فرهنگ کار از دیدگاه اسلام

چکیده
با توجه به نقش کار و عمل در اعتلای حیات اقتصادی و اجتماعی فرهنگی جامعه، کوشش برای ارتقای فرهنگ کار و زدودن عوامل مزاحم و باز‌دارنده یک ضرورت اعتقادی ملی است. فرهنگ کار می‌تواند زمینه مناسب برای سخت‌کوشی و خلاقیت و ابتکارات، نوآوری‌ها و احساس تعهد و مسؤلیت‌پذیری و وجدان کاری، انضباط اجتماعی و اخلاق را در جامعه عظیم کار کشور فراهم سازد. در فرهنگ اسلامی کار و تلاش مانند مجاهدت در راه خدا، ارزشمند و مقدس شمرده شده است. این مقاله در مورد اهمیت کار و کار صالح در اسلام، از دیدگاه قرآن، نهج‌البلاغه و از دیدگاه پیامبر(ص) و علی(ع) مطالبی را بیان کرده است که این خود اهمیت و ارزش کار را در این موارد می‌رساند. کار موجب کمال و تکامل وجودی انسان و عقل، عزت، مردانگی، بزرگی، سعادت، و خوشبختی و رحمت و... است. فضایل کار بی‌شمار و بی‌اندازه است که سفارش‌های گوناگونی برای تحقق امر و کوشش و ترویج این امر و ریشه‌دار کردن آن در اسلام و کتب اسلامی و... آمده است.

مقدمه
با استمداد از نام و یاد مبارک و کلام هدایت‌گر امیرمؤمنان و مرد نامتناهی زمان علی(ع) صفحه می‌گشاییم.[1] هنگامی که خداوند بخواهد به بنده‌ای دوستی و محبت کند، زیبایی و دل‌پذیری بندگی و عبادت را درونش می‌نشاند. و: «بهترین حالت و جلوه بندگی عبادت، فکر کردن است.» و: «تفکر و اندیشیدن به خوبی‌ها، انسان را به انجام دادن و عمل کردن به آنها می‌کشاند.» و نیز: «به وسیله فکر و اندیشه، روش‌ها و رویه‌کاری بهبود می‌یابد.» و در نتیجه: «ثمره و میوه فکر، سلامت ـ کارـ است.» «سلامت کار نشانی از عبودیت دل‌پذیر است که اگر توفیقش نصیب شود، نشانی از شعاع لطف الهی به بنده‌اش می‌باشد.»

معانی کار در فرهنگ اسلامی:[2]
«کار در لغت فارسی در معانی مختلف استعمال شده است.
1 ـ به معنی شغل، عمل، پیشه بکار رفته است.
2 ـ رفتار و کردار
3 ـ آنچه در عالم خارج تحقق می‌یابد
4ـ ممارست، اشتغال، تمرین
5ـ حادثه
6ـ صنعت و هنر
7ـ رنج و زحمت
8ـ بنا و ساختمان
9ـ حاجت احتیاج
10 ـ وسیله معیشت»
«تمام این معنی و مفاهیم در معنای کار استعمال شده است و این امر نشان‌دهنده گستردگی و غنای بالای این کلمه در فرهنگ فارس می‌باشد.»

کار عین عبادت است: [3]
با نگرش به تاریخ و ادیان و سیره انبیاء الهی و معصومین، به این واقعیت مهم می‌رسیم که در طول قرون متمادی، هادیان بشر علاوه بر نقش بزرگ رسالت و هدایت انبیاء بشر، در کنار آن مسؤلیت سنگین، به امر اشتغال ـ کارگری ـ مشغول بودند تا بتوانند معیشت و اقتصاد خانواده و جامعه را به پویایی و کمال برسانند در این بین، علاوه بر انبیاء گذشته، فرستاده آخر خدا از این امر مستثنی نبوده و تاریخ گواه این مدعاست. وقتی سیره، علمی در آثار بر جای مانده از کار و زندگی حضرت علی(ع) را مرور می‌کنیم در گوشه سرزمین وحی(حجاز) و به خصوص مدینه منوره، یادبودهای کار دستی و تلاش عملی و پایدار امیر‌المؤمنان(ع) را می‌یابیم که با تمام دشمنی‌های آشکار حکام ستمگر در محو نام و تخریب آثار و نابودی به عمل آورده‌اند. باز در آن سرزمین مقدس و شهر و حومه مدینه، آثاری از بئر علی(چاه علی) عین علی(چشمه علی) و نخلستان‌های خرمایی باقی است، که هر یک به نمونه خود یادبودی عزیز و مقدس از ایثار و کار طاقت‌فرسای آن مظلوم تاریخ است و برای پیرامون ایشان درسی است از چگونگی ارزش کار و تقدس آن. خداوند سبحان کار می‌کند: آیا خداوند سبحان کار میکند؟ باید گفت: آری، خدا کار می‌کند، ان ‌الله یفعل ما یرید. فعل خدا، خلق عالم خلقت و موجودات است و همه عالم هستی، از کار خداست، و انسان در این امتیاز بسیار بزرگ، یعنی خلق و خلقت با خدای عظیم قرین است. انسان فعال و کارگر، در خلق اثر و هنر و... در حقیقت به رسالت خود که در حقیقت امر خداست عمل کرده است.

کار و عمل صالح کدام است؟
کلمات عمل صالح یا جمله‌های عملو الصالحات، به صورت مکرر و مطلق در قرآن استفاده شده است و باید گفت حتماً در این اطلاق، تعمدی بوده است. اگر بخواهیم در عرف معمولی برای عمل یا کار تعریف قایل شویم، باید بگوییم: هر چیزی که مستلزم صرف زحمت و جیب مقصدی باشد کار و عمل است. کارگری که در شهرداری مشغول است یا کارگری که در کارخانه کوچک یا بزرگ و یا هر مجموعه کارگری کار می‌کند، شب زنده‌داری مادران برای فرزندان جز اعمال صالح به حساب می‌آیند. «و بشر الذین و امنوا و عملوا الصالحات ان لهم جنات تجری من تحتها‌ الانهار...» به کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای صالح می‌کنند، مژده بده که برای آنها باغ‌هایی است که در کف آن جویبارها جاری است. «تلک الجنه التی اورثتتموها بما کنتم تعلمون» و آن بهشتی است که آنرا به وسیله کارهایی که کرده‌اید، وارث شده‌اید»(زخرف آیه 72) و آیات فراوانی دیگر از جمله آیات سوره نساء 123، مریم 61، سجده 91، بقره 97، طه 123، بنی‌اسرائیل 9 و کهف 110، دارای توضیحاتی در این‌باره(کار و کار صالح) دارند» نا‌برده رنج گنج میسر نمی‌شود مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد. کار و کارگر از نظر پیامبراکرم(ص): «اذا عمل احدکم عملا فلیتقنه» هر کسی که کار می‌کند باید آنرا خوب انجام دهد.[4] «اذا کان یوم ‌القیامه ناذی مناد من عمل عملا لغیر الله فلیتطلب ثوابه ممن عمله له»[5] وقتی روز رستاخیز در‌آید. منادی بانگ می‌زند که هر کس کاری برای غیرخدا انجام داده پاداش خود را از آن کس که برای او کار کرده گیرد» «ان احب عبادالله من حبب الیه المعروف حبب الیه فعاله» «محبوبترین بندگان خدا نزد وی»[6] کسی است که کار نیک را محبوب او ساخته و میل انجام آن را در دلش انداخته است. «ان الله تعالی یحب اذا عمل احدکم عملا ان یتقنه» «خداوند دوست دارد که وقتی یکی از شما کاری می‌کنید آن را کامل کنید»[7] مان قیل العمل مع العلم کثیر و کثیر العمل مع الجهل قلیل» کار اندک که با بصیرت و دانش انجام گیرد، بسیار است و کار بسیار که با نادانی و جهل صورت‌ پذیرد اندک است.»[8] «خدالامر بالتدبیر» «کار را با تدبیر بنگر».[9] «کل معروف صدقه» «هر کار نیکی صدقه است».[10] انجام کار باعث آمرزش گناه است: ... من یومن بالله و یعمل صالحا یکفرعنه سیاته و یدخله جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها ابدا ذلک الفوز العظیم».(تغابن آیه 9) «هرکس در دنیا به خدا ایمان بیاورد و کار صحیح و سالم و شایسته کند، خداوند گناهشان را بپوشاند و در بهشت‌هایی که در آن نهرها جاری است داخل کند و در بهشت جاودان متنغم باشد و این همان کامیابی بزرگ است.» پیامبراکرم(ص) فرمود: «منزه‌ترین کارها، کار و تلاش با دست و محصول دسترنج است.»[11] قال رسول‌الله(ص): «العباده سبعون جز افشلها اطلب الحلال.»[12] نبی‌اکرم‌اسلام(ص) می‌فرماید: «عبادت هفتاد جز دارد. بهترین جز آن طلب رزق حلال است.»[13]

کار و عبادت:[14]
در بینش اسلامی میزان کار و تلاش از آنچنان قداست و ارزشی برخوردار است که هم‌ ردیف میزان جهاد و مبارزه با دشمن معرفی گردیده است. چنانکه نبی‌‌مکرم‌اسلام(ص) کار و کوشش را همانند جهاد در راه خدا، مقدس دانسته و کارگر را تشبیه به مجاهد فی سبیل‌الله می‌نماید و همان اجر و پاداش را برای او متذکر می‌گردد. آنچه از مبانی و معارف تعالی‌بخش اسلامی در این مورد استنباط می‌گردد اینست که: آیین مقدس اسلام کار مفید و سازنده را در چهار‌چوب معیارهای ارزشی و اعتقادی خود عبادت تلقی نمود. و رشد تعالی انسان را تنها در سایه کار و کوشش می‌داند. در دین مبین اسلام نیل به مدارج عالیه کمال، و راه رسیدن به مراتب پیشرفت، صرفاً در سایه کار و تلاش آگاهانه براساس معیارهای الهی بوده، و به همین جهت اسلام با عبادت تلقی کردن کار و کوشش، انسان‌ها را توصیه به رعایت آداب و شرایط عبادت در انجام کارهای مختلف(مثل قصد قربت و...) نموده است.

