بررسی مصادیق تحریم‌های علمی و چگونگی عبور از آن

رهبر انقلاب اسلامی در آخرین دیدار خود با اساتید دانشگاه‌ها درباره‌ی نگاه دشمن به پیشرفت‌های علمی کشور گفتند: «از پیشرفت علمی ما هم راضی نیستند. بخشی از این کارهائی که امروز در زمینه‌ی تحریم و امثال این‌ها مشاهده می‌کنید، مربوط به همین است که نمی‌خواهند جامعه‌ی ایرانی به این اقتدار درون‌زا دست پیدا کند؛ که اقتدار علمی، یک اقتدار درون‌زا است.» درباره‌ی چگونگی تحریم‌های علمی دشمن علیه ملت ایران و نیز راه‌های عبور از آن با دکتر رضا روستاآزاد، رئیس دانشگاه صنعتی شریف به گفت‌وگو نشستیم:

تحریم‌های دشمن علیه ملت ایران در عرصه‌های علمی چیست و چه تأثیراتی بر حرکت علمی کشور ما دارد؟
ضرر و زیان این تحریم‌ها بیشتر شامل حوزه‌های فنی-مهندسی و پس از آن حوزه‌های پزشکی است. مثلاً یکی از محققان پزشکی ما برای آزمایش‌هایش نیاز به یک آنزیم خاصی دارد. متوجه می‌شود که فقط چند شرکت خاص خارجی این آنزیم را دارند. با آن‌ها برای گرفتن چند گرم از این آنزیم مکاتبه می‌کند. آن شرکت‌ها یا اصلاً پاسخ نمی‌دهند یا در جواب می‌نویسند چون کشور شما در تحریم قرار دارد، ما نمی‌توانیم این آنزیم را به شما بفروشیم و حتی اگر حاضر به فروختن آن آنزیم به شما باشیم، شما به دلیل تحریم‌های بانکی ابزاری برای پرداخت پول شرکت ندارید.

یا این‌که شما می‌خواهید یک دستگاه فنی را از یک کشور خارجی خریداری کنید، حتی اگر بتوانید مشکلات تبادل مالی و دریافت محصول را با چندین واسطه حل کنید، هزینه‌ی دریافت این محصول برای شما بسیار بالا خواهد بود. آن واسطه وقتی متوجه می‌شود که این کالا قرار است به کشور شما بیاید، هزینه‌ی بیشتری دریافت می‌کند. زیادشدن تحریم‌ها به تعدد واسطه‌ها و همچنین افزایش قیمت‌ها منجر می‌شود. مثلاً ما به همین دلیل مجبور شدیم برای خرید یک نوع سانتریفیوژ چندین برابر قیمت اصلی آن پرداخت کنیم و آن را به قیمت ۱۲۰ میلیون خریداری کردیم. این‌ها مشکلاتی است که ما در فضای تجهیزات و مواد اولیه‌ی آزمایشگاه‌های علمی با آن مواجه هستیم.

اما در بُعد نرم‌افزاری هم این مشکلات ادامه دارد. وقتی محققی نیاز به یک مقاله‌ی خارجی دارد، برای دریافت آن باید به منابع معتبر مراجعه کند. در حال حاضر یکی از معتبرترین منابع، انتشارات اِل‌زویر است. با شدت‌گرفتن تحریم‌ها، دانشگاه شهید بهشتی و دانشگاه شریف از سوی این انتشارات تحریم شدند. بنابراین ما امکان اتصال آن‌لاین به این انتشارات را از دست دادیم. الان حتی ما برای چاپ مقالات پژوهشگران‌مان در نشریات معتبر خارجی دچار مشکل می‌شویم. به ما می‌گویند که ما نمی‌توانیم مقالات شما را چاپ کنیم. از آن‌جایی که علم در یک شبکه‌ی ارتباطات است که رشد می‌کند، بروز مشکلات در ارتباطات بین‌المللی، باعث ایجاد مزاحمت و مشکل برای محققان ما در انجام کار علمی‌شان می‌شود. نهایتاً وقتی تجهیزات، مواد مصرفی و ارتباطات علمی محدود شود، تا حدودی کار دانشجویان، اساتید و متخصصان ما سخت می‌شود.

