حوزه تهران، بخشی از ساختار اصلی پایتخت را تشکیل داده و هویت این حوزه دویست ساله، به حیات فرهنگی عاصمه شیعه هویت بخشیده است.

مرور مناسبات علمای تهران با جامعه شهری تهران که نمونه‌های فراوانی از آن در «فیضیه تهران» به چشم می‌خورد نشان می‌دهد که نمی‌توان تاریخ تهران را از تاریخ حوزه آن جدا دانست و هر رویداد اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در تاریخ این شهر، از هدایت و حمایت علمای تهران الهام گرفته است.

گرچه امروز هویت مستقل محله‌های تهران تا حدودی از بین رفته و شهر را به صورت یک کل واحد درآورده به گونه‌ای که عمده ساکنان محله‌هایش را نمی‌توان اهل آن محله نامید، اما در گذشته‌ی تهران که هر محله‌ای هویتی مستقل داشت، محور آن محله، امام محله بود و مسجد آن نیز، خانه امید مردم محله بود. «فیضیه تهران» از تکاپوی عالمان محله‌های تهران و مساجد آن سخن می‌گوید که چگونه حیات مادی و معنوی مردم پایتخت با این طبیبان روحانی پیوند خورده بود.

تاریخ بیداری ایرانیان از شهر تهران به عنوان پایتخت ایران آغاز شد و از حدود دو قرن پیش تاکنون، اگر خیزش‌های بزرگ اجتماعی در برابر استعمار و استبداد شکل گرفت، مردم تهران بودند که به رهبری عالمان شهر، به خروش آمده و دست اجانب و مستبدین را از سرنوشت این سرزمین کوتاه کردند. «فیضیه تهران» در قالب شرح حال این رجال روحانی، نشان می‌دهد که بنای انقلاب اسلامی، سازه‌ای است مستحکم که آجر آجر آن را مجاهدت جمع کثیری از عالمان شیعه روی هم چیده تا حکومت اسلام، تاج و تخت طاغوت را به زیر کشد.

و اما «فیضیه تهران»، از نام مدرسه «فیضیه قم» الهام می‌گیرد که مرکز تکاپوی علمی و مجاهدت سیاسی علما و فضلای حوزه علمیه قم و محل آمد و شد طلاب جویای علم به آن بوده و هست. مدرسه‌ای که هماره درب آن به روی جویندگان علم گشوده است و اندیشمندان حوزه، با کرسی تدریس خود، به آن رونق می‌بخشند. مدرسه مروی نیز در طول تاریخ حیات خود، پیوسته مأمن و خانه امید طلاب بود که علمای تهران، با حضور خود، چراغ دانش را در آن برمی‌افروختند و بر اساس آنچه گفته شد، سیاسی‌ترین و پربسامدترین مدرسه حوزه علمیه تهران در تاریخ معاصر بوده است. از این‌رو امام خمینی(ره) نیز در حکم تولیت آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی در تاریخ ۱۳۶۳/۶/۲۶ به علمای تهران توصیه نمودند: «علما و مدرسین تهران دامت برکاتهم کوشش نمایند در تعلیم  و تربیت طلاب محترم مدرسه و با رفت و آمد خودشان، چنانچه سیره سلف صالح رحمهم الله بود، این مدرسه را با علم و عمل روشنی بخشند»، و به این ترتیب بر حفظ هویت فیضیه بودند مدرسه مروی تأکید فرمودند. رهبر فرزانه انقلاب حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نیز در حکم تولیت آیت‌الله محمدباقر تحریری (تولیت فعلی مدرسه مروی) با اشاره به سابقه دیرین این مدرسه به عنوان مرکز علوم اسلامی مرقوم فرمودند: «انتظار دارم تلاش خود را متمرکز بر تربیت علمی و اخلاقی طلاب بنمائید و جایگاه آن پایگاه دیرین فقه و فلسفه را ارتقاء بخشید.»

بنابر آنچه گذشت، «فیضیه تهران» را می‌توان به نحوی شناسنامه انقلابی و معنوی شهر تهران نامید که رهبر فرزانه انقلاب، به تدوین و تبیین آن توصیه فرموده‌اند.
 

(۱ بیانات در جمع مدیران، مدرسان و طلاب حوزه‌های علمیه استان تهران در تاریخ ۱۳۹۵/۲/۲۵