کار و تلاش از دیدگاه قرآن کریم:[15]
در قرآن کریم کلمات زیر بیانگر کار و تلاش می‌باشد:
1ـ عمل:
یعنی کار، کردار، فعل این کلمه در قرآن 366 مورد آمده است.

2ـ کسب:
روزی جستن، حاصل کردن، شغل، پیشه این کلمات در قرآن 66 مرتبه آمده است.

3ـ سعی:
یعنی کوشیدن، کار کردن، عمل کردن. این کلمه نیز 30 با در قرآن ذکر شده است.

4ـ جهد:
یعنی کوشیدن، رنج بردن، سعی، تلاش، این کلمات با مشتقات آن 41 مورد آمده است.

5ـ فعل انجام دادن:
کار کردن، عمل، کار، کردار این کلمات نیز در قرآن 107 مورد آمده است.

6ـ شغل:
یعنی کار و پیشه و حرفه این کلمه با مشتقات آن نیز 2 مورد بیان شده است.

این کلمات در قرآن در مفهوم عام آن «کار» است که خود از اهمیت خاصی برخوردار است و وقتی کار و کوشش ارزش پیدا می‌کند که توأم با ایمان باشد. از آیات مختلف قرآن چنین می‌توان گرفت که کارگر به معنای عام به کسانی اطلاق می‌شود که با ایمان و اعتقاد از فکر و اعضاء و جوارح خود برای انجام هر کاری کمک می‌گیرند. به همین سبب وقتی انسان مومن منشاء اثر و فاعل کار می‌شود ضروری است با قصد قربت و در جهت رضایت حضرت حق‌تعالی گام بردارد و در چنین شرایطی است که کار به عنوان عبادت تلقی می‌شود. در فرهنگ دینی ما به موضوع کار و ارزش آن، عنایات خاصی شده. اسلام کار را جان‌مایه حیات آدمی، دانسته و آن را سرمایه سعادت دنیا و آخرت بشر می‌شمرد. کار موجب عزت و شرف انسان‌ها است و یقیناً حیات هر جامعه مرهون کار، کوشش و تلاش است. اسلام سعادت و سلامت جامعه، و رشد و ترقی آن را مرهون کار دانسته و بقاء و دوام خانواده را نیز منوط به آن می‌داند و انسان‌ها را در هر موقعیتی باشند توصیه به کار و تلاش نموده و ارزش آن را مترادف با عبادت قلمداد می‌کند. «در قرآن کریم آیات فراوانی است که انسان را تشویق و توصیه بر طلب روزی و رزق حلال می‌نماید در سوره مبارکه جمعه می‌فرماید: فاذا قضیت الصلوه فانتشروا فی‌الارض و ابتغوا من فضل‌الله و اذکروا‌الله کثیرا العلکم تفلحون. پس از آنگاه که نماز پایان یافت و آنرا بجا آورید، باز در پی کسب و کار خود روی زمین منتشر شوید و از فضل و کرم خدا روزی طلبید و یاد خدا بسیار کنید تا مگر رستگار و سعادتمند گردید. از این آیه نهایتا نتیجه‌گیری می‌شود که برای کسب روزی بعد از اقامه نماز لازم نیست انسان تا نماز بعدی سر سجاده بنشیند و به دنبال معاش خود نرود.

خطاب خداوند به حضرت داوود(ع) در مورد ارزش کار:[16] در تاریخ آمده است که خداوند متعال به حضرت داوود(ع) وحی فرمودند «انک عبد صالح لولا انک تاکل من بیت المال» تو بنده بسیار خوبی هستی، اگر از بیت‌المال ارتزاق نمی‌کردی(کنایه از اینکه روزی از بیت‌المال تنها عیب و نقص توست). بعد از این وحی، حضرت داوود(ع) به گریه افتاد عرض کرد: پروردگارا چه کنم که این نقص مرتفع شود. خداوند متعال زره‌سازی را به او تعلیم داد و پس از آن حضرت داوود(ع) با ساخت زره و با بهره‌گیری از دست‌رنج خود ارتزاق می‌نمود، که علاوه بر کار و تلاش آن حضرت توانست منشاء فواید اجتماعی نیز گردد. او موفق شد با ساخت زره، ارتش را مقابل دشمنان مجهز و مسلح نماید. در‌واقع از احادیث و روایات متعدد می‌توان استفاده کرد که کارگری سیره انبیاء و ائمه(ع) بوده است. در روایتی از امام هفتم(ع) نقل شده است که می‌فرمود: رسول‌الله(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و ابائی کلهم کانوا قد عملوا با یدیهم و هومن عمل‌النبیین و المرسلین و الوصیا و الصالحین» پیامبرخدا(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و پدران بزرگوارم کسانی بودند که با دست‌های خود کار می‌کردند و کار و کارگری سیره انبیاء و صالحان بوده است. روایت شده است که: دو نفر از اصحاب رسول‌ خدا(ص) در حالیکه یکی از برادران خود را بر دوش می‌کشید بر رسول(ص) وارد شدند حضرت حال آن شخص را پرسید، عرض کردند: از هیچ نماز خارج نمی‌شود مگر اینکه وارد نماز دیگر شود و هیچ روزه‌ای افطار نمی‌کند مگر اینکه روز دیگرش را روزه می‌گیرد. اکنون حالش همین‌طور است که مشاهده می‌کنید. حضرت فرمود: پس چه کسی شترش را می‌چرخاند و چه کسی برای اداره خانواده‌اش کار و تلاش می‌کند؟ عرض می‌کردند: ما متحمل کارهای او هستیم حضرت فرمود: شما از او برتر هستید.[17]
 
روزی رسول‌اکرم(ص) با اصحاب نشسته بودند، جوان توانا و نیرومندی را دید که اول صبح به کار و تلاش مشغول شده است. کسانی که محضر آن حضرت بودند گفتند: این جوان شایسته مدح و تمجید بود، اگر، جوانی و نیرومندی خود را در راه خدا به کار می‌انداخت، رسول‌اکرم(ص) می‌فرماید: این سخن را نگویید اگر این جوان برای معاش خود کار و تلاش می‌کند که در زندگی محتاج دیگران نباشد و از مردم بی‌نیاز گردد، او با این عمل در راه خدا قدم بر‌می‌دارد. همچنین اگر کاری می‌کند به نفع پدر و مادر و ضعیف و یا کودکان ناتوان و قصد دارد با این کار زندگی آنان را تأمین کند و از مردم بی‌نیازشان سازد باز هم راه خدا خواهد بود. در حدیث شریف: الکاد علی عیاله کالمجاهد فی سبیل‌الله: کسی که تلاش کند در راه بدست‌آوردن روزی حلال برای خانواده‌اش همچون مجاهد در راه خداست. پس انسانی که سخت‌کوش است برای امرار ‌معاش افراد تحت تکفل خود مثل آن رزمنده‌ای است که در راه خدا مبارزه می‌کند و عرق چنین کارگری همچون قطرات خون شهداء دارای ارزش است. زیرا که اگر یک رزمنده با جهاد خود وطن را گزند دشمن و سیطره بیگانگان حفظ می‌کند و این هدف بزرگواری او به جهاد تعبیر می‌گردد، همین‌طور انسانی که با تلاش و کار بی‌وقفه خود باری از مشکلات جامعه مسلمین را به دوش می‌کشد و با کار و سازندگی روزنه‌های نفوذ تسلط بیگانگان را سد نموده و جامعه اسلامی را از ذلت و تحقیر و مشکلات عدیده به اوج عزت و کرامت می‌سازند، در ‌واقع کار او همان جهاد مجاهد فی سبیل‌الله می‌باشد و او هم یک رزمنده الهی است و لذا اجر او مثل رزمنده در میادین جنگ است و عرق بدن او همچون خون شهید، مقدس خواهد بود.

