در مراسم بیست و هشتمین سالگرد رحلت حضرت امام خمینی رحمه‌الله، رهبر انقلاب در بخشی از سخنانشان به تشریح و تبیین مساله «عقلانیت انقلابی» پرداختند. به همین مناسبت پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR در این نوشتار، نگاهی گذرا دارد به این مفهوم در  اندیشه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای.

مقدّمه
در اندیشه و کلام آیت‌الله خامنه‌ای، عقلانیت انقلابی چیست و اگر از نقد عقلانیت انقلابی نسبت به عقلانیت غربی (از جمله سازش با نظام سلطه) سخن می‌گوییم، مهم‌ترین مؤلفه‌های عقلانیت انقلابی را چه می‌دانیم؟ رابطه‌ی میان انقلابیگری با عقلانیت چگونه است و مهم‌ترین مبانی عقلانیت انقلابی کدامند؟

این پرسش‌ها، ساختار علمی این مقاله را سامان می‌دهند و در این مقاله، سعی خواهد شد که مبتنی بر کلام و منظومه‌ی فکری رهبر انقلاب اسلامی، پاسخ‌های کوتاهی را برای این پرسشها بیان کنیم.

عقلانیت در مبانی اندیشه‌
در اندیشه‌ی رهبر انقلاب اسلامی، اسلام با سه‌گانه‌ی «عدالت»، «عقلانیت» و «معنویت» معنا می‌شود. این سه با هم محقق می‌شوند و از یکدیگر غیر قابل انفکاکند.[۱] عقلانیت، از پایه‌های اصلی جامعه‌ی اسلامی و در عرض ایمان، مجاهدت و عزّت است.[۲] در فرآیند جامعه‌سازی اسلامی، معنویّت روحِ کار، عقلانیت مهم‌ترین ابزار کار و عدالت جهت‌دهنده و ارزشگذار کارها در نظام اسلامی است.[۳] همچنین در ارکان تفکر و تمدّن اسلامی، عقلانیت در کنار نوگرایی و سماحت اسلامی قرار میگیرد.[۴]

ترابط انقلاب و عقلانیت
عقلانیت، برآمده از اندیشه و فرهنگ انقلابی است یا به‌عکس، انقلاب اسلامی برآمده از عقلانیت مردم و رهبر انقلابی است؟ در دستیابی برای پاسخِ این پرسش، به رابطه‌ای دوسویه (ترابط) میان این دو مفهوم میرسیم. از سویی با توجّه به نشانه‌هایی از این قبیل، میتوان اینگونه تبیین کرد: قدرت تحلیل بالا و صحیح، قدرت شناخت دشمن و تحلیل مسائل منطقه از نشانه‌های احیای عقلانیت جامعه است و میتوان گفت: احیای عقلانیت در جامعه، ثمره‌ی انقلاب اسلامی است[۵] و از دیگرسو انقلاب اسلامی، نتیجه‌ی گفتمان عقلانیت و محاسبه‌ و تحلیل عقلانی مردمِ انقلابی بوده است.[۶]

همچنین متناظر با سلوکِ انقلابی حضرت امام خمینی (ره) و آنچه که با عنوان مکتب امام (ره) – به معنای راه و میراث و منظومه‌ی فکری او – می‌شناسیم، میتوانیم بگوییم که مکتب امام (ره)، مبتنی بر معنویت و عقلانیت و عدالت است و نقشه‌ و کار اصلی حضرت امام (ره)، بنای یک نظم مدنی- سیاسی براساس عقلانیت‌ اسلامی بود.[۷]

«مکتب امام یک بسته‌ی کامل است، یک مجموعه است، دارای ابعادی است؛ این ابعاد را باید با هم دید، با هم ملاحظه کرد. دو بُعد اصلی در مکتب امام بزرگوار ما، بُعد معنویت و بُعد عقلانیت‌ است. بُعد معنویت است؛ یعنی امام بزرگوار ما صرفاً با تکیه‌ی بر عوامل مادی و ظواهر مادی، راه خود را پی نمی‌گرفت؛ اهل ارتباط با خدا، اهل سلوک معنوی، اهل توجه و تذکر و خشوع و ذکر بود؛ به کمک الهی باور داشت؛ امید او به خدای متعال، امید پایان‌ناپذیری بود. و در بُعد عقلانیت‌، به کار گرفتن خرد و تدبیر و فکر و محاسبات، در مکتب امام مورد ملاحظه بوده است. من نسبت به هرکدام، چند جمله‌ای عرض خواهم کرد. بُعد سومی هم وجود دارد، که آن هم مانند معنویت و عقلانیت، از اسلام گرفته شده است. عقلانیت امام هم از اسلام است، معنویت هم معنویت اسلامی و قرآنی است، این بُعد هم از متن قرآن و متن دین گرفته شده است؛ و آن، بُعد عدالت است. اینها را باید با هم دید. تکیه‌ی بر روی یکی از این ابعاد، بی‌توجه به ابعاد دیگر، جامعه را به راه خطا می‌کشاند، به انحراف می‌برد. این مجموعه، این بسته‌ی کامل، میراث فکری و معنوی امام است. خود امام بزرگوار هم در رفتارش، هم مراقب عقلانیت بود، هم مراقب معنویت بود، هم با همه‌ی وجود متوجه به بُعد عدالت بود.»[۸]



