• شمارش معکوس 1

این سه خط ...

گفت‌وگو با مهندس بیژن زنگنه

مصطفی غفاری

·         چکیده گفت‌وگو را این‌جا ببینید

- مجموعه‌ی دستگاه­ها و نخبگان تصمیم­گیر و اجرایی کشور چه آسیب‌هایی را مشاهده کردند و چه نیازهایی ما را رساند به دغدغه‌ی تدوین و شکل­گیری سند چشم­انداز جمهوری اسلامی؟

من فکر می­کنم کشورهایی مثل ما که هنوز در مسیر توسعه‌ آن طور که باید قرار نگرفته‌اند، چشم­انداز برایشان یک علامت مهم و با ارزش است. فعالیت­های زیادی در کشور اتفاق افتاده و می­افتد و زحمت زیادی کشیده می­شود، اما خیلی وقت­ها این‌ها برآیند خوبی ندارد. امتدادهای فعالیت­ها طوری نیست که به یک برآیند باارزش برسد. فعالیت­های جداگانه­ای است و هر کسی با جهت و دید خودش و با دیدگاه­های مختلف می­آید کار ­کند که هر کدام ممکن است خوب باشد، اما برآیندشان خوبی نیست.

چشم­انداز به نظر من مثل یک حوزه‌ی مغناطیسی است. وقتی که یک مشت براده‌ی آهن را در یک حوزه‌ی مغناطیسی قرار دهید، همه در حول آن میدان مغناطیسی، یک شکل معنی‌دار و یک قیافه‌ی مشخصی می­گیرند. این سند باید چنین نقشی را ایفا ­کند. نفس تهیه‌ی چشم­انداز دیدگاه­های متفاوت را بین خبرگان کشور و تصمیم­سازان و تصمیم­گیران کشور هماهنگ می­کند. این سه خط را- درست است که چشم­انداز از نظر من سه خط نیست، ولی اصلش همین سه خط است که در واقع بیست و پنج سال طول کشید تا به این سه خط رسیدیم و همه تفاهم کردند که این سه خط خوب است- چهل پنجاه نفر از نخبگان و خبرگان آمدند در مجامع کارشناسی بحث کردند و به این رسیدند. نهایتاً هم رهبری این را ابلاغ فرمود. این خودش یک قدم بزرگ است، اما با این که حرکتی بزرگ است، تازه دنبالش حرکت­های بزرگی هم می­خواهد که متأسفانه این حرکت­ها دیگر بعدش به دلایلی در کشور خوب جلو نرفتند.
- آیا دلیل آن عدم فرهنگ‌سازی و تبدیل نشدن سند به عنوان مطالبه‌ی عمومی است؟

من می‌گویم همان‌طور که یک کشور نیاز به پرچم و سرود ملی دارد، نیاز به یک چشم­انداز هم دارد. پرچم یک معنی دارد. به بچه یاد می­دهند این پرچم چیست و بچه باید سرود ملی را از بچگی یاد بگیرد. چشم­انداز را هم از دبستان به نظر من باید شروع کنند و به بچه یاد بدهند و متناسبش باید صدا و سیما و مطبوعات و نهادهای فرهنگ­ساز این ارزش ملی را معرفی کنند. ما می­گوییم به خاطر کشورمان جان می­دهیم، باید بگوییم به خاطر تحقق چشم­اندازِ همین میهن و در یک افق زمانی ترسیم شده برای آینده هم اهتمام داریم و فداکاری هم می‌کنیم.

گام بعدی این است که در این جهت، مسائل فرعی که در اداره‌ی کشور زیاد هم پیش می‌آید، حذف شود. من همیشه می­گویم حکومت نباید کارهای خوب انجام بدهد. بعضی­ها تعجب می­کنند و می­گویند یعنی کار بد انجام دهد؟ می‌گویم نه، فقط باید کار عالی انجام بدهد یا دست کم کار خیلی خوب. چون کار خوب ممکن است زیاد باشد، اما ما باید کار خیلی خوب انجام بدهیم و عالی انجامش بدهیم. کارهایی هست که ممکن است خوب باشد، اما ما را به آن چشم‌انداز نرساند. این‌ها را بگذاریم جزو مستحبات. در اداره‌ی کشور هم ما واجبات و مستحبات و مباهات و مکروهات و محرمات داریم. تحقق چشم­انداز، الزاماتی و پیش­‌نیازهایی دارد که این‌ها می­شود مقدمات واجب و در نتیجه خودش واجب می‌شود.