در حدیثی جالب از امام صادق(ع)[18] که انسان را متوجه می‌سازد که می‌تواند، با داشتن یک زندگی کاملاً عادی ولی سالم و پاک اجر و ثواب صدقه ‌دهنده همان‌طور که گفته شد مجاهد فی سبیل‌الله را داشته باشد. امام صادق(ع) می‌فرمایند: جدم امام سجاد(ع) صبح که می‌شد از منزل خارج می‌شد برای طلب رزق و وسیله زندگی. کسی به حضرت گفت کجا می‌روی؟ حضرت فرمودند: می‌روم که صدقه به خانواده خود دهم آن شخص فرمود: هر کس برود، دنبال کسب و کار برای طلب مال حلال و رزق حلال در جهت عیال و خانواده خود، این کار او به مصداق صدقه است از جانب خدای سبحان و مگر نه اینکه صدقه عبادت بزرگ اسلامی است. در این مکتب کار کردن نه تنها دنیا‌طلبی نیست بلکه از مصادیق صدقه است یعنی هر لحظه یک انسان تلاشگر در حال عبادت است در روایتی دیگر از امام باقر(ع)[19] چنین می‌فرماید: ممن طلب استغفافاً(عن الناس و سیعیا علی اهله و تعطفاً علی جاره لقی الله عزوجل یوم القیامه و وجهه مثل القمر لیله البدر: ترجمه: «کسی که طلب کند(یعنی دنبال کسب و کار و حلال برود) و نیت او در این کسب و کار، آنست که نه تنها خود و خانواده‌اش از مردم بی‌نیاز باشد بلکه مقداری هم به همسایگان خود توجه کند و کمک کند این فرد روز قیامت خدای خود را در حالی ملاقات می‌کند که دارای صورتی نورانی مثل ماه شب چهارده است. در اینجا امام می‌فرمایند: انسان تلاشگر و کاسب رزق حلال دارای صورت نورانی است معلوم می‌شود کار کردن از راه حلال و صرف کردن در جهت خانواده و اجتماع موجب نور امنیت قلب و جان انسان است. پس کارگران جامعه اسلامی در ‌واقع بهترین کشتیبان نور امنیت جان و قلبشان است. در روایتی از حضرت امام صادق(ع)[20] نقل شده است: به معلی: قال: رانی ابوعبدالله علیه السلام و قد تاخرت عن السوق فقال: اغد الی غرک ترجمه: معلی که ظاهراً شخص کاسبی بوده می‌گوید: حضرت امام صادق(ع) مرا دید، در حالیکه من دیر به محل کار می‌رفتم، حضرت فرمودند: صبح اول وقت برو سراغ عزتت یعنی کار و کسب که موجب بی‌نیازی انسان است از غیر خدا، مایه عزت است و نباید در آن سهل‌انگاری نمود.

روایتی نقل از عبدالاعلی:[21] در یکی از روزهای بسیار گرم تابستان در یکی از راه‌های مدینه با حضرت صادق(ع) برخورد کردم، به حضرت که حتماً از کار سخت در مزرعه با حالت خسته و عرق‌ریزان برمی‌گشتند، عرض کردم: من فدای شما گردم موقعیت شما نزد خدا معلوم است و نزدیکی و فرزند رسول بودن شما روشن است. آنگاه به سختی کار می‌کنید در چنین روز گرم و سوزان؟ حضرت در جواب فرمودند: کار می‌کنم که تا از افرادی مثل تو بی‌نیاز باشم. این بی‌نیازی از غیر‌خدا، عزت است. پیامبراکرم(ص) فرمودند: من اکل من کره یکون یوم القیامه فی مداد الانبیا و یاخذ ثواب الانبیا «هر کس از زحمت و دسترس خویش، مخارج زندگی را تأمین نماید، روز قیامت در صف پیامبران قرار گرفته و از عنایاتی که انبیا را شامل می‌گردد او نیز بهره‌مند می‌شود.»  در روایتی از نبی‌مکرم‌اسلام(ص) آمده است که:[22] ان رسول‌الله(ص) لما اقبل من غزوه تبوک استقبله لقد الانصاری فضافحه النبی(ص) ...، آنگاه که پیامبر(ص) از جنگ تبوک باز‌می‌گشت «سعد انصاری» به استقبال آن حضرت رفت، پیامبراکرم(ص) با او مصافحه کرد. دست زبر و خشن سعد در دست پیامبر(ص) قرار گرفت. فرمود: چه عاملی باعث زبری دست تو شده است؟ فرمود: یا رسول‌الله(ص) من با ریسمان و بیل کار می‌کنم تا اینکه مخارج خانواده‌ام را تأمین نمایم. رسول‌خدا(ص) دست او را بوسید و فرمود «این دستی است که آتش به آن نمی‌رسد».

اخلاص در کار
امام علی(ع): «اخلصوا اعمالکم تسعدوا[23] علی(ع) فرمود: اعمال خود را خالص کنید تا سعادتمند شوید». آنچه از روایات و اخبار بر‌می‌آید، اینست که اخلاص اساس عبادت و روح عبودیت و بندگی است. ارزش عمل به خلوص نیّت است. اعمال که انگیزه‌های غیر‌الهی داشته باشد، خواه ریا‌کارانه باشد یا به خاطر هوای نفس و یا تشکر و قدر‌دانی مردم، یا پاداش مادی، هیچ‌گونه ارزش معنوی و مفهوم الهی ندارد. در حدیث مشهوری پیامبراکرم(ص) می‌فرماید:[24] «نیه المومن خیر من عمله و نیه الکافر شر من عمله و کل عامل یعمل علی لیته». نیت مؤمن از عمل او بهتر و نیت کافر از عمل او بدتر است و هر کس طبق نیتش کار می‌کند، پس نیت صحیح می‌دهد و هنگامی که اخلاص از میان رفته عمل بیشتر جنبه ظاهری پیدا می‌کند، به منافع شخصی گرایش می‌یابد و عمق و اصالت و جهت صحیح خود را از دست می‌دهد. اخلاص در لغت از خلص گرفته شده به معنای مصفا و پاکیزه شدن از آلودگی‌ها و رهایی از قیدها.[25] در حدیثی از امام ششم آمده است: «والعمل الخالص الذی لا تریدان یحمدک علیه احد الا الله عزوجل» عمل خالص آن است که در آن جز از خداوند عزوجل انتظار ستایش نداشته باشی. خدا‌شناس و موحد راستین هرگز ذکر و فکر عملش را به غیر از رضای دوست انجام نمی‌دهد و خشنود است به آنچه که خدا برایش می‌خواهد.

اخلاص در قرآن
(قرآن مجید در این‌باره می‌فرماید: «فمن کان یرجوا لقا ربه فلیعمل عملاً صالحاً و لا یشرک بعباده ربه احداً»(سوره کهف آیه 110) هرکس امید لقای پروردگارش را دارد باید عمل صالح انجام دهد و کسی را در عبادت پروردگارش، شریک نکند. در شأن نزول این آیه آمده است: شخصی خدمت حضرت‌ پیامبر(ص) آمد و گفت: یا رسول‌الله(ص)، من در راه خدا انفاق می‌کنم و صله‌رحم بجا می‌آورم و این اعمال را فقط بخاطر خدا انجام می‌دهم، اما هنگامیکه مردم از این اعمال سخن می‌گویند و مرا ستایش می‌کنند، مسرور و خوشحال می‌شوم، این اعمال من چگونه است؟ پیامبر(ص) سکوت کرد و سخنی نگفت تا اینکه این آیه «فمن کان یرجوا ... نازل شد».)

رعایت مراحل اخلاص[26]
اخلاص در 3 مرحله لازم است و رعایت آن ضروری است: قبل از عمل، هنگام عمل، و بعد از عمل. قبل از عمل، تصمیم به انجام هر کاری داریم، باید ذهن را از هر نوع شائبه، ریا و اطاعت غیرخدا تخلیه کنیم، اصولاً باید دید، محرک اصلی برای اقدام به کار مورد نظر، چه چیز است، آیا انگیزه‌های شیطانی و حالات زشت نفسانی است؟ یا واقعاً فقط جلب رضایت خدا و بر حسب وظیفه شرعی و قربةالی‌الله دست به کار زده است و در هنگام عمل نیز دقت لازم را باید نمود زیرا چه بسا اشخاص مدخل و آغاز کارشان نورانی است و با نیتی پاک شروع به کار می‌کنند ولی در هنگام عمل، بعضی از اغراض نفسانی آنها را به دام انداخته و چنان گرفتار وسواس شیطانی می‌شوند که کاملاً در جهت انحراف قرار می‌گیرند. درست همان موقع که مشغول کار مقدس هستند فکر می‌کنند که ما این کار را کامل و جامع انجام می‌دهیم تا شاهدان و ناظران را به سوی خود جلب کنیم و از رفتار ما خوششان بیاید. اما بعد از عمل نیز باید مواظبت کرد که شیطان آن را ضایع نکند. بیچاره بعضی از مردم که با زحمت فراوان نیت را خالص می‌کنند و عمل را نیز به سلامت و بدون ریا به پایان می‌رسانند ولی بعد از اتمام آن، پی‌در‌پی در مقام شرح و بیان آن بر‌می‌آیند و از مردم متوقع تکریم و تحسین و پاداش هستند. بی‌شک این مرحله از دو مرحله قبل سخت‌تر است، همانطور که در بیان حضرت امام صادق(ع) آمده است: «الا بقا علی العمل حتی یخلص اشد من العمل». «نگهداری کار خیر از خود کار خیر سخت‌تر است». راوی گفت: نگهداری از عمل چیست؟ فرمود: مردی صله‌ای می‌کند و خرجی در راه خدای یگانه می‌نماید و ثواب کار خیر در نهانی برای او نوشته می‌شود، پس آن را یاد‌آوری می‌کند و اظهار می‌کند و از دفتر کار خیر نهانی محو می‌شود و در دفتر کار خیر عیانی نوشته می‌شود و باز آن یاد‌آوری می‌کند و اظهار می‌دارد و یک عمل ریا و خود‌نمایی برای او نوشته می‌شود...

