«اردیبهشت مکتوب ۹۲»
مجموعه مطالب درباره حضرت آیت‌الله حاجآقا مجتبی تهرانی
حضرت آیت‌الله العظمی سیدابوالقاسم خویی
عدل الهی
«آنچه درباره مباحث این کتاب می‌توانم بگویم این است که همه، مباحث «انتخاب‌شده» است، هیچ‌یک به‌طور تصادف و به موجب علل اتفاقی طرح نشده است. این‌ها مسائلی است که فراوان از طرف گروه‌های مختلف –بالخصوص طبقه جوان- با من در میان گذاشته می‌شود. آنچه در این کتاب آورده‌ام در حقیقت یک پاسخ عمومی است به همه کسانی که مکرر در این زمینه از من پرسش‌هایی کرده و می‌کنند. فراوانی پرسش‌ها در حدی است که لازم آمد پاسخ عمومی تهیه شود.»
اولین جلد از مجموعه آثار استاد شهید مرتضی مطهری که مربوط به اصول عقاید است، کتاب "عدل الهی" نام دارد. شاید از آن رو که موضوع عدلِ خداوند چالشی‌ترین مسأله‌ی اصول عقاید است و در میان موضوعاتی چون توحید، معاد، نبوت و امامت، پرسش‌های بیشتری در مورد آن صورت گرفته است. متن کتاب «عدل الهی» در واقع سخنرانی‌های استاد شهید در حسینیه‌ی ارشادِ سال ۵۰ است که به قلم خود استاد و با انجام اصلاحات و گاه اضافه نمودن مطالبی چند، تدوین شده است.
مقدمه کتاب ذهن خواننده را برای ورود به بحث آماده می‌کند. آیت‌الله مطهری در مقدمه کتاب، در مورد اهمیت موضوع عدل و معنا و مفهوم آن و البته تاریخچه مباحثی که در این مورد مطرح شده آورده‌اند. ایشان همچنین درباره مشکلات موجود در طرح مسأله‌ی عدل آورده‌اند: «اهل فن می‌دانند که حکمای اسلامی -برخلاف متکلمین- در الهیات بابی تحت عنوان «عدل» باز نکرده‌اند. عقاید حکما را درباره‌ی این مسأله از لابه‌لای سایر مباحث باید به‌دست آورد. از این‌رو این مبحث برای من خالی از دشواری نبود.»
مباحثی چون مسأله‌ی جبر و اختیار، قضا و قدر، حسن و قبح ذاتی اَعمال، غرض و هدف در افعال خداوند، دعوای معتزله و اشاعره بر سر موضوع عدل و موضع مکتب عقلی شیعه در این مورد و سرمنشاء طرح موضوع عدل، در مقدمه‌ی این کتاب طرح شده است. «عدل الهی» در قالب یک مقدمه و نه بخش تنظیم شده است؛ عدل بشری و عدل الهی، حل مشکل، تبعیض‌ها، شرور، فواید شرور، مرگ و میرها، مجازات‌های اخروی، شفاعت و عمل خیر از غیر مسلمان، بخش‌های کتاب است که موضوع عدل با همه‌ی حواشی و مسائل مربوط به آن مورد بحث قرار گرفته است.
نکته‌ی کلی درباره‌ی این کتاب که تقریباً در همه‌ی آثار استاد شهید به چشم می‌خورد این است که استاد در طرح بحث از آیات و احادیث، اشعار و داستان‌ها، نظر حکما و دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان و همچنین از خاطرات شخصی خود نیز استفاده نموده و مباحث دشوارفهم و دیریاب فلسفی و کلامی، با بیانی شیوا و روان و در عین حال مُستدل و متقن طرح شده است؛ به گونه‌ای که برای ناآشنایان با مفاهیم و اصطلاحات فلسفی نیز قابل فهم و سودمند باشد.
