جغرافیای تولید علم دنیا در حال تغییر است

| چرا دانشمندان ایرانی ترور می‌شوند؟ |

تحریم در دوره‌ی جدید، از سرآغاز پیروزی انقلاب اسلامی وجود داشته و مانند چاشنی در کنار همه‌ی روش‌های معاندانه‌ی غرب علیه جمهوری اسلامی ایران (جنگ مستقیم و غیر مستقیم، ترور، پروپاگاندا) بوده است. طی سالیان اخیر اما مقامات غربی مانور بیشتری روی موضوع تحریم داده‌اند و تمام تلاش خود را برای گسترش دایره‌ی این تحریم‌ها به کار بسته‌اند. رسانه‌های غربی نیز با تمام توان برای القاء کارآمدی و احصای تأثیرات این تحریم‌ها کوشیده‌اند. حال این پرسش را مطرح می‌کنیم که به‌راستی پشت پرده‌ی این همه جنجال و هیاهو چیست و این تحریم‌ها چقدر می‌تواند کارساز و مؤثر باشد؟ آن‌چه در ادامه می‌آید، گوشه‌ای از هزاران اعتراف و اذعانی است که خود غربی‌ها در این زمینه ابراز داشته‌اند.

نخستین مؤلفه در میزان تأثیرگذاری سیاست تحریمی علیه هر سیستمی، قدرت سیستم هدف است. توانایی نظامی اگرچه یکی از شاخص‌های عینی قدرت به حساب می‌آید، اما به‌تنهایی معرف میزان واقعی قدرت نیست. آن‌چه که زیربنای بنیادین توانایی نظامی و دیگر شاخصه‌های قدرت است، علم و دانش است. علم همچون پی و زمینی است که دیگر شاخص‌ها و مؤلفه‌های قدرت بر روی آن استوار می‌شود. پیشرفته‌ترین تجهیزات نظامی دنیا بر توانایی‌های علمی بنا شده ‌است و بر این اساس شاید بتوان گفت که علم و دانش مادر همه‌ی قدرت‌ها است. سرّ تلاش بی‌وقفه‌ی غرب برای جلوگیری و کند کردن روند رشد علمی جمهوری اسلامی ایران نیز مبتنی بر همین نکته است. بارزترین نمونه‌ی این تلاش را می‌توان در ترور چهار دانشمند هسته‌ای ایران در دو سال اخیر مشاهده کرد.

تغییرات جغرافیایی در تولید علم
پایگاه اطلاعاتی Web of Science در گزارشی از سرعت خیره‌کننده‌ی رشد علمی ایران خبر داده و می‌نویسد: «شاید در چین سالِ 2010 سال ببر باشد، اما به لحاظ علمی سال ایران است. رشد علمی کشور ایران 11برابر سریع‌تر از متوسط جهانی و سریع‌تر از هر کشور دیگری در دنیا بوده است. بررسی فهرست انتشارات علمی در پایگاه اطلاعاتی Web of Science نشان می‌دهد که رشد در خاورمیانه و به‌ویژه در ترکیه و ایران، نزدیک به چهاربرابر سریع‌تر از متوسط جهانی بوده است.» ساینس‌متریکس نیز که یک شرکت تحلیلی اطلاعاتی در کانادا است، گزارشی کامل و جزئی را درباره‌ی «تغییر جغرافیایی-سیاسی در تولید علم» از سال 1380 ارائه کرده است. نویسنده‌ی این گزارش، اریک آرشامبولت، می‌گوید «آسیا با سرعتی بیش از حد تصور رشد کرده و خود را می‌رساند و اروپا بیش از انتظار دیگران موقعیت خود را نگه‌می‌دارد و خاورمیانه منطقه‌ای است برای تماشا کردن.»

آرشامبولت در ادامه می‌گوید «علم در جهان با سرعتی ثابت رشد می‌کند؛ یعنی از سالانه 450 هزار مقاله در سال 1980 به یک میلیون و 500 هزار مقاله در سال 2009. در این زمینه آسیا سال گذشته حتی از آمریکای شمالی پیشی گرفته است.» وی همچنین اشاره می‌کند که انتشارات ایران بر حول موضوعات شیمی معدنی و هسته‌ای، فیزیک ذرات و مهندسی هسته‌ای محوریت داشته است: «انتشارات مقالات ایرانی در موضوعات مهندسی شیمی با سرعتی معادل 250 برابر بزرگ‌تر از متوسط جهانی رشد کرده است. تحقیقات پزشکی و کشاورزی نیز در ایران افزایش چشمگیری را نشان می‌دهد.»