اسباب و عوامل اخلاص:
در این مبحث از کلمات قصار المؤمنین(ع) استفاده کنیم:
1ـ «سبب الاخلاص ألیقین» یقین منشاء اخلاص است.
2ـ «الاخلاص ثمره یقین» اخلاص میوه یقین است.
3 ـ «علی‌ قدر قوه الدین یکون خلوص النیه» خلوص انسان به اندازه قوت دین اوست.
4 ـ «ثمره العلم اخلاص العمل» اخلاص میوه علم و معرفت است.
5 ـ «اول الاخلاص الیاس مما فی ایدی الناس» سرآغاز اخلاص ناامیدی از ما، سوی‌ الله است.
6 ـ «قلل الامال تخلص لک الاعمال» آرزوهایت را کم کن تا اعمالت خالص شود.
7 ـ «اخلاص ثمره العباده» اخلاص میوه عبادت است.
نتیجه آنکه اخلاص محصول، یقین، قدرت ایمان، علم، قطع امید از مردم، کم کردن آرزوها و عبادت پروردگار است.

آثار و فواید اخلاص در کار:
1ـ بصیرت و نورانیت دل و عمل خالص تا آن حد در اسلام مورد اهمیت است که در حدیثی پیامبراسلام(ص) می‌فرمایند: کسی که چهل روز اعمال خود را خالصانه انجام دهد خداوند چشمه‌ی حکمت و دانش را از قلبش بر زبانش می‌گشاید.[29]
2ـ حکمت و معرفت: حکمت و معرفت نیز از آثار و فواید اخلاص است که در روایت فوق آمده است.
3ـ خضوع تمام به سوی الله در برابر انسان مخلص.
4ـ کفایت امر و درمانده نشدن در کارها. قال الله عزوجل: «اطلع علی قلب عندنا علم منه حب الاخلاص لطاعتی و توجهی و ابتغا مرضاتی الا تولیت تقویمه و سیاسته».[30]
5ـ خداوند عزوجل فرمود: «اگر بنده خود را دوستدار اخلاص و خدا‌جو یابم اداره امور او را شخصاً به عهده می‌گیرم «کار او را به دیگران واگذار نمی‌کنم».
6 ـ سعادت و کامیابی: امیر‌المؤمنین(ع) می‌فرماید:[31] اخلصوا اعمالکم تسعدوا. «اعمال خود را خالص کنید تا سعادتمند شوید».
7 ـ بالا رفتن اعمال و قبولی آن:[32] پیامبراکرم(ص) می‌فرماید: ای مردم اعمالتان را برای خدا متعال خالص کنید. زیرا خدا عملی را می‌پذیرد که فقط برای او باشد.

اهمیت کار و ارزش کارگر در اسلام:[33]
بقای جهان بشریت تمام ملت‌ها و تکامل مادی و معنوی انسان‌ها، همیشه در پرتو کار و کوشش بوده زیرا همه می‌دانیم که بشر در هر زمانی بواسطه کار و فعالیت نیازمندی‌های خود را تأمین کرده و به زندگی خود نشاط بخشیده است. جامعه بشریت در اثر تلاش و کار، غذای خود را از علف بیابان به بهترین خوراکی‌های لذیذ رسانیده و چراغ خود را از شعله‌های آتش و شمع به برق و مرکب خود را از حیوان به هواپیما و منزلشان را از غارها به کاخ‌های آسمان خراش و لباس‌های خود را از لباس‌های خشن و به قواره در عالی‌ترین و زیباترین لباس‌های مد و غیره تبدیل نموده است. و بالاخره انسان با کار و تلاش توانسته اکثر مشکلات فردی، اجتماعی و معنوی خود را از بین برده و بسیاری از نابسامانی‌ها و دردها و محرومیت‌ها، گرفتاری‌های خود را برطرف نموده و رشد فکری و روحی، علمی و اخلاقی خود را بدست آورد. تردیدی نیست که اکثر بدبختی‌های مادی و معنوی جامعه و تمام ذلت‌ها، فقرها، محرومیت‌ها و مفاسد فردی و اجتماعی مردم به واسطه بیکاری و تنبلی و هوسرانی است. چنانکه بیشتر تجاوزات به مال، جان و نوامیس جامعه و افتادن در دامن ستمگران و گرفتاری به اعتیادهای خطرناک و آلودگی به زشتی‌ها و گناهان در اثر سستی و بیکاری و تن‌پروری بوده است. و از آنجا که دین مقدس اسلام تنها دین کامل و جاودانه و صحیح الهی است که برای سعادت دنیا و آخرت مردم و تکامل مادی و معنوی آنان نازل گردیده و در تمام شئون فردی و اجتماعی انسان‌ها و از جمله در مورد کار و تلاش و کوشش در جلوگیری از بیکاری و سستی عالی‌ترین قانون و بهترین برنامه را دارد. ارزش و اهمیت واقعی که اسلام 14 قرن پیش با عناوین مختلف و بیانات گوناگون برای کار و کارگر بیان کرده هنوز بشر به آن پی نبرده است لذا به چند قسمت از آنها اشاره کرده و نمونه‌هایی از روایات اسلامی را در مورد آنها نقل می‌نماییم.

1. کار بالاترین عبادت:[34]
اسلام کار و طلب روزی حلال را بالاترین عبادت، معرفی نموده است چنانکه پیامبراکرم(ص) می‌فرماید: «العباده سبعون جزاً افضلها طلب الحلال». عبادت 7 جز دارد برترین آنها کار و کوشش برای بدست آوردن روزی حلال است.

2. کار بالاترین جهاد:[35]
با آنکه جهاد و فداکاری در اسلام ارزش ویژه‌ای دارد ولی کار مثل آن و بلکه از آن برتر معرفی شده است. چنانکه امام صادق(ع) می‌فرمایند: «الکار لعیاله کالمجاهد فی سبیل‌الله». آنکس که برای تأمین احتیاجات عایله‌اش تلاش کند مثل آنست که در راه خدا جهاد می‌کند. و امام رضا(ع) فرمود: آنکس که(با کار و تلاش) از فضل و برکت خداوند طب روزی می‌کند که نیازهای عایله‌اش را فراهم نماید از جهاد‌کننده در راه خدا پاداشش بیشتر است.

3. کار موجب عزت و بزرگی:[36]
معلی ‌بن خنیس می‌گوید: امام صادق(ع) مرا دید که دیر به بازار در محل کار خود می‌روم فرمود: اعذ الی عزک. «صبح زود بطرف عزت و بزرگی خود بیرون برو». برخلاف کسانی که کار را برای خود ننگ می‌دانند یا به کارگر به چشم حقارت نگاه می‌کنند، رئیس مذهب شیعه، کار را سبب و عزت کارگر می‌داند.

4. کار، ایمان و مردانگی:[37]
امام صادق(ع) فرمود: اصلاح المال من الایمان. «کار و تلاش کردن» اصلاح و تربیت و تنظیم مال از ایمان است. و در جای دیگر فرمود: بر تو باد که مال خود را اصلاح نمایی، چه این از بزرگواری است و موجب بی‌نیازی از افراد پست می‌گردد.

5. کار و تکامل عقل:[38]
امام صادق(ع) فرمود: التجاره تزید فی العقل. «تجارت عقل را زیاد میکند.»

6. کار کردن اطاعت از خداست:[39]
محمد‌ بن منکدر می‌گوید: امام باقر(ع) را در روز گرمی می‌دیدم که کار می‌کرد و عرق از او می‌ریخت، با خود گفتم: سبحان‌الله. پیرمردی از بزرگان قریش با این حالت و در این وقت گرما در طلب دنیاست، باید او را نصیحت کنم، خدمتش رفتم و بعد از سلام گفتم: خدا شما را اصلاح کند. بزرگی از بزرگان قریش با این حال و در این وقت در طلب دنیا(باید) باشد؟ آیا فکر نمی‌کنی در این حالت مرگت فرا برسد؟ فرمود: اگر در این حال مرگم برسد. در وقتی رسیده که در یکی از طاعت‌های خدا می‌باشم.

7. کار موجب کمال:[40]
پیامبراکرم(ص) فرمود: نعم العون علی تقوی الله الغنی. بی‌نیازی که از کار و تلاش پدید می‌آید چه کمک خوبی است به تقوی الهی و ترک گناه و آن حضرت عرض می‌کند: خدایا به نان ما برکت ده و میان ما و آن جدایی میانداز. چه اگر نان نباشد ما نماز نمی‌خوانیم و روزه نمی‌گیریم و واجبات پروردگارمان را انجام نمی‌دهیم.

8. ارتباط کار با سعادت آخرت بشر:[41]
امام صادق(ع) فرمود: «لاخیر فیمن لا یحب جمع‌المال من حلال یکف به وجهه و یقض به ردیفه و یصل به رحمه» نیکی و خیر(خوبی و کمال) نیست در کسی که گردآوردن مال را(از راه حلال) دوست نمی‌دارد که بوسیله آن آبروی خود را حفظ کند و بدهکاریش را بدهد و با کمک به خویشانش صله‌رحم بجای آورد. «شخصی به آن حضرت عرض کرد: من دنیا را دوست می‌دارم و علاقه‌ای موجب هلاکت من نیست؟ امام فرمود: دنیا را برای چه می‌خواهی؟ عرض کرد برای اینکه احتیاجات خود و عیالم را تأمین کنم و به واسطه آن صله‌رحم به جا آورم و به فقرا کمک کنم و حج و عمره انجام دهم. آن حضرت فرمود: این طلب دنیا نیست، بلکه طلب(سعادت) آخرت است.