الان اگر از یک نفر در خیابان بپرسید آقا چشم­انداز آینده ایران چیست؟ نمی­داند اصلاً. اما اگر بگویید پرچم ایران چه رنگی است و سرود ملی چیست؟ می‌دانند. آرم جمهوی اسلامی را همه می­شناسند. این‌ها مظاهر هویت ملی ماست. چشم­انداز هم باید بشود جزو مظاهر هویت ملی. متأسفانه جامعه اصلاً بی­تفاوتی است و این خیلی بد است. چشم‌انداز باید یک مطالبه‌ی ملی از حکومت باشد و ملت باید بدانند که این را باید از حکومت بخواهند و خودشان هم در جهت این چشم­انداز حرکت­ کنند.

چشم­انداز نظم و انضباط می­خواهد، تلاش شبانه‌روزی می­خواهد، وجدان و فداکاری و اخلاق می­خواهد. از آن طرف تولید ملی بالا، روابط بین­المللی فعال و پویا، توسعه و رشد سریع اقتصادی می‌خواهد. نرخ رشدمان الآن سریع نیست. برای این‌که به چشم­انداز برسیم، باید نرخ رشدمان بالای هشت درصد در سال باشد. در این سال­ها زیر پنج درصد رشد داشته‌ایم. بعد می­گوییم این چشم­انداز را ده ساله تحقق می­دهیم! من اصلاً نمی­فهمم این حرف­ها را چگونه می­گویند؟ جز این‌که احساس کنم دارد به شعور کارشناس توهین می­شود، چیزی نمی‌فهمم. یک نفری اگر با سرعت مثلاً صد کلیومتر در ساعت از تهران به قم برود، یک ساعت و نیمه می­رسد. حالا اگر با سرعت چهل برود و بگوید من نیم ساعته می­رسم، یعنی چی؟

من معتقدم در مدارس و در کتاب­های درسی و در صدا و سیما و در تمام مراجع فرهنگ­ساز ما که تأثیر دارند، چشم­انداز باید توضیح داده بشود. من یک بار در صدا و سیما به شوخی گفتم اگر از ده تا مدیر صدا و سیما بپرسیم چشم­انداز چیست، فکر می‌کنم ندانند و نتوانند درست بگویند که چیست­. یک چیز‌هایی می‌گویند که طبق چشم­انداز باید بیست ساله فلان بشویم، اما چشم­انداز دیگر بیست ساله نیست، الان شانزده ساله است؛ چهار سالش گذشت. آیا ما به بیست و پنج درصد اهداف رسیده‌ایم؟ بیست درصد چطور؟

بالاخره چشم­انداز چیزهای خیلی مهمی می­گوید. می­گوید ایرانی باید مفتخر باشد به ایرانی بودن خودش. خیلی باارزش است که ایرانی احساس حقارت نکند. می­گوید ما باید کشور اول منطقه باشیم. نه از نظر سیاسی و فرهنگی، دقت کنید. نگفته سیاسی و فرهنگی، چون در سیاست و فرهنگ الان هم می‌توانیم ادعا کنیم که اولیم. سیاسی و فرهنگی شاخص‌هایش خیلی پیچیده است، اما خیلی وقت است که شاخص‌های اقتصادی کمّی شده است.