معناشناسی عقلانیت
کتمان نمیتوان کرد که تلقّی و تعریف از «عقل» مبنای تعریف ما از عقلانیت خواهد بود و عقل، از مشهورترین اشتراکات لفظی است که در اندیشه و منظومه‌های فکری مختلف، معانی گوناگونی را بر آن وضع کرده‌اند. علاوه‌بر این – از حیث وجودی- عقل، دارای مراتب تشکیکی است.

گاه عقل به معنای قوه‌ی ادراک در انسان در کنار قوای حسّی و قلبی است،[۹] گاه به معنای فکر و خرد و قوّه‌ی تدبیرگر و استدلال‌کننده است،[۱۰] گاهی عقل، در معنایی است که در کتب اخلاقی بکار میرود و مستند به حدیث مشهور «العقل ما عبد به‌الرّحمن و اکتسب به الجنان» است،[۱۱] گاهی عقل به‌مثابه‌ی موازین عقلی و ضابطه‌های صحیح فهم و تفکّر است[۱۲] و گاهی عقل به معنای یکی از منابع دین و استنباط احکام و دستورات الهی و در کنار کتاب، سنّت و اجماع بکار برده شده است.[۱۳] علاوه بر این گونه‌های مختلفی از عقل مانند عقل فلسفی، عقل معیشت، عقل معنوی و... در سخنان رهبر انقلاب کاربرد داشته است.[۱۴]

تلقّی از عقلانیت – با توجّه به کاربردهای مختلفی معنایی از مفهوم عقل- با طرح مفاهیمِ دیگری و با رویکرد «شرح‌الاسمی» را میتوان اینگونه تعریف کرد. امّا پیش از آن لازم است که بدانیم که معمولاً مقامِ بیان این تعاریف، در شرایطی بوده است که گوینده، در گفتارِ خود سعی بر آن داشته که نحوه‌ی بکارگیری عقل را در فرآیند پیشرفت و جامعه‌سازی و تمدّن‌سازی طرح کند. با این توضیح، عقلانیت یعنی کار سنجیده به کار گرفتن خرد و تدبیر و فکر و محاسبات؛ همچنین توجه به ظرفیت و کار کارشناسی، مطالعه‌ی درست و ملاحظه‌ی جوانب و آثار و تبعات یک اقدام (و حتّی گاهی ملاحظه‌ی تبعات یک اظهارنظر)؛