9. پیغمبراکرم(ص) و ائمه(ع) کار می‌کردند:[42]
تمام پیامبران و اولیاء خدا کار و تلاش می‌کرده‌اند به ویژه پیغمبراسلام(ص) و ائمه(ع). چنانچه امام صادق(ع) می‌فرماید: «کان رسول‌الله یحلب عنز اهله.» رسول خدا برای خانواده‌اش شیر می‌دوشید و امیر‌مؤمنان(ع) هیزم(از باغ و صحرا) می‌آورد و سقایی برای مردم می‌کرد و(در خانه را) جاروب می‌نمود و حضرت فاطمه(س) آرد را خمیر می‌کرد و نان می‌پخت و باز آن حضرت فرمود: رسول‌اکرم(ص) با دست خود هسته خرما می‌کشت و علی(ع) سنگ و زمین را می‌شکافت و کشاورزی می‌کرد و قنات حفر می‌نمود و با دست‌رنج خود هزار بنده را آزاد می‌کرد. و علی‌ ‌بن حمزه می‌گوید موسی ‌بن جعفر(ع) را دیدم در زمین خود کار می‌کرد و عرق از بدنش می‌ریخت، عرض کردم: جانم به قربانت مردها کجا می‌باشند که آنها کار کنند؟ فرمود: ای علی با دست خود کار کرده در زمین خود کسی که از من و پدر من بهتر بوده است. گفتم: چه کسی؟ فرمود: رسول‌خدا(ص) و امیر‌المؤمنین(ع) و پدرانم تمام آنها با دست خود کار می‌کردند و این عمل پیامبران و فرستادگان و اوصیاء و صالحان بوده است.

مفاسد و زیان‌های بیکاری و سستی از نظر اسلام:[43]
بیکاری، سستی، تنبلی مفاسد و زیان‌های فراوانی به دنبال دارد و لذا در اسلام نیز سخت از آن نکوهش شده است که در این بحث ضمن هفت عنوان در ذیل بیان شده است.

1ـ بیکار، مورد غضب خداست:[44]
همان‌طور که کار ارزشمند، بالاترین عبادت، جهاد، اطاعت خدا و موجب عزت است و کارگر محبوب پروردگار عالم است، بیکاری زشت و نکوهیده و نادرست و شخص بیکار مورد غضب خدا و نفرت خلق است. امام صادق(ع) نقل می‌کند: «ان الله یبغض کثره النوم و کثره الفراغ». «خواب زیاد و بیکاری زیاد مورد غضب خداست». و حضرت موسی‌بن جعفر(ع) فرمود: «ان‌الله عزوج لیبغض القبر النوام ان الله یبغض العبد الفارغ.»[45] و «به راستی که خداوند خشم دارد به بنده‌ای که زیاد بخوابد و شخص بیکار ورد غضب خداوند است.»

2ـ بیکار عقلش کم می‌شود:[46]
کار و فعالیت، فکر و مغز انسان را به کار انداخته و عقل و تدبیر را زیاد می‌کند چنانچه امام صادق(ع) می‌فرماید: «التجاره تزید فی العقل»[47] «تجارت و کار عقل را زیاد می‌گرداند.»

3ـ بیکار، دعایش مستجاب نمی‌شود:[48]
انتظاری که فرد بیکار، بدون تلاش دارد که دعایش و احتیاجاتش تأمین شود، بیجا بوده و همان‌طور که پیامبر(ص) فرمود: پنج دسته دعایشان به اجابت نمی‌رسد، یکی از آنها را فرمود: «رجل جلس فی بیته و قال اللهم ارزقنی و لم یطلب».«مردی که در خانه خود بیکار بنشیند و بدون اینکه دنیا تلاش و طلب روزی برود، بگوید: خدایا روزی نصیب من کن، دعایش مستجاب نمی‌شود.»

4ـ بیکاری و فقر:[49]
شکی نیست که با کار و تلاش چرخ‌های اقتصادی به راه افتاد. و نیازمندی‌های مردم فراهم می‌شود و بیکاری سبب رکود اقتصادی و پایین آمدن سطح تولید و موجب کمبود و درماندگی و فقر می‌شود. و همان‌طور که امام صادق(ع) در پاسخ به فضیل ‌بن یسار که گفت: من امروز بیکارم، فرمودند، کذلک تذهب اموالکم و اشتد علیه «همین‌طور(با بیکار بودن) مال‌های شما از بین میرود و فقیر می‌گردید و سخت او را مورد نکوهش و توبیخ قرار داد و نیز می‌گوید: من کار را ترک کرده بودم(و فقیر و بی‌سرمایه شدم) امام صادق(ع) فرمود: هرگز، چنین(بیکار) مباش، درب مغازه خود را باز کن وسایل کارت را پهن کن و از پروردگارت روزی بخواه.

5ـ بیکار از رحمت خدا بدور است:[50]
کسی که کار و تلاش نمی‌کند که مخارج خود و عایله‌اش را تأمین کند و گوشه‌ای از بار جامعه را بر دوش نمی‌کشد بلکه خود و عایله‌اش سر‌باری بر دوش جامعه می‌باشند، ملعون و از رحمت خداوند به دور است، چنانکه پیامبر(ص) فرمود: «ملعون من التی کله علی الناس.» ملعون است هرکس که(کار و تلاش نمی‌کند) و بار و زحمت خود را بر جامعه تحمیل کرده است. و در حدیث دیگر فرمود: «ملعون‌ ملعون من یضیع من یحول» «ملعون از رحمت خدا به دور است، کسی که(بیکار بوده و با درمانده کردن) عایله‌اش را ضایع و بی‌ارزش کند.»

6ـ کم‌کاری بزرگترین عامل بدبختی:[51]
همان‌طور که بیکاری زیان‌بار و بیکار مورد نکوهش است. کم‌کاری، سستی و تنبلی نیز نکوهیده و موجب ضرر است و فرد سست، بی‌حال و کم‌کار در امور دنیا و آخرت عقب ‌افتاده و ضرر می‌بیند، لذا، همان‌طور که در روایات اسلامی از بیکاری مزمت و نکوش شده از کم‌کاری و سستی نیز ملامت شده است، چنانکه امام باقر(ع) می‌فرمایند: «این لا بغض الرجل ان یکون کسلانا عن امر دنیا و من کسل عن امر دنیاه فهو من امر آخرته اکسل»: «من دشمن می‌دارم مردی را که در کار دنیایش بی‌حال و سست باشد و در کار آخرتش سست‌تر است» و امام صادق(ع) نیز فرمود: «کسی که در کار عبادت و نمازش سست باشد خیر(و خوبی) در آخرتش نیست و کسی که در اداره امور زندگیش سست و بی‌حال باشد خیر(و خوشبختی) در کار دنیایش نمی‌باشد» و نیز فرمود:«عدو العمل الکسل» «سستی و بی‌حالی دشمن کار است».[52]

گزیده‌ای از سخنان حضرت امام خمینی(ره) پیرامون کار و کارگر:
اسلام برای کارگر ارزش و برای کار ارج قایل است و ارزش و احترام. یعنی همانطور که یک فرد عالم، یک مرد مجاهد را توصیف می‌کند، فرد کارگر، زارع، هر کارگری را می‌گوید همه‌شان مثل همند. مثل شانه‌ای که این رگ‌هایی که دارد، همه هم‌قد هستند، مثل هم هستند... .
داشتن استقلال در امور:
ما باید ادراک این موضوع را کنیم که ما در هر کجا کار می‌کنیم در امر کشاورزی کار می‌کنیم، باید خودمان به خودمان تلقین کنیم که ما مستقل‌ایم و ما باید مستقل باشیم و نباید دستمان را به دیگری دراز کنیم برای اموری که کشورمان محتاج است.
نظم در کارها:
یک مطلب که باید کارگران کارخانه‌ها، کارگران معادن و همه کارگران در هر جا که هستند و کارمندان در هر جای کشور هستند توجه به آن کنند اینست که نظم را در هر کجا هست مراعات کنند. اگر بنا باشد در محیط کاری با بی‌نظمی بخواهند انجام عمل کنند، این بی‌نظمی موجب می‌شود که آنها نتوانند به وظایف اسلامی خودشان، به وظایف ملی خودشان عمل کنند. پس لازمست که همه کارگرها و کارمندان به یک نظم خاصی و یا گوش کردن به آنهایی که در رأس‌اند عمل کنند که به نتیجه مطلوب انشا‌الله برسند.

حقوق کارگر از دیدگاه اسلام:
تعیین مزد قبل از کار:[53]
اسلام می‌گوید: هرکس می‌خواهد کارگری را به کار گیرد، نخست باید مزد او را تعیین کرده و به وی صریحاً اعلام نماید تا کارگر در صورت تمایل و رضایت به انجام آن کار اقدام نماید. این حقیقتی که با صراحت در روایات اسلامی به آن توجه شده است که چند نمونه در ذیل ذکر می‌کنیم:
1ـ «نهی رسول‌الله(ص) ان یستعمل اجیرا حتی یعلم ما اجرته» از اینکه کسی کارگری را پیش از تعیین مزدش بکار گیرد منع فرمود. و امام صادق(ع) می‌فرمایند: هرکس ایمان به خدا و روز قیامت دارد، تا وقتی مزد کارگری را به او اعلام نکرده است او را به کار نگیرد.