اما این‌ تمام وجوه مسأله نیست، واقعیت این است که این تحریم‌ها می‌توانند فرصت‌هایی هم برای ما ایجاد کند. مثلاً نکته‌ها و تبعاتی در مورد همین مثال‌هایی که از فضای تحریم گفتم، وجود دارد. برای حل مسأله‌ی خرید آن آنزیم، من یک پایان‌نامه با موضوع تولید این آنزیم از کبد مرغ تنظیم کردم. یک کار کارشناسی انجام شد که منجر به تولید آن آنزیم گردید. پس نه‌تنها مشکل ما حل شد، آن پیشرفت باعث افزایش تعامل ما با جهان خلقت هم شد. این کار باعث شد که نگاه ما به کارهایمان واقعی‌تر شود؛ این‌که ما بدانیم در فضای خلقت کار می‌کنیم. نگاهی که شاید اگر ما می‌رفتیم و آنزیم را از جایی می‌خریدیم، در ما به وجود نمی‌آمد.

یا در مورد خرید تجهیزات یادم می‌آید که شرکت نفت هزینه‌ی خرید یک دستگاه را به ما پرداخت کرد. ما سفارش خرید آن را به کشور کانادا دادیم. حتی این دستگاه ساخته شد، اما سفارت کانادا به ما ویزا نمی‌داد که برویم و دستگاه را تحویل بگیریم. به همین خاطر ما یک پروژه برای ساخت این کالا تعریف کردیم و خوشبختانه توانستیم دستگاهی را که حدود ۶۰۰ میلیون تومان قیمتش بود، با ۴۰ میلیون تومان بسازیم. این دستگاه الان در دانشگاه ما مستقر است و چند دانشجو هم از قِبَل کار تحقیقاتی آن فارغ‌التحصیل شده‌اند و از جهاتی بهتر از دستگاه کانادایی هم هست، چراکه تجهیزات یدکی دستگاه کانادایی از آمریکا به آن کشور می‌رفت، اما ما این‌جا قطعات مورد نیاز خود را از بازار خودمان تهیه کردیم.

بنابراین تحریم‌ها یک مقداری کارها را برای ما سخت کرده و وقت ما را گرفته، اما همین سختی‌ها می‌تواند به عنوان یک فرصت و یک عامل مثبت عمل کند. شما برای عبور از مشکلات پیش رو و چیره‌شدن بر تهدیدها و تحریم‌ها به‌ناچار توانمندی‌های خود را افزایش می‌دهید.

برداشت و دیدگاه جامعه‌ی دانشگاهی ما درباره‌ی تحریم‌ها علیه فعالیت‌های علمی کشورمان چیست؟
غرب با توان علمی که از خودش بروز داده، در ذهن خیلی‌ها به یک بت علمی تبدیل شده است. یک باور عمیق به توانایی‌های علمی غرب که به دنبال تحسین علم یا فرآورده‌های علمی ایجاد شده است. به این مفهوم که کماکان غرب یک کانون تولید و اشاعه‌ی فناوری است و طبیعتاً برای علم و عالم آن احترام قائل می‌شوند. این بت که در طول زمان شکل گرفته، یک نوع احترام ناشی از قدرت علمی را ایجاد کرده است. اما با وضع تحریم‌ها علیه فعالیت‌های علمی کشورمان، به‌تدریج این احترام و این بت دچار آسیب شده، حتی در بعضی موارد این بت شکسته است. به هر حال وقتی جامعه‌ی دانشگاهی ما این انحصارطلبی در زمینه‌ی علم را مشاهده می‌کند، طبیعی است دیگر آن نگاه اولیه را نداشته باشند. بنابراین چنین احترامی، بسته به این‌که فرد تا چه اندازه این تحریم‌ها را احساس می‌کند، به‌تدریج مخدوش می‌شود.