«عقلانیت و محاسبه که می‌گوییم، فوراً به ذهن نیاید که عقلانیت و محاسبه به معنای محافظه‌کاری، عقل‌گرایی و تابع عقل بودن است. عاقل بودن و خرد را به کار گرفتن با محافظه‌کاری فرق دارد. محافظه‌کار، طرف‌دار وضع موجود است؛ از هر تحولی بیمناک است؛ هرگونه تغییر و تحولی را برنمی‌تابد و از تحول و دگرگونی می‌ترسد؛ اما عقلانیت این‌طور نیست؛ محاسبه‌ی عقلانی گاهی اوقات خودش منشأ تحولات عظیمی می‌شود. انقلاب عظیم اسلامی ما ناشی از یک عقلانیت بود. این‌طور نبود که مردم همین‌طور بی‌حساب و کتاب به خیابان بیایند و بتوانند یک رژیمِ آن‌چنانی را ساقط کنند؛ محاسبات عقلانی و کار عقلانی و کار فکری شده بود. در طول سالهای متمادی- به تعبیر رایج امروز- یک گفتمان حق‌طلبی، عدالت‌خواهی و آزادی‌خواهی در بین مردم به وجود آمده بود و منتهی شد به اینکه نیروهای مردم را استخدام کند و به میدان جهاد عظیم بیاورد و در مقابل آن دشمن صف‌آرایی کند و بر آن دشمن پیروز کند. بنابراین عقلانیت گاهی منشأ چنین تحولات عظیمی است. الآن هم همین‌طور است. الآن در نظام ما برخی از تحولات هست که مُنتجه‌ی یک نگاه عقلانی و دقیق و موشکافانه‌ی به وضع موجود و وضع دنیاست. من در زمینه‌ی مسائل گوناگون این را دارم مشاهده می‌کنم. حالت خواب‌رفتگی و تن دادن به آنچه در جریان عمومی سیاسی و اقتصادی دنیا دارد می‌گذرد و تسلیم شدن به آن، خطر بزرگ جامعه‌ی ماست و اگر کسی درست بفهمد و بیندیشد، می‌فهمد که باید با یک تحرک و تحول، این وضع را دگرگون کرد؛ هم در زمینه‌ی مسائل اقتصادی، هم در زمینه‌ی مسائل سیاسی. بنابراین عقلانیت با محافظه‌کاری فرق دارد. محاسبه‌ی عقلانی را با محاسبه‌ی محافظه‌کارانه به‌هیچ‌وجه مخلوط نکنید؛ این‌ها دو چیز است.»[۱۵]
 
با استفاده از روش تحلیل مضمون، میتوان شبکه‌ای از مضامین متناسب با «عقلانیت انقلابی» را بدین نحو از مجموعه بیانات و مکتوبات رهبر معظّم انقلاب اسلامی استخراج و ارائه کرد:

معاضدتهای معنایی با عقلانیت
- حکمت
- خردگرایی
- محاسبه
- درایت
- تدبّر
- تفکّر
- آزادفکری
- منطق
- استدلال
- فلسفه‌های عمیق
- لبّ‌ (و فکر در معنا قرآنی)

تقابلهای معنایی با عقلانیت انقلابی
- محاسبه‌ی محافظه‌کارانه (چرا؟ چون محافظه‌کاری خلاف عدالت است)
- قشرى‌گرى
- تحجّر
- اسیر اوهام و تخیلات خود شدن
- سازشکاری (با دشمن)

مبانی فکری عقلانیت انقلابی
- اسلام با سه‌گانه‌ی عدالت، عقلانیت و معنویت معنا و محقّق میشود
- عدالت، عقلانیت و معنویت با هم محقق میشوند و از یکدیگر غیرقابل انفکاکند
- عقلانیت، از پایه‌های اصلی جامعه‌ی اسلامی و در عرض ایمان، مجاهدت و عزّت است
- معنویت روحِ کار، عقلانیت مهم‌ترین ابزار کار و عدالت جهت‌دهنده و ارزشگذار کارها در نظام اسلامی است
- ارکان تفکر و تمدّن اسلامی: نوگرایى و سماحت و عقلانیت
- نظام سیاسی اسلام و برآمده از سه‌گانه‌ی عقلانیت، معنویت و عدالت، مردم‌سالاری اسلامی است

ترابط انقلاب و عقلانیت
- احیای عقلانیت در جامعه، ثمره‌ی انقلاب اسلامی است.
- انقلاب اسلامی نتیجه‌ی گفتمان عقلانیت بود

قدرت تحلیل بالا و صحیح، قدرت شناخت دشمن، تحلیل مسائل منطقه از نشانه‌های احیای عقلانیت جامعه

تعریف و معنای عقلانیت
- نزدیک‌ترین تعبیر به عقلانیت (در سخنان رهبر انقلاب)، حکمت‌ و خردگرایى است
- عقلانیت یعنی:
    توجه به ظرفیت کارشناسی
    کار کارشناسى
    مطالعه‌ى درست
    ملاحظه‌ى جوانب و آثار و تبعات یک اقدام
    و حتّى گاهى ملاحظه‌ى تبعات یک اظهارنظر
- عقلانیت‌ یعنی:
    به کار گرفتن خرد و تدبیر و فکر و محاسبات
- عقلانیت یعنی:
    کار سنجیده
- عقلانیت‌ به معناى تسلیم نیست؛ عقلانیت‌ به معناى هزیمت نیست؛ عقلانیت‌ براى پیش رفتن و در جهت یافتن راه‌هایى براى هرچه موفق‌تر شدن در رسیدن به این آرمان‌هاست.

