قطعه‌ای درخشان از تاریخ شعر فارسی

۲۷ شهریور، روز شعر و ادب فارسی فرصتی است برای پاسداشت هنر برجسته‌ی شعر و هواداران کویش. اما شعر اگرچه حاصل شاعرانگی آدم‌ها، و شاعری عطیه‌ی خداوندی است، اما این‌که حال شعر امروز خوب است و آسمانش پر ستاره، در گرو وجود یک نعمت است:
 
فرصت کمال شعر
انقلاب اسلامی نعمتی بود که این فرصت را داد تا استعدادها خود را نشان دهند. همان‌طور که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بارها گفته‌اند شعر امروز وضعیت پیش‌رونده و رو به کمالی دارد، چنان‌چه در یکی از این دیدارها فرمودند: «من حرکت جدید شعر و دوره‌ی جدید شعر را در ایران، یک حرکت کاملاً رو به رشد و رو به کمال مشاهده می‌کنم. یعنی الان شعر کشور ما، چه از لحاظ کمیّت شاعرها، چه از لحاظ پیشرفت شعر؛ یعنی آن چیزهایی که در شعر اصالت دارد - زبان قوی، تخیل قوی، نگاه روشن به مرزهای دور، و دقت و ریزبینی در امور جاری زندگی؛ این چیزهایی که لازم است در شعر وجود داشته باشد تا شعر، شعر باشد - حرکتِ رو به رشد و رو به کمالی دارد.»^۱

و در سخنی دیگر وضعیت کنونی را طلیعه‌ای بر دوره‌ای درخشان از شعر می‌دانند: «من دو شباهت بین شعر امروز کشورمان و شعر فارسىِ یک دوره‌ی دویست ساله‌ی بسیار مهم و برجسته، یعنی دوره‌ی رواج و شکوفائی سبک هندی می‌یابم... این دویست سال جزء قطعات بسیار درخشان تاریخ شعر فارسی است... یک خصوصیت در این دویست سال، «کمیت شاعر» است... در این دوره، هزارها شاعر هستند که سرشان هم به تنشان می‌ارزد؛ نه این‌که فقط بگوئیم شعر می‌گویند؛ نه، شاعرند... تعداد شاعری که امروز در کشور ما هست، در هیچ دوره‌ای - حالا آن دوره که خود ما بودیم و دیدیم و با شعرا هم مرتبط بودیم، و همچنین آن‌چه که از گذشته شنیدیم - سابقه ندارد. امروز تعداد شاعران ما در کشور، از لحاظ کمیت، شبیه همان دوره‌ی دویست ساله است. البته این به برکت انقلاب است. انقلاب معارف را، هنر را، همه چیز را آورد به متن مردم، داخل متن جامعه؛ لذا جوشش پیدا شد...

شباهت دوم بین این دوره و آن دوره‌ی دویست ساله، «نوآوری در مضمون» است. در هیچ دوره‌ی دیگری این‌جور سابقه ندارد که این همه مضامین نو و حرف‌های تازه در شعر راه پیدا کند؛ که وقتی مضمون نو آمد، به تبع وجود مضمون نو، ترکیب نو هم می آید... امشب در این جمعی که شعر خواندند - شعر جوان‌ها، شعر بانوان، شعر آقایان - من دارم می‌بینم که کلمات، پخته و سنجیده؛ الفاظ، قوی و استوار بود؛ همان‌جور که انسان دوست می‌دارد در شعر مشاهده کند. مضمون هم الی ماشاءاللَّه...»^۲

اگرچه در عین حال ما هنوز با آن دوره‌ای که دوره‌ی کنونی را با آن مقایسه می‌کنیم فاصله‌ی زیادی داریم:  «این‌جور نیست که ما بگوئیم حالا چون دوره‌ی خودمان را با آن دوره تشبیه می‌کنیم، پس امروز ما صائب داریم، یا کلیم داریم، یا نظیری داریم، یا طالب آملی داریم، یا محمدقلی سلیم تهرانی داریم؛ نه، انصافاً هنوز کار دارد تا این‌که شعرای ما به آن رتبه‌ی عالىِ ممتازِ کم‌نظیرِ شعرىِ کسانی که اسم آوردم و دیگرانی که الی ماشاءاللَّه زیادند، برسند.»^۳
 