همچنین آرشامبولت در مقایسه‌ی رشد علمی کشورها و مناطق می‌گوید «آسیا 29 درصد و آمریکای شمالی 28 درصد تولیدات علمی داشته است. رشد آسیا در آینه‌ی افول آمریکای شمالی دیده می‌شود. رشد علمی شوروی سابق در سال 1991 کاهش چشمگیری نشان داده و تنها در سال 2006 مجدداً احیا شده است. آمریکای لاتین و کارائیب با هم سریع‌ترین رشد را در منطقه‌ی خود داشته‌اند؛ اگرچه سهم آنها در مقیاس جهانی هنوز کوچک است. میزان رشد در اقیانوسیه، اروپا و آفریقا نیز در 30 سال گذشته تقریباً ثابت بوده است.»

گزارش نشریه‌ی نیوساینتست نیز در این زمینه جالب است: «کدام کشور بین سال‌های 1996 و 2008 رشد 18برابری را در عرصه‌ی علم (از 736 مقاله به 13238 مقاله) به خود اختصاص داده است؟! پاسخ این سؤال کشور ایران است؛ پاسخی که ممکن است باعث حیرت بسیاری شود، خصوصاً ملت‌های غربی که طلیعه‌داران علم نوین بوده‌اند. ایران سریع‌ترین نرخ رشد را در انتشارات علمی به دست آورده است.» رشد سریع علمی در خاورمیانه، چین، هند و برزیل در گزارشی خود را نشان داده که یو.کی‌.رویال.سوسایتی منتشر نموده است. این گزارش نرخ رشد انتشارات و تعداد آنها را به عنوان منبع و ملاکی جهانی بین سال‌های 1993 و 2003 با بین سال‌های 2004 و 2008 مقایسه کرده است: «دیگر بازیگران نیز همچون ایران فعالیت‌های تحقیقاتی خود را به نمایش گذاشته‌اند. مثلاً ترکیه پس از افزایش شش‌برابری تأمین مالی در R&B، خروجی خود را بین سال‌های 1996 و 2008 چهاربرابر کرده است. رشد‌های مشابهی نیز در تونس، سنگاپور و قطر دیده می‌شود.»

تا سال 2025
پایگاه اطلاع‌رسانی University world news نیز در گزارشی از گام‌های بلند ایران برای رسیدن به جایگاه برتر علمی سخن می‌گوید: «ایران، تونس و ترکیه در میان کشورهایی هستند که برای تصاحب برتری در میدان رقابت علمی تلاش می‌کنند. در این میان ایران بیشترین تعداد مقالات علمی را دارد و رشد این کشور از 736 مقاله در سال 1996 به 13238 مقاله در سال 2008 بوده است.»

جیمز ویلسدون، رئیس سیاست‌های رویال‌سوسایتی هم در این باره گفته است «کشورهای ایران، ترکیه و تونس در دانشگاه‌های خود پایگاه‌های تحقیقاتی تأسیس کرده‌اند. آنها هنوز به سطح کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (کشورهای پیشرفته‌ی صنعتی) نرسیده‌اند، اما ‌توانایی کارهای بسیاری را دارند. اگر سرمایه‌گذاری‌ها در این کشورها مرکزیت یابد، امکان کارهای بسیاری فراهم خواهد آمد.»

کریس لیولین اسمیت که رئیس گروه مشاوره‌ی مطالعاتی و مدیر تحقیقات انرژی در دانشگاه آکسفورد است، در این باره گفته است «جهان علم در حال تغییر است و بازیگران جدیدی به‌سرعت ظهور می‌کنند. اگر ملت‌های موفق و صاحبان علم می‌خواهند منصب خود را در رتبه‌های نخست علمی جهان حفظ کنند، نمی‌توانند آسوده بنشینند و دست از تلاش بکشند و دل به موفقیت‌های علمی سابق خود خوش کنند.