ما می­خواهیم الهام‌بخش باشیم و در تعامل با جهان باشیم. همه‌ی این‌ها مفاهیم باارزشی است. بعد می­گوید ما می­خواهیم دفاعمان این‌طور باشد، امنیت اجتماعیمان آن‌طور باشد، اشتغال و عدالتمان چطور باشد، جامعه­ای نباشیم که فقط درآمد سرانه‌مان بالا رفته باشد، بلکه همه‌ی مردم در وضعیت خوبی قرار بگیرند. این سند همه چیز را خوب بیان کرده و واقعاً یکی از بهترین چشم­اندازهایی است که در کشورهای در حال توسعه نوشته شده است. نه این‌که یک حرف­های قشنگی برای هم زده باشیم، این‌ها عملی است. وقتی می­گوییم نرخ رشد هشت تا هشت و نیم درصد، به این معنی نیست که ما داریم در فضایی زندگی می­کنیم که اطرافیانمان چنین رشدی نداشته‌اند. الان ترکیه و پاکستان هر دو رشد هشت درصدی داشته‌اند. پس معلوم است خیلی دور نیستیم از واقعیات این منطقه. نیامدیم رشد ژاپن را معیار بگیریم که اصلاً هیچ ربطی به ما ندارد. ترکیه و پاکستان هر دو همسایه‌ی ما هستند، اگرچه رقیب ما هم هستند. الآن در منطقه اگر بخواهیم درست بگوییم، در اقتصاد اول ترکیه است و بعد عربستان.

- با حذف رژیم صهیونیستی؟

نه، اسرائیل نیست. اسرائیل اصلاً رشدش قابل مقایسه با ما نیست. از نظر تکنولوژی بالاست، ولی از نظر رقم اقتصاد اقتصاد ترکیه سیصد میلیارد
دلار است و اسرائیل در این حد نیست و خیلی پایین‌­تر است.

- اگر اجازه بدهید وارد بحث تخصصی­تر و حوزه‌ی کاری خودتان بشویم. پیش از سند چشم­انداز، تمرکز و جهت­گیری­ سیاست­های انرژی ما بر نفت بود. در کارشناسی‌های چشم­انداز گفته شده که باید از این فضا فاصله بگیریم و اتکای بودجه‌ی جاری‌ کشور به نفت را کم کنیم. پس از این حتماً گام­های دیگری هم هست. در دو سه سال اخیر و با توجه به اهداف سند چشم­انداز، سیاست­های گازی را هم داریم. ما دومین کشور دارنده‌ی منابع گازی در جهان هستیم. هم‌چنین به انرژی­های جایگزین مثل انرژی هسته­ای هم فکر می­کنیم. در انرژی و در سیاست­های انرژی چه خلأهایی را باید پر کنیم و چرا در خود سند چشم­انداز خیلی واضح و صریح به این نکته اشاره نشده است؟

سند چشم­انداز اصلاً نیامده وارد بخش­های مختلف بشود، اما من دو نکته بگویم؛ یکی این‌که بخش نفت و گاز و پایین‌دستی­هایش اولین بخش کشور بود که در دهه‌ی هفتاد سیاست‌های کلی‌اش را رهبری ابلاغ فرمودند. بعد از ابلاغ چشم­انداز هم شاید تنها جایی که ما یک سند چشم­انداز ده‌ ساله برای آن نوشتیم، صنعت نفت بود که در یک افق ده ساله اهداف کمّی پخش را نیز ارائه دادیم. رهبر انقلاب هم در یکی از صحبت­هاشان -در همان بحث توضیح اصل چهل و چهار برای مدیران- اشاره کردند به این‌که صنعت نفت باید در ده سال مثلاً صد و هفتاد میلیارد دلار سرمایه­گذاری کند. این عددی بود که ما در این چشم­انداز ده ساله هم نوشتیم. این‌که بعد از دو دوره‌ی ده‌ ساله در پتروشیمی کجا باید باشیم و در نفت و گاز و در تکنولوژی و صادرات به کجا باید برسیم، همه را نوشتیم.