به نظر شما اثرات تحریم‌های علمی در زندگی مردم چه می‌تواند باشد؟
در مسائل علم و فناوری معمولاً این‌گونه است که جامعه‌ی ما به‌سرعت آسیب‌ها را احساس نمی‌کند و این به دلیل پیوند ضعیف حوزه‌ی علم با حوزه‌ی صنعت در کشورمان است. بسیاری از این مقالات ISI کشورمان متأسفانه به فناوری‌های نو تبدیل نمی‌شود. ماجرای سوخت ۲۰درصد هسته‌ای و رادیودارو‌ها یک استثنا هستند. متأسفانه دانشگاه‌های ما چندان اهتمامی به کارهایی که امثال استاد شهید شهریاری و همکارانشان انجام می‌دادند، ندارند؛ اگرچه روند حرکت ما روبه بهبود است و واهمه‌ی دنیای غرب هم از مشاهده‌ی همین روند مثبت است.

طبق نظریات و الگوهای پیشرفت علمی، ابتدا یک گسترش افقی در علم وجود دارد و پس از آن، یک تحول عمودی به وجود می‌آید. افزایش تصاعدی مقالات، نشان‌دهنده‌ی تحول افقی است. کشوری که به این وضعیت رسیده، پس از مدتی به جایی می‌رسد که می‌گوید اگر من این‌همه توان برای خلق علم دارم، چرا نباید در فناوری توانمند باشم؟ ما در آینده‌ای نه‌چندان دور به توانمندی در فناوری نائل می‌شویم. بنابراین تحریم‌کنندگان ما از دستاوردهای علمی ما هم محروم می‌شوند. غرب اما حاضر است که الان ضرر کند تا روند تبدیل ما به یک قدرت در حوزه‌ی فناوری را آهسته کند. بنابراین تحریم‌های علمی در زندگی جاری مردم فعلاً تأثیر ملموسی ندارد، اما تحریم‌های صنعتی بر زندگی مردم تأثیر می‌گذارد که الان تا حدودی شاهد آن هستیم.

به نظر شما هدف اصلی غرب از اعمال این تحریم‌‌ها علیه کشور ما چیست؟
یک نظر این است که هدف آن‌ها جلوگیری از دستیابی ما به انرژی هسته‌ای است و می‌خواهند از هر طریقی برای رسیدن به هدفشان اقدام کنند. نظر دیگر این است که هدف اصلی آن‌ها نه انرژی هسته‌ای، که مقابله با اصل پیشرفت علمی ایران است. معتقدان به این نظر، سطح دیگر این مسأله را این می‌دانند که آن‌ها با پیشرفت صرف علمی مخالف نیستند، بلکه با پیشرفت علمی ما که در داخل ترکیب فرهنگی و سیاسی کشور ما قرار می‌گیرد، مخالفند. آن‌ها از این ترکیب هراس دارند. بر این اساس، آن‌ها به‌شدت با یک مجموعه‌ی پیشرفته و برخوردار از نگاه متعالی به انسان که ادعای تمدن‌سازی دارد، مقابله می‌کنند. سطح تحریم‌ها هم ما را به این نتیجه می‌رساند که مسأله‌ی هسته‌ای تنها یک بهانه است.

بحث و نزاع اصلی بر سر فرهنگ و تمدن است. در یک سو تمدن علمی-صنعتی دنیای غرب به طلایه‌داری آمریکا با مؤلفه‌ها و نشانه‌هایی مانند مصرف‌گرایی، دنیاطلبی و لذت‌جویی قرار دارد. خشونت و جنگ وجه قالب این تمدن است. وقوع دو جنگ جهانی از پیامدهای رشد این تمدن صنعتی بوده است. این‌همه جنگ و خونریزی در همه‌جای دنیای امروز هم از تجلیات این تمدن است. تمدن اسلامی اما تمدن بشردوستی، مهربانی، عاطفه، انسانیت، حقانیت، حمایت از انصاف و عدالت است. به همین دلیل، مقابله‌ی تمدن غربی با تمدن اسلامی امری طبیعی است. امروز با توجه به وجود مردم مظلوم و ستمدیده در نقاط مختلف جهان، وقتی ندای حقانیت، آزادی‌خواهی و انسانیت بلند شود، تأثیرگذاری بسیاری خواهد داشت. به همین خاطر غربی‌ها با بلندشدن این صدا مخالفند. ابتدا گمان می‌کردند که این صدا خاموش می‌شود، اما الان می‌بینند که کشور مهد این صدا همچنان سر پا است؛ ماهواره به فضا می‌فرستد، غنی‌سازی هسته‌ای انجام می‌دهد و با وجود تمام تحریم‌ها و فشارها، در حال پیشرفت در علم و فناوری است. این برای آن‌ها خطرناک است. ما در دیدارهایی که با مقامات علمی کشورهای منطقه داریم، شاهد تعجب آنان از منشأ پیشرفت‌های علمی ایران هستیم.