چرا تبعیض وجود دارد؟ فرق تفاوت و تبعیض چیست؟ فناها و نیستی‌ها برای چیست؟ آیا معجزه، دعا و صدقه نوعی استثنا در قانون خلقت است؟ آیا قبل از قرآن کسی این کلمه را در مورد انسان به کار برده است؟ آیا عمل خیر از غیر مسلمان قبول می شود؟ آیا گناهان شیعیان بخشیده شده است؟ آیا از قضای الهی می‌توان فرار کرد؟ رابطه‌ی مغفرت و شفاعت چگونه است؟ انواع آن کدام است؟ آیا در مورد خداوند مصلحت و حکمت معنی دارد؟ آیا نظام هستی نظام ذاتی است یا قراردادی؟ چرا امثال صادق هدایت به هستی و زندگی بدبین‌اند؟ آیا کسانی مانند دکارت را می‌توان کافر شمرد؟ آیا افرادی در کارهای خویش صرفاً انگیزه‌ی خیرخواهی و نیکوکاری دارند، دارای نوعی توحید فطری هستند؟ و ...
این‌ها سؤال‌هایی است که استاد شهید سعی کرده است در بخش‌های مختلف این کتاب به آن‌ها پاسخ دهد. اما شاید مهم‌ترین سؤال در باب موضوع عدل این باشد که آیا خداوند براساس عدل می‌کند یا هرچه خداوند انجام می‌دهد عین عدل است؟
شهید مطهری آن‌چنان مباحث را طرح و تبیین می‌کند که در منتهای کتاب با قدرت می‌نویسد: «در مکتب عقلی شیعه، اصالت عدل و حرمت عقل و شخصیت آزاد و مختار انسان و نظام حکیمانه‌ی جهان اثبات شد بدون آن‌که خدشه‌ای بر توحید ذاتی یا افعالی وارد شود؛ اختیار انسان تایید شد بدون آن‌که انسان به‌صورت شریکی در «ملک الهی» چهره بنماید و اراده‌ی الهی، مقهور و مغلوب اراده‌ی انسانی تلقی شود؛ قضا و قدر الهی در سراسر هستی اثبات شد بدون آن‌که نتیجه‌اش مجبور بودن انسان در برابر قضا و قدر الهی باشد.»
استاد در طرح بحث از آیات و احادیث، اشعار و داستان‌ها، نظر حکما و دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان و همچنین از خاطرات شخصی خود نیز استفاده نموده و مباحث دشوارفهم و دیریاب فلسفی و کلامی، با بیانی شیوا و روان و در عین حال مُستدل و متقن طرح شده است.
«آنچه درباره مباحث این کتاب می‌توانم بگویم این است که همه، مباحث «انتخاب‌شده» است، هیچ‌یک به‌طور تصادف و به موجب علل اتفاقی طرح نشده است. این‌ها مسائلی است که فراوان از طرف گروه‌های مختلف –بالخصوص طبقه جوان- با من در میان گذاشته می‌شود. آنچه در این کتاب آورده‌ام در حقیقت یک پاسخ عمومی است به همه کسانی که مکرر در این زمینه از من پرسش‌هایی کرده و می‌کنند. فراوانی پرسش‌ها در حدی است که لازم آمد پاسخ عمومی تهیه شود.»
اولین جلد از مجموعه آثار استاد شهید مرتضی مطهری که مربوط به اصول عقاید است، کتاب "عدل الهی" نام دارد. شاید از آن رو که موضوع عدلِ خداوند چالشی‌ترین مسأله‌ی اصول عقاید است و در میان موضوعاتی چون توحید، معاد، نبوت و امامت، پرسش‌های بیشتری در مورد آن صورت گرفته است. متن کتاب «عدل الهی» در واقع سخنرانی‌های استاد شهید در حسینیه‌ی ارشادِ سال ۵۰ است که به قلم خود استاد و با انجام اصلاحات و گاه اضافه نمودن مطالبی چند، تدوین شده است.
مقدمه کتاب ذهن خواننده را برای ورود به بحث آماده می‌کند. آیت‌الله مطهری در مقدمه کتاب، در مورد اهمیت موضوع عدل و معنا و مفهوم آن و البته تاریخچه مباحثی که در این مورد مطرح شده آورده‌اند. ایشان همچنین درباره مشکلات موجود در طرح مسأله‌ی عدل آورده‌اند: «اهل فن می‌دانند که حکمای اسلامی -برخلاف متکلمین- در الهیات بابی تحت عنوان «عدل» باز نکرده‌اند. عقاید حکما را درباره‌ی این مسأله از لابه‌لای سایر مباحث باید به‌دست آورد. از این‌رو این مبحث برای من خالی از دشواری نبود.»