- آیا این صد و هفتاد میلیارد دلار برای این است که قابلیت­های فعلی‌ را حفظ کنیم؟

نه، سرمایه‌گذاری لازم برای رسیدن به هدف­های چشم­انداز است؛ البته در میان‌دوره­‌ی ده‌ساله‌اش. ما برای بیست سال هدف کمی ندادیم و فقط جایگاه دادیم. گفتیم مثلاً ما در اوپک دوم می­مانیم، اما صادراتمان را مثلاً به هفت درصد می­رسانیم و تولیدمان در گاز می­شود این‌قدر. در صادرات و تولید پتروشیمی مثلاً اول می­شویم. در صنعت و فن­آوری نفت و گاز اول باید بشویم در منطقه. این‌ها را به عنوان جایگاه دادیم. بعد برای ده سال گفتیم مثلاً تولید نفتمان هفت میلیون و تولید گازمان هزار و سیصد متر مکعب در روز باشد و ارزش تولیدات پتروشیمیمان به بیست میلیارد دلار برسد. بعد این‌ها را جمع زدیم گفتیم و می­شود صد و هفتاد میلیارد دلار سرمایه‌گذاری. من این را رفتم خدمت آقا هم توضیح دادم که این کارها را ما کردیم، این‌ها قدم اول هست.

اما نکته‌ی دوم در رسیدن به چشم­انداز اینست که نفت می­تواند نقش تعیین کننده‌ای داشته باشد. البته نه این‌که کشور را روزبه‌روز بیشتر وابسته کند به نفت، بلکه درآمد نفت اگر درست مدیریت بشود، می­تواند منابع لازم برای تحقق اهداف چشم­انداز را تأمین بکند؛ بی این‌که وابستگی کشور را به نفت زیاد کند.

اقتصاد ما در سه زمینه‌ی اصلی به نفت وابسته است که یکی تولید ناخالص داخلی است. نزدیک به پنجاه درصد از تولید ناخالص داخلی ایران نفت و گاز است. دوم نقش نفت در تراز بازرگانی خارجی کشور است که بیش از هشتاد درصد صادرات کشور را نفت خام، گاز طبیعی و فرآورده­های نفتی تشکیل می‌دهد. سوم نقش نفت در تأمین منابع ریالی بودجه‌ی عمومی دولت کشور است که چند سال پیش به زیر پنجاه درصد رسیده بود. اما الآن به‌شدت بالا رفته و به نزدیک شصت و پنج تا هفتاد درصد رسیده است.

- آیا ممکن است این درآمدها در عمران و آبادانی کشور هزینه شود و ظرفیت‌های ما برای توسعه را بالا ببرد؟

اگر این پول­ها را خرج طرح­های عمرانی هم بکنیم، به نظر من انحراف است. باید این پول­ها برود در صندوق ذخیره و صندوق ذخیره وام بدهد به بخش خصوصی. جالب است من به‌تان بگویم بعد از چشم­انداز ما سیاست­هایی را در مجمع نوشتیم برای برنامه و در جهت الزامات و تحقق اهداف چشم­انداز که اولین و مهم­ترینش که تصویب و ابلاغ هم شده، اصل چهل و چهار است. اصل چهل و چهار فقط خصوصی‌سازی نیست؛ خصوصی‌سازی بیست درصدش هست و هشتاد درصدش سیاست‌هایی است که ابلاغ شده و مربوط به آزادسازی اقتصادی است و سیاست­های کلان اقتصاد برای بخش خصوصی. سیاست­های اصل 44 جایگاه دولت را بازتعریف می­کند. دولت باید در اقتصاد، تصدی‌گری‌اش را کم کند. اقتصاد ما در افق چشم­انداز باید به قیمت­های امروز بشود حدوداً هزار میلیارد دلار.

- حجم گردش پول در اقتصاد کشور چقدر است؟

ارزش تولید ناخالص داخلی ایران الان حدود دویست میلیارد دلار است که دست‌کم صد میلیاردش از نفت است. این نفت می­تواند اضافه بشود و به صد و پنجاه میلیارد دلار برسد. اگر در دویست میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی تولید نفت، صد و پنجاه میلیارد دلار بشود، وابستگی اقتصاد ما به نفت اضافه شده، اما اگر در هزار میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی تولید نفت به صد و پنجاه میلیارد دلار برسد، فقط پانزده درصد است و هیچ مشکلی نیست. نفت می­تواند از راه‌های مختلف به رشد اقتصاد غیرنفتی کمک کند؛ به شرط این‌که دولت را در مدیریت و درآمدهای نفتی با حدود و شروطی محدود کنیم. دست‌رسی مستقیم دولت به درآمدهای کلان نفت زیان‌بار است. دولت باید به عنوان مباشرت این پول را در اختیار بخش خصوصی بگذارد تا چرخ صنعت و کارهای اقتصادی را بگرداند و بازگشت سرمایه را تضمین کند.