هدیه انقلاب به شاعران
رهبر فرزانه‌ی انقلاب همچنین می‌فرمایند: «نمی‌توانم ادعا کنم و بگویم که عامل رشد و گسترش دامنه‌ی‌ شعر در کشور ما -که این گسترش امروز نسبت به گذشته بسیار آشکار و بین است- دقیقاً چه هست. شکی نیست که یکی از مهم‌ترین عواملش، باز بودن فضای جولان در عرصه‌‌های مختلف فکری و علمی و ذهنی است که این هدیه‌‌ی انقلاب است به ما، بلاشک.»^۴

فضای بازی که به برکت انقلاب اسلامی برای هنر شعر فراهم شده است و در هیاهوی مسائل سیاسی و اقتصادی و نظامی، از نظر رهبر انقلاب دور نمانده است. تاریخ و شعر معاصر گواهند که ایشان بیش از هر کسی، دلسوز ظهور استعدادها و به‌کارگیری آن بوده و هستند. گردآوردن هنرمندان در سال‌های بعد از انقلاب، توجه به شعرا و نویسندگان، حفظ این سرمایه‌های فرهنگی، جویا شدن از احوال و روزگار شخصی و کاری اهالی هنر و تجدید دیدارها، پیام‌های محبت آمیز در تسلی از دست دادن آن‌ها، شناساندن چهره‌های شاخص ادبی دوران‌های گذشته و الگودهی و مطالعه‌ی کتاب شاعران جوان و حاشیه‌نویسی‌های ایشان که هر از گاهی رسانه‌ای می‌شود، تنها بخش کوچکی از این دغدغه‌ی فرهنگی رهبر انقلاب است.

رهبری ادیب
شعر از همان دوران کودکی، خودش را در دل او با زمزمه‌های شاعرانه‌ی مادر جا کرد. و سال‌ها بعد در دوران طلبگی به مطالعات گسترده‌ی تاریخ ادبیات ایران و جهان و سبک‌های مختلف ادبی منتهی شد. اولین ابیات او در همین سال‌ها بود که بر لبش جاری شد. این علاقمندی و مطالعات تا بدل شدن او به یک متخصص و منتقد ادبی پیش رفت. تا جایی که امیری فیروزکوهی، شاعری که دوستی‌اش با ایشان به سال‌های پیش از انقلاب و انجمن ادبی فردوسی برمی‌گردد، با تحسین و حیرت توأمان از هوش ایشان در دریافت پیچیدگی و ظرایف و طرائف شعر - مخصوصاً سبک هندی- یاد می‌کرد و بارها گفته بود: «ایشان بزرگ‌ترین شعرشناس ایران است.»^۵
 
غلامعلی حداد عادل –رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و مشاور عالی رهبر انقلاب- پیرامون این وجه از زندگی پربرکت رهبر انقلاب، می‌گوید: «ایشان به کُلیّت ادبیات فارسی و تاریخ تحول شعر فارسی نیز توجه دارند. یعنی سبک‌های مختلف شعری مانند سبک خراسانی، هندی، دوره‌‌ی بازگشت و شعر معاصر هر کدام در ذهن ایشان جای خود را دارد. خصوصیات این‌ها را می‌شناسند و امتیاز هر کدام را نسبت به دیگری می‌دانند. می‌توانم بگویم ایشان این دوره‌‌ی هزار ساله از شعر رودکی را در جاده‌ی‌ تاریخ پابه‌پای شاعران طی کرده‌اند و کمتر شاعر بزرگی است که ایشان درباره‌‌ی آن نظر نداشته باشد؛ چه این شاعر مولانا و سعدی و حافظ باشد و چه ملک‌الشعرای بهار و دیگران.»^۶

در خصوص اهلیت ادبی و اهتمام ایشان در حوزه‌ی ادبیات، یوسفعلی میرشکاک -از شاعران نسل اول انقلاب- معتقد است: «با توجه به علاقه‌‌ی ایشان به شعر و شعرا، ایشان را در کنار فعالیت‌های سیاسی و علمی و قبل از این‌که انقلابی اتفاق بیفتد، می‌توان به عنوان یکی از منتقدان برجسته‌ی شعر فارسی معرفی کرد. تقریباً می‌توان گفت که هیچ گروهی از هنرمندان انقلاب نبودند که آقا با آنها سروکار نداشته باشد، حمایت نکند، رهنمود ندهد و راه نشان ندهد. به نظر بنده کل فضای شعر و ادبیات و هنر بعد از انقلاب را باید مرهون ایشان دانست. راهی که نشان می‌دادند و برخورد و مواجهه‌ای که با جماعت اهل هنر داشتند، خیلی مؤثر بود.»^۷

