ما، ملت ایران، به عنوان كسانی كه پایه‌های این نظام را روی دوشمان گرفته‌ایم اگر امروز به نهج البلاغه مراجعه كنیم در آن چیز جالبی خواهیم یافت. بیماریهایی كه در این موقعیت ما را تهدید می‌كند و درمان این بیماریها، برای ما ارزنده و حیاتی است كه برویم و این درمانها را جستجو كنیم. نمی‌خواهم بگویم همه آن حوادثی كه در صدر اسلام اتفاق افتاده، امروز هم همانها موبه‌مو اتفاق می‌افتد، نه. اما جهت‌گیریها یكی است. دل مؤمنین با دل مؤمنان آن روز است، امید مؤمنین امروز با امید مؤمنان آن روز، تردید منافقین و ضعاف الایمان امروز همانند تردید منافقین و ضعاف الایمان آن روز است. همدستی مخالفان و توطئه‌گران امروز همانند همدستی مخالفان و توطئه‌گران آن روز است. محوری بودن نظام ما مانند محوری بودن نظام صدر اسلام، مردم‌گرایی نظام ما مانند مردم‌گرایی نظام صدر اسلام است. قبول قرآن به عنوان سند اصلی، نسخه كامل و مجسم كننده وضعیت آرمانی و ایده‌آل، اینها جهت‌گیریهای كلی است و این جهت‌گیریها یكی است. پس طبیعی است اگر ما منتظر بیماریهایی باشیم مشابه بیماریهای آن روز كه اگر آن بیماریها را از پیش بشناسیم خودمان را برای مقابله با آنها آماده خواهیم كرد. نهج البلاغه آن بیماریها را یكی یكی به ما معرفی می‌كند. با این كه علی الظاهر كتاب گزارش تاریخی نیست، اما سخن امیرالمؤمنین گزارش تاریخی است، البته اگر من می‌خواستم در این زمینه شاهد ذكر بكنم و بگویم كه امیرالمؤمنین چطور جامعه معاصر خودش را با بیان دردها و درمانها ترسیم می‌كند، اگر می‌خواستم تشریح كنم كه چطور امیرالمؤمنین نسخه‌ای به دست ما می‌دهد كه وقتی آن نسخه را مطالعه می‌كنیم، می‌فهمیم مخصوص چه نوع بیماری است، و ما امروز بیماریش را می‌شناسم، اگر می‌خواستم این را بگویم، بایستی یك رساله بنویسیم. متأسفانه همانطور كه گفتم از ما دیگر نباید توقع داشت، برادرانی كه فراغت دارند دنبال این كارها بروند. اما باید بگویم كه جستجوی این مسأله از نهج البلاغه خیلی زحمت هم ندارد، بگردید، همینطور تورّق بكنید خودش را به شما نشان خواهد داد.
اما نمونه‌وار چند فقره از بیماریهای آن روز را كه امیر المؤمنین «علیه السلام» در صدد معالجه آنهاست، ذكر می‌كنم: یكی از این بیماریها مسأله دنیا است. در نهج البلاغه چه بسیار علیه دنیا و دنیاطلبی و دنیافریفتگی، علیه خطرات و كمینهای دنیا هشدار داده شده است، و یكی از بخشهای مهم نهج البلاغه زهد آن است. این زهد برای چیست این كدام واقعیت آن دوران را نشان می‌دهد آن دورانی كه پیغمبرش می‌گفت: «الفقر فخری» و افتخار می‌كرد كه فقیر است، مردمش افتخار می‌كردند كه به مال دنیا آلوده نیستند، ابوذرها و سلمانها و عبداللّه بن مسعودها و اصحاب صفّه‌شان جزو اشراف آن امت بودند، و اصلا به دنیا، و طلا و