من همیشه گفته‌ام نفت می­تواند یک موتور take off سریع باشد و ما را از این ارتفاع پایینی که هستیم، یک دفعه ببرد در ارتفاع سی هزار پا. ولی چه می‌شود اگر بد عمل کنیم؟ هر چیزی که خدا به انسان داده، می­تواند خوب استفاده کند یا بد. می­تواند از هر چیزی در جهت درست استفاده کند یا در جهت غلط.

مدیریت منابع و درآمدهای نفت بستگی دارد به اراده ما. یکی از چیزهایی هم که می­گویم در جهت چشم­انداز حرکت نمی­کنیم، همین است. با بزرگ­ کردن اقتصاد دولتی نمی­شود به چشم­انداز رسید. با رشد اقتصادی پایین نمی­شود به چشم­انداز رسید. با اضافه کردن انتظارات مردم و این‌که به مردم بگویید بنشینید تا ما همه چیز را برایتان درست ­کنیم، به چشم‌انداز نمی‌رسیم.

باید همه کار کنند. چشم­انداز یعنی یک یاعلی و این‌که همه کمربندشان را محکم ببندند و شروع کنند به کار و تلاش بیشتر و خلاقیت به خرج دادن. با توزیع پول به این صورت کنونی، چشم­انداز تحقق پیدا نمی­کند. ما با اتکای صرف به منابع زیرزمینی نمی­توانیم به چشم­انداز برسیم. این‌گونه، منابعی مثل نفت در جهت take off ما نمی­تواند عمل کند. این شامل گاز هم می­شود. همه­‌‌ی چیزهای مربوط به نفت و پترولیوم؛ یعنی نفت و گاز و صنایع وابسته.

- از برآیند صحبت­های شما می­توان نتیجه گرفت که در نخبگان کشور هم هنوز این هماهنگی صورت نگرفته؟

بله به نوعی؛ در برخی قسمت­ها این‌ها را فهمیدند، اما در یک قسمت­هایی هم متوجه نیستند. اگر کمی بخواهم جلوتر بروم، باید بگویم به نظر من متأسفانه بعضی‌ها اصلاً قبول ندارند چشم­انداز را. بعضی­ها رشد و توسعه‌ی اقتصادی را هنوز مخالف ارزش­های انسانی و اسلامی می­دانند و فکر می­کنند اگر مردم پول‌دار و باسواد بشوند، از دین دور می­شوند.

- در مالزی همه مردم می‌دانند طرح 2020 چیست و نقش خودشان را هم در تحقق آن می‌دانند. اما این‌جا صحبت از این است که برخی مسؤلان و نخبگان ما هنوز چشم‌انداز را قبول ندارند. این از کجا نشأت می­گیرد؟ پس ما به چه دلیلی چشم­اندازمان را ابلاغ کردیم؟

این دلایل متعددی دارد که اگر بخواهم بررسی کنم، باید وارد یک بحث­هایی بشوم که نمی­خواهم.

- این‌که ما تازه الزامات را با گذشت پنج سال از ابلاغ سند نوشته‌ایم، نشانه‌ی چیست؟

بله، این یک نقص است، ولی بالاخره اهتمام همه و مسئله‌ی اصلی باید چشم­انداز باشد. از هر چیز دیگری در کشور کوتاه بیاییم، از چشم‌انداز نباید بگذریم. غیر از چشم‌انداز اصلاً چقدر چیزهای مهم داریم در کشور؟ ما دچار اغتشاش ذهنی در مدیریت کشور شده‌ایم و چشم­انداز انضباط ذهنی و فکری به ما می­دهد.