محمدعلی معلم دامغانی -از شاعران برجسته و پیشکسوت- نیز در این‌باره می‌گوید: «بعد از انقلاب اسلامی توسط آقا، عنایتی نسبت به مسأله‌ی قرآن و مسأله‌ی ادبیات و خصوصاً شعر و شاعری - و همان‌قدر که مسأله‌ی شعر طرح شد و حمایت ایشان و هدایت ایشان بود، رشد بیشتری هم در کنارش بود- شد که سبب جهش و رشد این دو مقوله شد. ایشان پشت شعر ایستاده‌اند و شعرا به همین دلیل، تکلیف به تربیت و تعلیم باکیفیت هستند.»^۸
 
رابطه‌ای که میان رهبری و هنر شعر است رابطه‌ای است که پیش از این سابقه ندارد. دیدارهای رمضانی یا به قول امیری اسفدقه، «دیدارهای امین» در این سال‌ها به جایگاه شعر رفعت داده است. شاعران جوانی تحسین و شناخته شده‌اند و شعر سمت و سوی خودش را پیدا کرده است. ناصر فیض -مدیر دفتر طنز حوزه‌ی هنری- معقتد است: «من بخاطر دارم که تا قبل از این‌که این جلسات برگزار شود، دفتر طنز حوزه‌ی هنری مسئول مشخصی نداشت و به برکت حضور در این جلسه بود که اکنون مسأله‌ی طنز مکتوب در کشور ما جایگاه پیدا کرده است.»^۹

دیداری که حضور در آن آرزوی بسیاری از دوستداران شعر است. دیداری صمیمی با بلندپایه‌ترین مقام کشور و شعرخوانی‌هایی که بویی از تملق نبرده‌اند و رنگی از چاپلوسی ندارند. و اگر چنین شود شخص رهبر انقلاب به شاعر متذکر خواهند شد. فرقی ندارد که این شعرها آیینی باشند یا عاشقانه؛ و یا حتی منتقد وضع موجود، کوتاه باشند مثل رباعی یا به بلندی قصیده؛ همه به دقت شنیده می‌شوند.

هدایت شاعرانه
مهم‌ترین اتفاقی که در این دیدارها رخ می‌دهد هدایتی عالمانه است که روزیِ شعر و شاعران روزگار ما می‌شود. چرا که ایشان معتقدند: «شکی نیست که شعر یک ثروت ملی است. اگر کسی در این تردید بکند، در یکی از بدیهی‌ترین مسائل تردید کرده. شعر یک ثروت برای هر کشور است؛ یک ثروت بزرگ و پرثمری است. اولاً باید این ثروت را ایجاد کرد، ثانیاً باید این را روز به روز افزایش داد که دچار خسران و کم آمدن و کاهش نشود. ثالثاً باید از آن برای نیازهای کشور استفاده‌‌ی بهتر و برتر کرد.»^۱۰
 
لذا از همین رو هدایت ایشان در حوزه‌ی شعر، تمام وجوه آن را دربرمی‌گیرد. از اندیشه و روح شعر گرفته تا کالبد و قالب آن؛ از احساسات و دلتنگی‌های شاعرانه تا کارکرد اجتماعی و حضور در خلوت افراد و جایگاه آن در فرهنگ و جهاد فرهنگی. مسائلی که به چشم بسیاری نمی‌آید اما تاریخ ادبیات بعدها به این روزگار خوشش می‌بالد.

پی‌نوشت‌ها:
۱. بیانات رهبر انقلاب در دیدار با شاعران، ۱۳۸۹/۶/۳
۲. بیانات رهبر انقلاب در دیدار جمعی از شعران، ۱۳۹۰/۵/۲۴
۳. بیانات رهبر انقلاب در دیدار شاعران در ماه مبارک رمضان، ۱۳۸۷/۶/۲۵
۴. همان
۵. «گزارشی کوتاه از زندگی ادبی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای»؛ یادداشتی از آقای محسن مؤمنی شریف
۶. «برای پاسداشت رکن دوم هویت ملی»؛ گفتاری از دکتر غلامعلی حداد عادل
۷. «خاطرات یوسفعلی میرشکاک»؛ گفتاری از آقای یوسفعلی میرشکاک
۸. «شعر و شرع و عرش»؛ گفت‌وگو با آقای محمدعلی معلم دامغانی
۹.  http://www.mehrnews.com/TextVersionDetail/۲۳۲۸۸۵۰
۱۰. بیانات رهبر انقلاب در دیدار شاعران در ماه مبارک رمضان، ۱۳۸۷/۶/۲۵