آثار و نتایج عقلانیت انقلابی
- غفلت محاسباتی به علّت نبود عقلانیت است
- پیشرفت علمی، نتیجه‌ی عقلانیت علمی است (پیشرفت برآمده از عقلانیت است)
- قدرت تحلیل بالا و صحیح
- قدرت شناخت دشمن (استکبارستیزی مبتنی بر عقلانیت است)
- ارتباطِ میانِ واقع‌بینی با آرمانگرایی با عقلانیت محقّق میشود
- اصول حکمت و مصلحت در سیاست خارجی ما برآمده از عقلانیت اسلامی است
- بصیرت برآمده از عقلانیت است (تقوا مقدّمه‌ی بصیرت‌افزایی است)
- اتقان در کار برآمده از عقلانیت است
- انتخاب صحیح برآمده از عقلانیت است (انتخابات، مظهر عقلانیت ملّت است)
- موقع‌شناسی برآمده از عقلانیت است
- عبرت‌آموزی برآمده از عقلانیت است
- اختلال در دستگاه محاسباتی (مسئولان) ناشی از اختلال در فرآیند عقلانیت (مسئولان) است
- باهم‌نگری و جامع‌نگری (ارزشها) برآمده از عقلانیت است
- اصلی – فرعی کردن امور برآمده از عقلانیت است
- رشد (ضعف) فرهنگ مطالعه و کتابخوانی برآمده از عقلانیت است
- تکریم جایگاه دانشمندان، علما، نخبگان، معلمان نشانگر رشد عقلانیت است
- ارتقاء جایگاه پژوهش و تتبّع برآمده از رشد عقلانیت است
- نوآوری و خلاقیت برآمده از عقلانیت است
- تجربه‌اندوزی برآمده از عقلانیت است
- روحیّه‌ی شاگردی و تعلّم برآمده از عقلانیت است
- آینده‌نگری برآمده از عقلانیت است
- میانه‌روی (پرهیز از افراط و تفریط) برآمده از عقلانیت است
- بهره‌وری (بمعنی‌الاعم) برآمده از عقلانیت است

مکتب امام (راه و میراث و منظومه فکری امام است)
- نقشه‌ و کار اصلى امام (ره)، بناى یک نظم مدنى- سیاسى براساس عقلانیت‌ اسلامى بود
- مکتب امام (ره) مبتنی بر معنویت و عقلانیت و عدالت است
- عقلانیت، شاخصه‌ی اسلامِ ناب است
- تصمیم و عملِ صحیح، جلوه‌ی عقلانیت رهبری است

مظاهر عقلانیت در مکتب امام (عقلانیت اسلامی)
- مردم‌سالاری اسلامی
- سرسختى و عدم انعطاف او در مقابله‌ى با دشمن مهاجم
- تزریق روح اعتماد به نفس و خوداتکائى در ملت
- تدوین قانون اساسى
- تحقّق شعار «مردم صاحب کشورند»


۱. در دیدار رئیس جمهورى و اعضاى هیئت دولت ۱۳۸۷/۶/۲
۲. در دیدار مسئولان نظام در روز عید مبعث ۱۳۹۰/۴/۹
۳. در دیدار مسئولان وزارت امور خارجه و رؤساى نمایندگى‌هاى جمهورى اسلامى ایران در خارج از کشور ۱۳۸۳/۵/۲۵
۴. خطبه‌هاى نماز جمعه تهران ۱۳۹۰/۱۱/۱۴
۵. در دیدار دانشجویان ۱۳۹۳/۵/۱
۶. در دیدار اعضاى هیئت دولت ۱۳۸۴/۶/۸
۷. در بیست و دومین سالگرد امام خمینى (رحمه‌الله) ۱۳۹۰/۳/۱۴
۸. همان
۹. از جمله بیانات در ۱۳۶۹/۶/۲۹
۱۰. از جمله بیانات در ۱۳۷۷/۷/۲۹ و ۱۳۹۲/۵/۱۵
۱۱. از جمله بیانات در ۱۳۸۸/۴/۲۹
۱۲. از جمله بیانات در ۱۳۷۶/۱/۲۷
۱۳. از جمله بیانات در ۱۳۷۰/۶/۳۰
۱۴. از جمله بیانات در ۱۳۹۲/۲/۱۱، ۱۳۹۱/۷/۲۳ و ۱۳۹۳/۴/۲۱
۱۵. در دیدار اعضاى هیأت دولت ۱۳۸۴/۶/۸