چشم‌انداز یعنی مشخصاً داریم به این‌جا می­رویم و دیگر به حاشیه نرویم. حالا که راه افتاده‌ایم، باید به طرف مقصد برویم. مقصد هم مبهم نیست.

 

- سهم انرژی‌های جدید مثل انرژی هسته­ای در تحقق چشم‌انداز چیست؟

اصلاً ما در سند چشم‌انداز وارد بحث انرژی و این‌که چطور انرژیمان را تأمین کنیم، نشده‌ایم. البته انرژی مورد نیاز کشور یکی از پایه­های توسعه‌ی اقتصادی است و برای سیاست­های انرژی یک چیزهایی نوشته‌ایم که همه‌ی آنها هم دارد دنبال می­شود؛ در همان سال هفتاد و هفت هم ابلاغ شده.

- آیا تأکید ما روی بحث انرژی هسته­ای ارتباطی به تحقق سند چشم­انداز دارد؟ یعنی آیا سیاست‌های انرژی به عنوان مبنا و پیش فرض برای سند چشم‌انداز گرفته شده است؟

تأمین انرژی در زیربناهای توسعه قطعی و انکار ناشدنی است. حالا چقدرش هسته­ای و چقدرش انرژی‌های دیگر، بحث‌های کارشناسی خودش را دارد که ذیل چشم‌انداز مطرح می‌شود.

- در کشورهای همسایه یا رقبای خودمان چه الگوهایی داریم که سندی را دیده باشند و با میزانی از موفقیت محقق شده باشد؟

در همسایه‌ها نمی­دانم اما در مالزی و ژاپن و ایالت­هایی از آمریکا داشته‌اند. در همسایگی ما ترکیه سال­هاست افقی برای خودش دارد که عضو شدن در اتحادیه‌ی اروپاست. این را هدفی برای خودش گرفته؛ حالا درست و غلطش را کاری نداریم، ولی خیلی وقت­ هست­ که همه چیزش را دارد در آن جهت شکل می­دهد و خودش را تنظیم می­کند تا بتواند آن اتصال را برقرار کند.

ما برای خودمان یک چشم­انداز ملی داریم. هیچ کسی هم نیامده بگوید این اشکال دارد، همه هم تأیید کردند که کارشناسی شده است، ولی همت می­خواهد. چشم­انداز برای اجرایش به یک فرماندهی نیاز دارد. به نظرم خود رهبر انقلاب باید این فرماندهی را به عهده بگیرند. در الزامات هم نوشته‌ایم که باید سازوکار مناسب اجرای چشم‌انداز توسط ایشان طراحی بشود. دیگر ننوشتیم چطور. اگر خواستند از ما مشورت بگیرند، آماده‌ایم. به هر حال یک سازوکار مناسب می‌خواهیم برای این‌که این سند تحقق پیدا کند. هر کسی می‌خواهد این ساز و کار را طراحی و راه‌اندازی بکند، باید زودتر انجامش دهد.

من چند سال پیش خدمت خود رهبر انقلاب گفتم­ که این دستور شما به عنوان چشم­انداز برای ما یک واجب است که باید اجرا بکنیم، اما برای حضرت‌عالی هم یک تعهد ایجاد کرده که کشور را ظرف بیست سال به این نقطه برسانید. شما هم تعهد برای خودتان درست کردید.

- به نظر می‌رسد که تجربیات اجرایی این پنج سال اول چشم­انداز چندان مطلوب نیست. بهترین کار برای رفع کمبودهایی که داشتیم و برای این‌که در آینده حرکتمان را به‌سازی کنیم، چیست؟

بالاترینش اهتمام است. آن سازوکار باید درست بشود. باید سازوکاری داشته باشیم که با هر چیزی خارج از چهارچوب این سند برخورد کند و جلویش را بگیرد. این هم فقط در اختیار رهبری است.

- آیا این بحث فراتر از نظارت مجلس است؟

بله. باید یکی بالاتر از مجلس این فرآیند را هدایت و کنترل کند که به نتیجه برسد. شاید اول انقلاب چیزی به نام رهبری برای دنیا نامفهوم بود، اما امروزه رهبری در عرف مدیریت دنیا معنی دارد.

