فیش‌های ‌‌‌بیانات در دیدار شورای مرکزی و کمیته‌‌های علمی همایش صدمین سالگرد مشروطیت

روشنفکری

انگلیس‏ها همان‏طور که شما فرمول واقع‏شده‏ی خارجی‏اش را به‏روشنی می‏دانید، آمدند بر این موج فرصت‏طلبانه مسلط شدند و این را گرفتند و از شاه عبد العظیم هدایتش کردند به سفارت انگلیس، بعد هم گفتند مشروطه! مشروطه هم از نظر الهام‏دهندگان معلوم بود که معنایش چیست! کسانی که تحت تأثیر این‏ها بودند، در درجه‏ی اول روشن‏فکرهای غرب‏زده بودند که البته قدرت‏طلبی هم در آن‏ها مؤثر بود؛ یعنی این‏طور نبود که ما فرض کنیم روشن‏فکرهای آن زمان از قبیل همین افرادی که اسم آوردید که تاریخ‏ها را نوشته‏اند و در انجمن‏ها حضور داشته‏اند، صرفاً می‏خواسته‏اند نسخه‏ی غربی مشروطیت در ایران تحقق پیدا کند؛ و لو خودِ آن‏ها کنار بمانند؛ نه، به‏هیچ‏وجه این را نمی‏خواستند. آن‏ها می‏خواستند در حکومت باشند؛ کمااینکه برای این کار تلاش هم کردند و کسانی که به این‏ها ملحق شدند؛ از قبیل تقی‏زاده و غیر او، می‏خواستند در حکومت حضور داشته باشند. پس، فعالان روشن‏فکر این طور بودند. علاوه بر این، عده‏ای از قدرتمندان و رجال حکومتی هم به‏تدریج وارد این ماجرا شدند. بنابراین، حقیقت آنچه که در صحنه اتفاق افتاد، این است.نکته‏ای که در کنار این مسئله، مورد توجهم هست، این است که چه شد که غربی‏ها، مشخصاً انگلیسی‏ها، در این مسئله کامیاب شدند؛ از چه شگردی استفاده کردند که کامیاب شدند. در حالی که مردم که جمعیت اصلی هستند، می‏توانستند در اختیار علما باقی بمانند و اجازه داده نشود که شیخ فضل الله جلو چشم همین مردم به دار کشیده شود؛ قاعده‏ی قضیه این بود. به نظر من مشکل کار از اینجا پیش آمد که این‏ها توانستند یک عده‏ای از اعضای جبهه‏ی عدالت‏خواهی- یعنی همان اعضای دینی و عمدتاً علما- را فریب بدهند و حقیقت را برای این‏ها پوشیده نگه دارند و اختلاف ایجاد کنند. انسان وقتی به اظهاراتی که مرحوم آسید عبد الله بهبهانی و مرحوم سید محمد طباطبایی در مواجهه و مقابله‏ی با حرف‏های شیخ فضل الله و جناح ایشان داشته‏اند، نگاه می‏کند، این مسئله را درمی‏یابد که عمده‏ی حرف‏ها به همین است که این‏طور می‏گفته‏اند. این حرف‏ها به نجف هم منعکس می‏شده و شما نگاه می‏کنید که همین اظهارات- انسان در کار مرحوم آقا نجفی قوچانی، در آن کتاب و در مذاکراتی که در نجف در جریان بوده، این‏ها را می‏بیند- و حرفهایی را که از سوی روشن‏فکرها و به‏وسیله‏ی عمال حکومت گفته می‏شد و وعده‏هایی را که داده می‏شد، حمل بر صحت می‏کردند. این‏طور می‏گفتند که: شما دارید عجله می‏کنید؛ سوءظن دارید؛ این‏ها قصد بدی ندارند؛ این‏ها هم هدف‏شان دین است! این مسائل در مکاتبات، نامه‏های صدر اعظم و ... به مرحوم آخوند منعکس شده است. انسان می‏بیند که حساسیت آن‏ها را در مقابل انحراف کم کرده‏اند؛ اما حساسیت بعضی‏ها مثل مرحوم آشیخ فضل الله باقی ماند؛ این‏ها حساس ماندند؛ اصرار کردند و در متمم، آن مسأله‏ی پنج مجتهد جامع الشرائط را گنجاندند و مقابله کردند. یک جمع دیگری از همین جبهه، این حساسیت را از دست دادند و دچار خوش‏باوری و حُسن ظن و شاید هم نوعی تغافل شدند. البته انسان حدس می‏زند که بعضی از ضعف شخصیتی‏ها و ضعف‏های اخلاقی و هوای نفس بی‏تأثیر نبود؛ حالا و لو نه در مثل مرحوم سید عبد الله یا سید محمد؛ اما در طبقات پایین، بلاشک بی‏تأثیر نبوده که نمونه‏ی واضحش امثال شیخ ابراهیم زنجانیست. این‏ها بالاخره جزء علما بودند. شیخ ابراهیم هم تحصیل‏کرده‏ی نجف بود، هم مرد فاضلی بود؛ اما تحت تأثیر حرف‏های آن‏ها قرار گرفتند و غفلت‏زده شدند و مقداری هوای نفسانی در این‏ها اثر گذاشت و اختلاف از اینجا شروع شد.1385/02/09

‌‌‌بیانات در دیدار شورای مرکزی و کمیته‌‌های علمی همایش صدمین سالگرد مشروطیت

روشنفکری

جستار

لینک ثابت