مباحثی چون مسأله‌ی جبر و اختیار، قضا و قدر، حسن و قبح ذاتی اَعمال، غرض و هدف در افعال خداوند، دعوای معتزله و اشاعره بر سر موضوع عدل و موضع مکتب عقلی شیعه در این مورد و سرمنشاء طرح موضوع عدل، در مقدمه‌ی این کتاب طرح شده است. «عدل الهی» در قالب یک مقدمه و نه بخش تنظیم شده است؛ عدل بشری و عدل الهی، حل مشکل، تبعیض‌ها، شرور، فواید شرور، مرگ و میرها، مجازات‌های اخروی، شفاعت و عمل خیر از غیر مسلمان، بخش‌های کتاب است که موضوع عدل با همه‌ی حواشی و مسائل مربوط به آن مورد بحث قرار گرفته است.
نکته‌ی کلی درباره‌ی این کتاب که تقریباً در همه‌ی آثار استاد شهید به چشم می‌خورد این است که استاد در طرح بحث از آیات و احادیث، اشعار و داستان‌ها، نظر حکما و دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان و همچنین از خاطرات شخصی خود نیز استفاده نموده و مباحث دشوارفهم و دیریاب فلسفی و کلامی، با بیانی شیوا و روان و در عین حال مُستدل و متقن طرح شده است؛ به گونه‌ای که برای ناآشنایان با مفاهیم و اصطلاحات فلسفی نیز قابل فهم و سودمند باشد.
چرا تبعیض وجود دارد؟ فرق تفاوت و تبعیض چیست؟ فناها و نیستی‌ها برای چیست؟ آیا معجزه، دعا و صدقه نوعی استثنا در قانون خلقت است؟ آیا قبل از قرآن کسی این کلمه را در مورد انسان به کار برده است؟ آیا عمل خیر از غیر مسلمان قبول می شود؟ آیا گناهان شیعیان بخشیده شده است؟ آیا از قضای الهی می‌توان فرار کرد؟ رابطه‌ی مغفرت و شفاعت چگونه است؟ انواع آن کدام است؟ آیا در مورد خداوند مصلحت و حکمت معنی دارد؟ آیا نظام هستی نظام ذاتی است یا قراردادی؟ چرا امثال صادق هدایت به هستی و زندگی بدبین‌اند؟ آیا کسانی مانند دکارت را می‌توان کافر شمرد؟ آیا افرادی در کارهای خویش صرفاً انگیزه‌ی خیرخواهی و نیکوکاری دارند، دارای نوعی توحید فطری هستند؟ و ...
این‌ها سؤال‌هایی است که استاد شهید سعی کرده است در بخش‌های مختلف این کتاب به آن‌ها پاسخ دهد. اما شاید مهم‌ترین سؤال در باب موضوع عدل این باشد که آیا خداوند براساس عدل می‌کند یا هرچه خداوند انجام می‌دهد عین عدل است؟
شهید مطهری آن‌چنان مباحث را طرح و تبیین می‌کند که در منتهای کتاب با قدرت می‌نویسد: «در مکتب عقلی شیعه، اصالت عدل و حرمت عقل و شخصیت آزاد و مختار انسان و نظام حکیمانه‌ی جهان اثبات شد بدون آن‌که خدشه‌ای بر توحید ذاتی یا افعالی وارد شود؛ اختیار انسان تایید شد بدون آن‌که انسان به‌صورت شریکی در «ملک الهی» چهره بنماید و اراده‌ی الهی، مقهور و مغلوب اراده‌ی انسانی تلقی شود؛ قضا و قدر الهی در سراسر هستی اثبات شد بدون آن‌که نتیجه‌اش مجبور بودن انسان در برابر قضا و قدر الهی باشد.»