2ـ توافق در کار:[54]
اسلام هرگز اجازه نمی‌دهد که فرد یا مؤسسه و حتی دوست، شخصی را به زور بدون رضایت و توافق او به کاری اجبارش کند، چنانکه علمای اسلام یکی از شرایط صحت و مشروعیت اجاره و کار گرفتن را میل و اختیار او ذکر کرده‌اند(و در صورتی که کارگر نابالغ باشد، میل و رضایت او بی‌اعتبار است(چون، ممکن است او را فریب دهند و حقوقش را کامل ندهند) در درستی و صحت اجاره و بکارگیری او اجازه از ولی و سرپرست او را لازم دانسته‌اند و...)

3ـ شتاب در پرداخت مزد:
اسلام همانطور که در تعیین مزد کارگر و رضایت او در اشتغال بکار سفارش کرده است، در فوریت پرداخت مزد کارگر نیز تأکید کرده است، تا جایی که می‌گوید: به مجرد اینکه کارگر دست از کارش کشید هنوز عرق کارش خشک نشده باید مزد او به وی پرداخت شود که چند نمونه روایت ذیل آمده است.[55]
1ـ هشام‌بن‌ حکم از امام صادق(ع) نقل می‌کند در مورد کارگری که کار کرده است فرموده: «لا یححف عرقه حتی تعطیله اجرته.» «کارگر را تا عرقش خشک نشده اجرتش را به او بده»...
2ـ شعیب می‌گوید:[55] ما عده‌ای کارگر گرفته بودیم که در باغستان امام صادق(ع) کار می‌کردند و آخرین کارشان عصر بود، وقتی که عصر شد حضرت به نماینده‌اش فرمود: اعطهم اجور هم قبل ان یحف عرقهم. تا عرقشان خشک نشده است اجرت و مزد آنها را پرداخت کن. علمای اسلام نیز ضمن لزوم تعیین مزد کارگر گفته‌اند، در صورتی که تأخیر پرداخت مزد کارگر را با او شرط نکرده باشند فورا با شتاب باید مزد او را پرداخت کنند.

4ـ نکوهش در ندادن حق کارگر:[56]
رسول‌اکرم(ص) در این‌باره فرمود: هرکس از نظر مزد به کارگرش ستم کند(که مزد او را ندهد یا کم یا دیر بدهد) خداوند عمل نیک او را تباه می‌سازد و بوی بهشت را بر او حرام می‌کند. و هم فرمود: «من خیرا اجره فعلیه لعنه الله». و نیز فرمود، هرکس مزد کارگرش را ندهد لعنت خدا بر اوست. امام صادق(ع) فرمود: «اقذر الذنوب ثلاثه، قتل البهیمه و حبس مهر المرئه و من منع الاجیر اجره». امام صادق(ع) فرمودند: پست‌ترین گناهان سه چیز است، بدون جهت کشتن حیوانات، خوداری کردن از دادن مهر همسر و کسی که مزد کارگرش را ندهد.

5 ـ نکته اخلاقی:[57]
ناگفته پیداست که کارگر منحصر نیست که کسی که در اداره، کارخانه، مراکز صنعتی، کشاورزی، تجاری و... کار می‌کند بلکه هرکس در هر جایی زحمت می‌کشد و کار مشروع سودمندی انجام می‌دهد، حتی زنی که کارهای خانه‌اش را انجام می‌دهد کارگر محسوب شده و ارزشمند است و حقوق او باید رعایت شود. پیامبراکرم(ص) فرمود: «مهنه احد کن فی بیتها تدرک جهاد المجاهدین انشا‌الله» زحمت و کار شما زن‌ها در منزلتان موجب رسیدن به پاداش مجاهدان است و علی(ع) فرمود،[58] «جهاد المرئته، حسن التبعل». «جهاد زن، خوب شوهر‌داری کردن او است» و نیز رسول‌اکرم(ص) فرمود: هر زنی که هفت روز، در خانه به شوهرش خدمت کند، هفت درب دوزخ بسته می‌شود و هشت درب بهشت برایش، باز می‌شود که از هر دربی بخواهد داخل گردد.(لذا مردها باید حقوق همسران خود را که در خانه زحمت می‌کشند رعایت کنند، چنانکه زنان نیز باید مواظب باشند که با بعضی رفتار زشتشان با شوهر، پاداش خود را از بین نبرند، چنانکه پیامبر(ص) فرمود:[59] هر زنی که شوهرش را با زبانش اذیت کند اول کسی است که داخل آتش می‌شود و هیچ عمل نیکی از او قبول نمی‌گردد.)

بهترین کارها:[60]
اگر چه تمام کارها مشروع و سودمند چنانکه روشن و واضح است از نظر اسلام نیکو و ارزشمند بوده و بالاترین عبادت است، همان‌گونه که پیامبراکرم(ص) فرمود: «العباده سبعون جز أفضلها طلب الحلال». عبادت هفت جز دارد و برترین آنها طلب روزی(و کار) حلال و(سودمند کردن) است.»

اهمیت عمل:[61]
اهمیت عمل از نظر اسلام تا جایی است که امام صادق(ع) در حدیثی که از ایشان نقل شده است «عمل را تمام ایمان می‌داند» و می‌فرماید: «الایمان عمل کله» و امام علی(ع) راه شناخت مؤمن را «عمل او می‌داند» و می‌فرماید: «المؤمن بعمله» چنانچه از متن تعالیم دینی استفاده می‌شود، عمل منبعث از معرفت و یقین برای مؤمن، نه تنها عبادت است، بلکه ایمان را به «عمل» تعبیر کرده‌اند. یادآوری این نکته ضروری است که منظور از عمل مجموعه رفتارهای فردی و اجتماعی بر اساس موازین دینی است.

عمل امری است کیفی و نه کمی:[62]
تعبیر آیات الهی از عمل به «عمل صالح»(و علموا الصالحات) و «بهترین اعمال»(احسن عملاً) مبین این مطلب است که از نظر اسلام، اصل بر کیفیت عمل است و نه کمیت آن. چنانکه امام صادق(ع) در تعبیر آیه شریفه «احسن عملاً» می‌فرمایند: لیس یعفی اکثر عملاً، و لیکن اصوبکم عملاً... ثم قال: «الابقا علی العمل حتی یخلص من العمل» «معنای این عبارت(آیه شریفه) زیادی عمل(کمیت) نیست. بلکه درستی عمل منظور است... بعد فرمودند: اصرار بر عمل تا به درجه خلوص برسد، از نفس انجام آن پر‌اهمیت‌تر است».

عمل صالح با نیت و قصد قربت به خدا توأم است:[63]
چنانکه حضرت علی(ع) می‌فرماید: «صلاح العمل بقدر صلاح النیه» «هر اندازه نیت صالح باشد عمل، صالح خواهد بود». در اسلام نیت، اساس عمل است و امام علی(ع) در غررالحکم می‌فرماید: «نیت اساس عمل است»

همکاری در کار:[64]
تعاون و همکاری همیشه مورد تأکید اسلام بوده است. زیرا همکاری در کارها، علاوه بر اینکه سرعت و شتاب کار را افزایش می‌دهد، به همان مقدار، جامعه سریع‌تر از نتیجه کار بهره‌مند می‌شود و جریان اقتصادی، جان تازه‌ای می‌گیرد و روحی اجتماعی تقویت، و الفت و محبت را بین افراد افزون می‌گرداند بدون جهت نیست که اسلام قدرت و عنایت خداوند را در آنجایی می‌داند که همکاری و هماهنگی باشد و می‌فرماید: «یدالله مع الجماعه» سیره پیامبراسلام(ص) این بود که در کارها همانند دیگران شرکت می‌فرمود، چنانکه در ساختن مسجد قبا خود نیز، سنگ و گل حمل می‌نمود تا اولین مسجد در اسلام با کمک همکاری مسلمانان ساخته شد. روزی که خبر حمله دشمنان به مدینه رسید و قرار شد تا برای افزایش قدرت دفاعی، گرد شهر مدینه خندقی حفر کنند و هر چند نفر از مسلمانان قطعه‌ای از زمین را برای کندن خندق تعیین کردند، پیامبر(ص) نیز همانند دیگران سمی برداشت تا در این کار عظیم با سایر مسلمانان همکاری داشته باشد. در سفری که پیامبراسلام(ص) به همراه جمعی از یارانش داشتند، می‌خواستند برای تهیه غذا گوسفندی را بکشند یکی ذبح گوسفند و دیگری پوست کندن و سومی پختن آن را به عهده گرفت که پیامبر(ص) فرمود: «و علی جمع الحطبه» «من هیزم جمع می‌کنم». عن‌النبی(ص) انه قال: «تحت ظل العرش یوم لاضل الاضله، رحل خرج ضارباً فی‌الارض یطلب من فضل‌الله ما یکف به نفسه و یعود به علی عیاله» از پیامبراکرم(ص) نقل شده است که فرمود: روز قیامت سایه عرش الهی بر سر آن مردی قرار می‌گیرد که برای تأمین مخارج زندگی خود و عایله‌اش از خانه خارج گردد و با تکیه بر عنایت خداوندی در روی زمین به جستجو و تلاش بپردازد.