- آیا مجمع تشخیص مصلحت به عنوان بازوی نظارتی رهبری نمی­تواند این‌کار را بکند؟

نه. مجمع نهادی نیست که بتواند نظارت با ضمانت اجرایی داشته باشد. دست‌کم الآن این‌طور نیست. ما پی­گیری می­کنیم و خدمت رهبر انقلاب بارها تخلفات را گفته‌ایم که این روندها دارد تحقق سند را مخدوش می‌کند.

تفویض اختیارات رهبری در این مورد به مجمع، لزومی ندارد؛ امری است که خودشان می­دانند. ما می‌توانیم خدمتشان گزارش کنیم، ولی ایشان باید تصمیم بگیرند. بالاخره چشم­انداز جایگاهی است که باید به آن رسید. تمام اهتمام­ها و توجه­ها باید متوجه این باشد. عزم و اراده‌ی اصلی کشور اگر در جهت تحقق چشم­انداز باشد، سند تحقق می‌یابد. خود رهبری هم به عنوان فرمانده، این روند را اداره­ می‌کنند.

از نظر من چشم­انداز بیش از هر چیزی فرهنگی است. نتیجه­اش اقتصادی است، ولی ذاتش فرهنگی است. نباید مردم اهتمامشان کم بشود و تنبل بشوند. مردم باید بخواهند تا این سند محقق بشود. تا نخواهند نمی­شود. شما وقتی می­خواهید برای دکتری درس بخوانید، اولین تصمیمتان تصمیم فرهنگی است که می­گویید می­خواهم درس بخوانم و کنکور بدهم. آن اراده‌ی اصلی یک امر فرهنگی و معنوی است که تا در ذاتتان نداشته باشید، به آن نمی­رسید. نتیجه­اش هم این است که زندگی بهتری هم خواهید داشت.

عنصر حیاتی و اصلی چشم­انداز، یک امر فرهنگی است. یعنی در کشور یک تحول فرهنگی باید اتفاق بیفتد و یک اهتمام و اراده‌ی ملی شکل بگیرد تا به چشم‌انداز رسید.

- مخالفان چشم‌انداز گاهی این‌جوری استدلال می‌کنند که اگر ما بخواهیم با این کشورها رقابت اقتصادی بکنیم، قطعاً کم خواهیم آورد. اما مزیت نسبی ما در مسائل فرهنگی و ایدئولوژیک است. از طرف دیگر در نظریه­های اقتصاد سیاسی این بحث مطرح است که شما تا جایگاه درخوری در اقتصاد بین­المللی نداشته باشید، بازیگر موفقی نخواهید بود.

نگاه کنید که در یک سال اخیر تلویزیون ما چند فیلم کره­ای گذاشته؟ چطور شد که فیلم کره­ای پایش باز شد در تلویزیون‌های دنیا؟ کره­ دارد رشد اقتصادی می­کند و متناسب با این رشد دارد فیلم­هایی تولید می­کند که در کلاس بین­المللی است و ارائه می­دهد به دنیا. ولی فیلم ما به بازارهای بین‌المللی نمی­رود.

از نظر من رشد اقتصادی به عبارتی نشانه‌ی رشد فرهنگی است، چون مقدمه­اش رشد فرهنگی است؛ منتها در یک زمینه‌ی خاص. مثلاً ژاپنی­ها آدم­های سخت‌کوش و مقتصد و پر تلاشی هستند و این یک امر فرهنگی است. دینشان را کاری نداریم، اما دروغ­گو و حقه‌باز نیستند. این‌ها همه فرهنگی است. یک ملت بی­فرهنگ هیچ وقت رشد اقتصادی نخواهد داشت. این‌که آدم­های بی­فرهنگ درش باشند، مهم نیست، اما موتور محرکه‌ی توسعه‌اش نباید آدم‌های بدی باشند. باید انسان‌های پرتلاش و راست‌گو باشند و کارشان را درست انجام بدهند.