نقره و زر و زیور و زخارف مالی اعتنایی نداشتند، اصلا زخارف مالی در برابر زخارف غیرمالی چیزی به حساب نمی‌آمد، كه پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «أشراف أمّتی أصحاب اللّیل و حملة القرآن»،(۵) اشراف امت من، اشراف جامعه اسلامی آنهایی هستند كه شب با خدا سر و كار دارند و خدمت و عبادت می‌كنند، آنهایی كه با قرآن آشنا هستند. در جامعه اسلامی چه حادثه‌ای روی داده كه از صد كلمه سخنان امیرالمؤمنین تقریبا پنجاه كلمه‌اش در باره زهد است. این كه نهج البلاغه پر است از زهد و ترغیب به زهد چه چیز را نشان می‌دهد؟ بله، بیماری را نشان می‌دهد، این نسخه امیرالمؤمنین كه این قدر راجع به دنیا گرم و پرشور و پرهیجان و زیبا و بلیغ حرف می‌زند، نشان می‌دهد كه مردم بدجوری گرفتار دنیا شده بودند، بیست و سه سال پس از رحلت پیامبر بدجوری مردم اسیر شده بودند، و این دست گره‌گشا سعی می‌كند گره‌های این كمند را از دست و پای آنها باز كند. در نهج البلاغه وقتی ما به ذكر دنیا می‌رسیم اوجی می‌بینیم، احساس می‌كنیم كلام امیرالمؤمنین در باب دنیا اصلا یك لحن و لون دیگر است، البته از صدها نمونه كه در این زمینه وجود دارد من نتوانستم كه این چند سطر را یادداشت نكنم و اینجا نخوانم از بس زیباست.«فانّ الدّنیا رنق مشربها، ردغ مشرعها، یونق منظرها، و یوبق مخبرها، غرور حائل، و ضوء آفل، و ظلّ زائل و سناد مائل، حتّی اذا أنس نافرها، و اطمأنّ ناكرها، قمصت بأرجلها، و قنصت بأحبلها، و أقصدت بأسهمها، و أعلقت المرء أوهاق المنیّة قائدة له الی ضنك المضجع و وحشة المرجع». ببینید چقدر زیبا است، البته قابل ترجمه نیست، باید بلغا و شعرا بنشینند كلمه كلمه اینها را بسنجند و ترجمه كنند، آن كه توجه انسان را جلب می‌كند، یعنی توجه من را جلب كرد این بود كه وقتی در باره دنیا صحبت می‌كند می‌فرماید: «غرور حائل، وضوء آفل، و ظل زائل، و سناد مائل». بعد نكته‌ای را ذكر می‌كند «حتی اذا آنس نافرها» آن چنان دنیا با جلوه‌هایش و فریبندگی‌هایش خودنمایی می‌كند كه آنان كه از دنیا می‌گریختند و از آن وحشت داشتند، به آن انس می‌گیرند «و اطمأن ناكرها»(۶) آنها كه حاضر نبودند به دنیا دست بزنند، در كنار دنیا احساس آرامش می‌كنند. این همان بیماری است، یعنی همان انسانهایی كه در دوران پیغمبر خانه و زندگی و باغهای مكه و ثروت و تجارت، و حتی زن و بچه را رها كردند و برای اسلام در كنار پیامبر به مدینه آمدند، با گرسنگی ساختند، با سختی ساختند، همین‌ها بعد از بیست - سی سال پس از رحلت پیامبر وقتی از دنیا می‌روند طلاهایی را كه از اینها مانده برای تقسیم بین وارث باید با تبر بشكنند، اینها مصداق «حتی اذا آنس نافرها و اطمأن ناكرها» است. این اوج سخن امیر المؤمنین است. این یك نمونه از سخنان آن حضرت در مورد دنیاست.