کار و شخصیت در اسلام:[65]
روی عن‌الکاظم انه قال: «الأس مما فی ایدی الناس عز المومن فی دینه و مروته فی نفسه و جلالته فی عسیرته، مهابته عند عیاله و هو اغنی الناس عند نفسه و عند جمیع الناس. امام موسی‌بن‌ جعفر(ع) فرموده است. «از مردم قطع امید کردن و از ثروتشان چشم پوشیدن و به درآمد کار خود قانع بودن، برای مرد با ایمان مایه عزّ دینی و روح جوانمردی و شرف دنیوی است. چنین انسانی در نظر مردم بزرگ و بین فامیل خود محرم و محیط خانواده‌اش دارای هیبت و عظمت خواهد بود او در ضمیر خود و در نظر دیگران بی‌نیازترین مردم است...»

عزت در سایه کار:[66]
«عن زراره عن الصادق(ع): ان رجلاً أتاه فقال: اننی لا احسن ان اعمل عملاً بیدی، و لا احسن ان اتجر، و انا محارف محتاج. فقال(ع) اعمل و احمل علی رأسک واستغفن عن الناس» زراره می‌گوید: مردی به حضور امام صادق(ع) آمد، عرض کرد: دست سالمی ندارم که با آن کار کنم، سرمایه ندارم تا با آن تجارت کنم، مرد محروم و مستمندی هستم، چه کنم؟ امام صادق(ع) می‌دید که سر آن مرد سالم است و می‌تواند طبق رسوم محلی با آن کار کند راضی نشد عزّ و شرفش با گدایی از مردم در هم بشکند، به وی فرمود: با سرت بار‌بری کن و خود را از مردم، مستغنی و بی‌نیاز بدار.

محکم‌کاری:[67]
قال النبی(ص): ان الله تعالی یحب اذا عمل احدکم عملاً ان یتقنه: پیامبراکرم(ص) فرمود: خداوند متعال دوست می‌دارد زمانیکه یکی از شما کاری را انجام می‌دهد، محکم کار باشد.»

کارهای روزانه:[68]
قال علی(ع) لما لک الشتر: «وامض لکل یوم عمله، فان لکل یوم ما فیه.» «امیر‌المؤمنان علی(ع) به مالک اشتر فرمود: کار هر روز را همان روز انجام بده. چون برای هر روز، کاری مخصوص است.»

خطر بیکاری:
«کان رسول‌الله(ص) اذا نظر الی الرحل ما عجبه مال: هل له حرفه؟ فان قالو: لا، قال: سقط من عینی. قیل: و کیف...» سیره رسول‌الله این بود که هرگاه به مردی نگاه می‌کرد و از لحاظ جسمی نظر او را جلب می‌نمود، سؤال می‌فرمود: آیا شغل و حرفه‌ای داری؟ اگر در پاسخ می‌گفتن شغلی ندارد، می‌فرمود: از چشمم افتادی. به آن حضرت عرض می‌شد چگونه شخصیت او در نظر شما تنزل کرد؟ می‌فرمود؟ آنگاه که مؤمنی دارای شغل و حرفه‌ای نباشد، برای تأمین مخارج زندگی خود، دینش را می‌فروشد.(بحار ج103 صفحه 9)

شگفتی‌هایی از گفتار کوتاه امام علی(ع):[69]
(نامه‌ای به یکی از حاکمان) کارهایی در امر حکومت هست که ناچار خودت باید به انجام برسانی از جمله پاسخگویی به برخی نامه‌های کارگزارانت که از عهده دبیران بیرون است و آنها قدرت و تصمیم و توان اجابت ندارند، یا برآوردن بعضی نیازهای مردم که همکاران و مسؤلان برجسته‌ات از انجام آنها ناتوانند.(سپردن کار به اهل فن و اهل کار، تقسیم‌بندی کارها بنا به استعدادها و توانایی‌های اشخاص، رده‌بندی کارها براساس اهمیت، تأکید به انجام امور در این گفتار کوتاه به خوبی بیان شده است) در جای دیگر آمده است. «کار هر روز را همان روز به پایان برسان و به روز دیگر مگذار، که برای هر وظیفه و کاری است و... در اینجا هم به(فرصت‌شناسی و نظم در کارها و تقسیم‌بندی کارها برای هر روزی اشاره شده است). و در جای دیگر آمده(کار خیر را انجام دهید و آن را کوچک نشمارید که نیکوی کوچک بزرگ است و اندکش بسیار است.) «آنکس که مردم را به نیکوکاری وادار کند همچون نیکوکاران است و آنکس که مردم را به بدی وا‌دارد و با نیکی بستیزد، دشمن خدا و انسان‌ها است. نیکی را با ریا‌کاری انجام مده و از شرمگینی، کار خیر را رها مکن، کسی که کار نیک را از بد نشناسد همچون چارپایانست.

گذری در نهج‌البلاغه:
در این کتاب ارزشمند نهج‌البلاغه در مورد ارزش کسب و کار چنین آمده است:[70] «علامات المتقین ... و تجعلا فی فاقه و صبرا فی شده و طلبا فی حملال و نشا طا فی هدی، و تحرجا عن طمع یعمل الاعمال الصالحه و هو علی وجل» و از نشانه‌های پرهیزکاران این است که... «با داشتن علم بردبار، در توان‌گری میانه‌رو، در عبادت فروتن، در تهیدستی آراسته، در سختی بردبار، در جستجوی کسب حلال، در راه هدایت شادمان و پرهیز ‌کننده از طمع‌ورزی، می‌باشد اعمال نیکو انجام می‌دهد و ترسان است و...» در جای دیگر این کتاب در مورد ضرورت کار و تلاش در قسمت حکمت 150/5 آمده است: «...؛ تغلیه نفسه علی ما یظن، و لا یغلبها علی ما یستقین، یخاف علی غیر، بادنی من، ذنبه، و یرجو لنفسه باکثر من عمله و...» «...، برای دیگران که گناهی کمتر از او دارند نگران، و بیش از آنچه که عمل کرده امیدوار است، اگر بی‌نیاز گردد مست و مغرور شود. و اگر تهیدست شود مأیوس و سست شود، چون کار کند در آن کوتاهی ورزد و...» در مورد «سبقت در کارهای نیک» چنین آمده است در قسمت حکمت 422: «افعلو الخیر و لا تحقروا منه شیئاً، فان صغیره کبیر و قلیله کثیر، و لا یقولن احدکم ان احدا اولی بفعل الخیر منی، فیکون و الله کذلک، ان للخیر و، الشر اهلاً و...» «کار نیک به جا آورید، و آن را هر مقدار که باشد کوچک نشماید، زیرا کوچک آن بزرگ و اندک آن فراوان است و کسی از شما نگویید که دیگری در انجام کار نیک از من سزاوارتر است. اگر چه سوگند به خدا که چنین است و خوب و بد را طرفدارانی است که هرگاه هر کدام از آن دو را واگذارید، انجامشان خواهند داد. «در این حکمت یاد شده در بالا ارزش کوچک شمردن کارهای نیک نیز بیان شده است. در مورد «ارزش تداوم کار» در حکمت 444 چنین آمده است: «فضل الاستمرار فی العمل»: «قلیل مدوم علیه خیر من کثیر مملول منه»: خیر اندک که با اشتیاق تداوم یابد، بهتر از فراوانی است که رنج‌آور باشد. در این کتاب در مورد «علل موفقیت در کارها» چنین بیان شده است: «اجتناب من الاعمال المتنوعه» و «من اوما الی متفاوت خدلته الحیل: کسی که به کارهای گوناگون بپردازد، خوار شده و پیروز نمی‌گردد.» «در مورد ارزش والای انجام‌دهنده کارها» چنین آمده است: «فضل فاعل الخیر» فاعل الخیر منهم و فاعل الشر و شر منه: ارزش و والای انجام ‌دهنده کارهای خیر: «نیکوکار از کار نیک، بهتر و بدکار از کار بد بدتر است».
 
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی:
انسان در نگرش اسلامی دارای کرامت و ارزش انسانی است و بر او بایسته است که پیش از هر چیز این کرامت ذاتی را در جهان هستی پاس دارد و تدابیری بیندیشد که خود را به جایگاه شایسته برساند. و از طرفی، کار از دیدگاه اسلام وظیفه طبیعی انسان، رمز رشد و پیشرفت فرد و جامعه، راز شادابی فرهنگ‌ها، شعار و شعور انسان توحید‌گرا، روح و جان دین محمد(ص) و پیشه شایسته کرداران خوبان بارگاه خداست. در قرآن کریم و در احکام اسلامی به ارزش کار و فرهنگ کار بهای ویژه‌ای داده شده است. در قانون اساسی کشور آن نیز وقتی بحث از کار، کارگر و کارمند و یا بطور کلی امر اشتغال می‌شود، به محرومیت‌زدایی‌ها و برآوردن نیازهای جامعه و فقر‌زدایی و ایجاد امکانات و شرایط لازم برای همه مردم در جهت اشتغال اشاره شده است. البته ارزش والای نیروی کار بر کسی پوشیده نیست وقتی ما پیرو مکتبی هستیم که پیشوایان این مکتب تأکید بر ارزش فوق‌العاده نیروی کار می‌کنند، خود گواه این امر است. تفکر کار و تلاش مثبت از حصول فرهنگ اسلامی می‌باشد و ارتقای اندیشه و پرورش فکری نیروی کار در گروه ارزش‌گذاری صحیح برای نیروی کار و فراهم آوردن محیطی مناسب برای حمایت از آنهاست. اصول مذهبی و موازین دینی ما از کار و تلاش صرف‌نظر از بعد مادی و ظاهری آن بعنوان یک ارزش یاد می‌کنند و از این‌ رو به وظیفه مدیران و کار‌فرمایان و سرپرستان محیط کار و روحیه کارکنان تأکید بسیار شده است.