به نظر شما اولویت‌های ما در فضای علم و فناوری کشورمان کدام است؟
اولویت اول این است که دانشگاه‌های ما علم و تحقیقات خود را معطوف به حوزه‌های کاربردی کنند. تحقیقات مورد نیاز کشور باید تقویت شود. جالب است بدانید که انگلستان زمانی که درگیر جنگ بود، کارخانه‌ی اتوبوس‌سازی خود را به کارخانه‌ی تانک‌سازی تبدیل کرد. ما باید با توجه به نیازمان فعالیت علمی کنیم. هم‌اکنون بسیاری از واحدهای صنعتی ما ضعیف کار می‌کنند و از تمام ظرفیت آن‌ها استفاده نمی‌شود. مشکل بسیاری از آن‌ها عدم دسترسی به علم و فناوری، کمبود نقدینگی یا مشکلات صنعتی است. باید این مشکلات را حل کرد تا تولید رونق بگیرد و سفارش کار از طرف بخش تولید به دانشگاه‌ها افزایش یابد. مثلاً یک کارخانه‌ی تولید لیوان پلاستیکی که مشکل تولیدش خشک‌بودن جنس لیوان‌ها است، می‌تواند به یک گروه دانشگاهی سفارش کار دهد که آن‌ها این مشکل را حل کنند. امروز اگر با وجود تحریم‌ها، صنعت با مشکل روبه‌رو شده است، باید از ظرفیت دانشگاه برای حل این مشکل کمک گرفت. اولویت دوم هم به نظر من حرکت برای اجرایی‌نمودن نقشه‌ی جامع علمی کشور است.

شما چه راهکاری را برای پایان‌دادن به تحریم‌‌ها پیشنهاد می‌کنید؟
آمریکا یک زمانی چین را تحریم کرد، اما الان بسیاری از سرمایه‌گذاران در کشور چین  آمریکایی هستند. آن‌ها وقتی ببینند که شما توانمند هستید، ناچار می‌شوند که کوتاه بیایند. ما در زمان جنگ به آمپول آتروپین احتیاج داشتیم. سوئد در آن بحبوحه‌ی نیاز مالی ما، این آمپول را به قیمت ۱۲ دلار به ما می‌فروخت. هرقدر که از آن‌ها خواستیم قیمت را پایین بیاورند، قبول نکردند. ما هم دست‌به‌کار شدیم تا خودمان آتروپین را تولید کنیم. به همین خاطر قیمت مدام افت کرد. روزی که ما خودمان این آمپول را تولید کردیم، آن‌ها به ما پیشنهاد قیمت ۱۲ سنت را دادند. آن‌ها چه زمانی کوتاه آمدند؟ وقتی که دیدند ما قدرت داریم.

انگلیسی‌ها یک ضرب‌المثلی دارند که: «اگر حریفش نمی‌شوی، رفیقش شو.» آن‌ها الان دارند این کار را در نظام بین‌الملل انجام می‌دهند. هند و چین هنوز هم با تحریم دست به گریبان هستند و موارد تحریم‌شان هم کم نیست، ولی وقتی کشور شما از خود اقتدار و توانمندی نشان بدهد و دشمنان شما بفهمند که یک موتور اقتدار اصیل ملی در کشور شما راه‌افتاده و خوب هم کار می‌کند و در زمان‌بندی خود به نتیجه می‌رسد، از حریف‌شدن دست برمی‌دارند و سعی می‌کنند رفیق شوند.