یك موضوع دیگر كه در نهج البلاغه بارها تكرار شده است تكبر است، یعنی همان كه محور اصلی خطبه قاصعه است، و البته مخصوص خطبه قاصعه هم نیست، خیلی جاها هست. مسأله تكبر یعنی خود را از دیگران بالاتر دانستن، همان آفتی است كه اسلام را و نظام سیاسی اسلام را منحرف كرد، خلافت را به سلطنت تبدیل كرد، یعنی به كلی نتایج زحمات پیامبر را تقریبا در برهه‌ای از زمان از بین برده است. این است كه امیرالمؤمنین در نهج البلاغه به آن بسیار اهمیت می‌دهد. در همین خطبه قاصعه‌ای كه می‌دانید و معروف است، امیرالمؤمنین چقدر زیبا و پرمغز و برانگیزاننده و هشداردهنده سخن گفته است. قسمتی از آن خطبه را یادداشت كرده‌ام: «فاللّه اللّه فی كبر الحمیّة، و فخر الجاهلیّة، فانّه ملاقح الشّنآن، و منافخ الشّیطان الّتی خدع بها الأمم الماضیة، و القرون الخالیة، حتّی أعنقوا فی حنادس جهالته و مهاوی ضلالته، ذللا عن سیاقه، سلسا فی قیادة... الا فالحذر الحذر من طاعة ساداتكم و كبرائكم الّذین تكبّروا عن حسبهم و ترفّعوا فوق نسبهم». این هشدار امیرالمؤمنین است، افراد جامعه را از دو چیز به شدت پرهیز می‌دهد: یكی از تكبر و كبر ورزیدن و خود را برتر از دیگران دانستن. دوم از قبول این تصور غلط از دیگران، یعنی نه خودتان خود را از دیگری بالاتر بدانید نه این تصور غلط را اگر دیگری داشت شما قبول كنید. اینها ضامن اجرای اخلاق اسلامی بین مردم و بین مسؤولان در جامعه اسلامی است. امیرالمؤمنین تأكید می‌فرماید كه هرگز از دیگران ترفع و تكبر قبول نكنید و حضرت امیرالمؤمنین نه خودش كبر می‌ورزید و نه از كسی كبر و خیلاء را قبول می‌كرد.
خوب این هم حاكی از این است كه آن روز این بیماری و در واقع هر دو بیماری وجود داشته است، برای این كه مسلم بشود، بروید تاریخ را نگاه كنید، آنها كه به تاریخ آن دوره آشنایند می‌دانند كه سهمگین‌ترین بیماری مردم آن روز همین دو چیز بوده: عده‌ای خودشان را بالاتر از دیگران می‌دانستند، قریش از غیر قریش، وابستگان به فلان قبیله عربی از وابستگان به فلان قبیله دیگر. و متأسفانه این بیماری و این كه كسانی خود را برتر از جمعی دیگر بدانند بعد از پیغمبر خیلی زود پیدا شد، و نتیجه این حال همان بود كه امیرالمؤمنین فرمود: «فانه ملاقح الشّنآن...» وقتی كسی خودش را بالاتر از دیگری دانست، قشری خودش را از قشر دیگر بالاتر دانست، آن روز اول اختلاف است، اول جدایی است، وقتی به این نكات در سخنان امیرالمؤمنین توجه كنید می‌بینید تمام خصوصیات را ذكر كرده است. دومی بیماری كبرپذیری بود، یعنی گروه محكوم قبول كنند كه محكومند و باید محكوم باشند، حالا بروید شما به تاریخ آن وقت مراجعه كنید. آن قدر نشانه‌های ظلم‌پذیری، كبرپذیری و رجحان‌پذیری در زندگی آن مردم، می‌بینید كه واقعا تأسف می‌خورید. آن عده مردمی كه سری بلند می‌كردند و نمی‌پذیرفتند، همیشه مورد تهاجم بودند، و همیشه یكی از خصوصیات مردم عراق همین بود. البته كوفیها را از قدیم نقل می‌كردند كه بی‌وفایی كرده‌اند و این خصلتی است كه از چیزهای بسیاری ناشی می‌شود. اما مردم عراق آن روز، مردم بلند طبعی بودند و حكام شام را قبول نمی‌كردند. من گمان می‌كنم یكی از علل این مسأله حضور امیرالمؤمنین در میان آنها بود، و در برهه‌ای از زمان این خلق اسلامی را از امیرالمؤمنین آموخته بودند. به هر حال مشاهده می‌كنیم كه در طول حكومت تقریبا ششصد ساله بنی امیه و بنی عباس، اساسی‌ترین ضربت‌گاه و نقطه ضعف و آسیب‌پذیری جامعه اسلامی همین بوده، و از اینجا فساد وارد شده است. لذا دستورات امیرالمؤمنین در موارد بسیاری راجع به مخالفت با مسأله تبعیض‌پذیری یعنی همان كبرپذیری است، این مضمونی است كه امیرالمؤمنین در نهج البلاغه به آن بسیار توجه دارد.1364/01/19
لینک ثابت