یک مدیر موفق و توانمند در بهره‌گیری از همه توانایی‌های نیروی کار و تلاش می‌کند که البته این امر بسیار دشوار است و می‌توان گفت که تنها با ارزش‌گذاری‌های مادی و معنوی به نیروی کار می‌توان از همه توانایی‌های آنها بهره گرفت. با استناد به فرمایش حضرت علی(ع) که کار ایمان را صیقل می‌دهد می‌توان به ارزش کار و نیروی کار پی برد. به این معنا که اهمیت کار آنچنان بالاست که در کنار ایمان مطرح می‌شود بنابراین باید به توسعه و ارتقای فرهنگ کار توجه بیشتری شود. اگر هدف ما توسعه انسانی است این توسعه انسانی دست نمی‌دهد مگر اینکه معتقد به توسعه اجتماعی باشیم که توسعه اجتماعی خود در گرو اولویت‌گذاری به نیروی فکر و اندیشه و تقویت روحیه اجتماعی است. باید توجه داشته باشیم که رسیدن به سطح مطلوب بهره‌وری در گرو داشتن عناصری آگاه، هوشمند، متعهد و نو‌آور، تحت سیستم اجتماعی و انسانی در محیط کاری است. که همه این‌ها میسر نمی‌باشد جز با ارتقای فرهنگ کار. در پایان سخن باید گفت که خداوند آدمی را موجودی چند‌بعدی خلق کرده است و شناخته می‌شود و بدیهی است که هر که از ابعاد انسان نیازمندی‌های دارد که نیازها باید برطرف شود. محیط‌های کاری، دل‌بستگی به وظایف و مسؤلیت‌ها را به صورتی منطقی و اصولی و در عین‌حال لذت‌بخش فراهم می‌سازد و شرایط ارضای نیازها و تمایلات عاطفی، ذوقی و معنوی کارکنان را مهیّا کنند، خود جنبه‌ای نمادین از ارزش‌گذاری برای نیروی کار است. بنابراین در محیط کاری باید شرایطی را فراهم آورد که هر یک از کارکنان بتوانند در رفع نیازمندی‌های انسانی خود و خانواده و شکوفایی استعداد و نبوغ شخصیتی‌شان، تلاش و کوششی آگاهانه معمول دارند و از این طریق زمینه ارتقای فرهنگ کار و ارزش‌گذاری نیروی کار فراهم آید.


پی‌‌نوشت‌ها:
[1]. «اخلاص در کار» مؤسسه پژوهشی، علمی، فرهنگی طلیعه منطق، انتشارات وثوق، چاپ اول سال 79
[2]. فرهنگ معین، ج3، صفحه 2789
[3]. کتاب کار و عبادت، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی
[4]. نهج‌الفصاحه چاپ 10، حدیث 1
[5و6]. همان کتاب جدیث 233 و 579.
[7و8و9و10]. همان منبع چاپ 10 حدیث 746 ـ 873 ـ 1437 ـ 2146
[11و12و13]. مستدرک الوسایل ج2 ص417
[14]. وسایل الشیعه ج12 ، ص 19
[15]. وسایل‌الشیعه ج12
[16و17و18]. مستدرک الوسایل ج2 ص 417
[19]. وسایل الشیعه ج12، ص19
[20]. وسایل الشیعه ج
[21]. من لا یحضره الفقیه ج 3 ص 98 «کتاب بهترین کارها و بدترین درآمدها در اسلام»
[22]. کتاب حدیث ج 3
[23و24و25]. وسایل ج 12 ص 12، 13، 11، 3(از کتاب کار و کارگر در اسلام)
[26]. مستدرک اوسایل ج2 ص 417
[27]. اسدالغابه ج2 ص 269(کتاب کار و عبادت)
[28]. فهرست موضوعی غرر ص 92
[29]. بحار‌الانوار ج18967
[30]. اصول کافی ج2 ص 16 حدیث 4
[31]. اخلاص در کار و عبادت از حائری شیرازی
[32]. سفیته البحار ج1 ص208
[33]. بحار‌الانوار ج 82 ص 136
[34]. فهرست موضوعی غرر ص 93
[35]. تفسیر قرطبی ج 5 ص 80 زیر آی 36 سوره نساء
[36]. وسایل ج12 باب 4(از کتاب کار و کارگر در اسلام)
[37]. وسایل ج 12(از کتاب کار و کارگر در اسلام)
[38و39و40و41و42و43]. وسایل جلد 12(از کتاب کار و کارگر در اسلام)
[44]. وسایل ج 12 حدیث 9
[45]. وسایل ج 12 حدیث 3
[46و47و48و49]. وسایل ج 12 حدیث 1و4و9
[50]. سفیته البحار ج 1 ص 448
[51]. اهمیت کار و ارزش کارگر در اسلام، دفتر امور فرهنگی تبلیغات اسلامی، چاپ نشر 1377
[52]. اهمیت کار و مفاسد بیکاری، دفتر امور فرهنگی، از وزارت کار و امور اجتماعی
[53]. وسایل ج 13 ص245 و ص246
[54]. تحریر الوسیله ج1
[55]. وسایل ج 13 حدیث 1
[56]. شرایع الاسلام، قسمت اجاره شرط اول و شرط سوم
[57]. وسایل ج 13 ص 247
[58]. نهج‌الفصاحه ص 37
[59]. نهج‌البلاغه حکمت ص131
[60]. ارشاد دیلمی
[61]. مهم‌ترین کارها و بدترین درآمدها در اسلام، نشر تبلیغات اسلامی
[62]. کافی ج2
[63]. الوافی ج1
[64]. کتاب وجدان کار، دفتر نشر برگزیده
[65]. دعائم الاسلام ج 2
[66]. سفیته البحار غنی ـ به نقل الحدیث
[67]. محجه البیضا ج 3
[68]. میزان الحکمه ج 7
[69]. نهج‌البلاغه نامه 52
[70]. شگفتی‌های نهج‌البلاغه، فخرالدین، انتشارات بعثت

فهرست منابع و ماخذ:
[1]. اخلاص در کار: مؤسسه پژوهشی علمی فرهنگی طلیعه منطق. انتشارات وثوق چاپ اول سال 79. 
[2]. قرآن کریم.
[3]. نهج الفصاحه: ابوالقاسم پاینده مترجم جعفر خلیلی. تهران مؤسسه فرهنگی همسایه ج1. 1378.
[4]. کتاب حدیث: تألیف مجید عارف. تهران. چاپ کویر. ج 3 ـ 1377.
[5]. فهرست موضوعی غرر: مجموعه آثار شریعتی: تنظیم بوسیله فیروزه صابر و دیگران. تهران. چاپ مدرس 1369.
[6]. اصول کافی تألیف ابن‌جعفر محمد‌بن یعقوب کلینی. 339 ق. ترجم جواد مصطفوی. تهران علمیه اسلامی. 1344.
[7]. اخلاق در قرآن: تألیف محی الدین حائری شیرازی. تهران. واحد مطالعات و تحقیقات فرهنگی تاریخی 1361.
[8]. سفینه البحار غنی: عباس قمی. ج یک. تهران . فراهانی. کتابخانه سینایی 1363.
[9]. تفسیر قرطبی: تألیف محمد قرطبی: جلد 5.
[10]. اهمیت کار و تلاش کارگر در اسلام: دفتر امور فرهنگی تبلیغات اسلامی. چاپ نشر. 1377.
[11]. اهمیت کار و مفاسد بیکاری: دفتر امور فرهنگی از وزارت کار و امور اجتماعی.
[12]. تحریر الوسیله: مؤلف علی‌الحسین الاشکوری. پژوهشکده امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی. ج1. 1380.
[13]. نهج‌البلاغه: ترجمه و متن عربی: مترجم محمد دشتی. انتشارات مشرقین. چاپ 3. دانش قم تابستان 79.
[14]. مکارم الاخلاق مؤلف حسن الفضل الطبرسی قرن 6. ترجمه ابراهیم میر‌باقری چاپ تهران فراهانی.
15 ـ بهترین کارها و بدترین درآمدها در اسلام: چاپ و نشر تبلیغات اسلامی 1377.
[16]. غرر الحکم: تألیف عبدالواحد: محمد آموسی. ترجمه جمال‌الدین محمد خوانساری چ دانشگاه تهران. 1360. 
[17]. الوانی: تألیف فیض کاشانی 1091 ه.ق.(محمد‌بن شاه مرتضی) چاپ در اصفهان. مکتب علی. 1406 ه.ق.
[18]. میزان‌الحکمه: تألیف ابوالفتح عبدالرحمن خازبن: مقدمه و تعلیقات مدرس رضوی.
[19]. شگفتی‌های نهج‌البلاغه: تألیف فخر‌الدین. تهران. انتشارات بعثت.
[20]. کار و عبادت: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی. وزارت کار و امور اجتماعی. بهار سال 1377.
[21]. حقوق کارگر از دیدگاه اسلام: دفتر نشر و تبلیغات اسلامی در دفتر امور فرهنگی چاپ 1377.
[22]. وجدان کار: ناشر دفتر نشر برگزیده تابستان 80 . چایخانه سلمان فارسی.
[23]. اخلاص در کار و عبادت: دفتر فرهنگ وزارت کار و امور اجتماعی. انتشارات منطق زمستان سال 1379.