کشور ایران طرح علمی پانزده‌ساله‌ای را تنظیم و اعلام کرده است که هدف آن ارتقای توسعه‌ی فناوری و اقتصاد علم‌‌محور است. هدف از این طرح، قرار دادن ایران در عالی‌ترین رتبه‌ی تولید علم، نوآوری و فناوری در خاورمیانه است. این طرح شامل 4% سرمایه‌گذاری در بخش تولید ناخالص داخلی در تحقیق و توسعه (R&D) تا سال 2030 است؛ یعنی آرمانی جدی که هدف آن تصاحب جایگاه ایالات متحده با صرف 2.8% تولید ناخالص داخلی بر روی تحقیقات و ژاپن با 3.4 درصد. در حال حاضر هزینه‌ی کشور ایران در بخش تحقیقات و توسعه حدود 0.6 درصد از تولید ناخالص داخلی است.

تمرکز طرح فوق‌الذکر بر علم و فناوری در آموزش عالی و بخش‌های دفاعی، هسته‌ای و هوافضا است. همچنین ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای، شکافت هسته‌ای و مأموریت‌های ارسال سفینه‌های سرنشین‌دار به فضا از اهداف اصلی آن است. این طرح را که شامل 224 پروژه‌ی علمی است، شورای عالی انقلاب فرهنگی ترسیم کرده و 2 هزار کارشناس از 800 مرکز علمی و تحقیقاتی در طراحی آن دخیل بوده‌اند و باید تا سال 2025 اجرا شود.»

ایران همچنان پیش می‌رود
در گزارش مرکز تحقیقات مقایسه‌ی عملکرد کشورهای جهان در دپارتمان تجارت، نوآوری و مهارت انگلیس نیز درباره‌ی رشد علمی ایران چنین آمده است: «ایران از جمله کشورهایی است که رشدی جهشی در تولید مقالات علمی در زمینه‌های علوم پزشکی، علوم طبیعی، مهندسی و غیره داشته است. سهم ایران در تولیدات علمی جهان از 0/13 درصد در سال 1999به 1 درصد در سال 2009 رسیده است. در علوم کلینیکی نیز تحقیقات ایران 30 درصد رشد داشته است. همچنین در علوم بهداشتی در دو سال میزان این تحقیقات دوبرابر شده است. تحقیقات زیست‌شناختی ایران هم در دو سال از 2007 دوبرابر شده است و ایران در این زمینه از سنگاپور جلو زده و پس از آفریقای جنوبی قرار گرفته است.»

گزارش فوق‌الذکر همچنین از ایران و چین و هند و برزیل به عنوان کشورهایی نام می‌برد که بیشترین رشد را در دانش ریاضی در جهان داشته‌اند: «در دانش فیزیک نیز رشد تولیدات علمی ایران در مقایسه با قبل 10برابر و سهم جهانی آن پنج‌برابر شده و به 1/3 درصد رسیده است. سهم جهانی ایران در دانش مهندسی به 1/6 درصد رسیده است که ایران را در جایگاهی بالاتر از بلژیک و سوئد و تنها با اندکی اختلاف پایین‌تر از روسیه (1/8) قرار می‌‌دهد. بیشترین سهم ایران در دانش جهان، در ریاضیات با 1/7 درصد در سال 2008  بوده است؛ رقمی که در سال 1999 تنها حدود 0/66 درصد بود.

در مورد میزان مقالات ثبت‌نشده در جهان نیز ایران با 53 درصد بیشترین سهم را دارد و این در حالی است که هند با 48 درصد و چین با 47 درصد در رتبه‌های بعدی جا گرفته‌اند. هم‌چنین میزان مقالات منتشرشده در ایران با شش‌برابر رشد، از 65 مقاله در سال 1999 به 385 مقاله در سال 2008 رسیده است که از نظر میزان رشد در مقام اول جهان قرار دارد. چین از این نظر با چهاربرابر رشد در رده‌ی پس از ایران قرار دارد.

این رشد علمی در دستاوردهایی از حوزه‌های نظامی و هوافضا گرفته تا حوزه‌ها‌ی پزشکی، ناظران غربی را شگفت‌زده کرده است. طبق گزارش بنیاد آمریکایی نشنال‌ساینش در سال 2010، طی سال‌های 1995 تا 2007، تولیدات فناوری‌های پیشرفته در اروپای مرکزی و آسیا، دوبرابر میانگین رشد جهانی بوده و روسیه و ترکیه بیشترین میزان این رشد را داشته‌اند. در خاورمیانه نیز رژیم اشغالگر قدس و ایران جزء برترین‌ها بوده‌اند. این میزان رشد در خاورمیانه ناشی از رشد ابزارهای علمی، پیشرفت‌های دارویی و ارتباطی و تولید نیمه‌رسانا‌ها بوده است. همچنین در میان کشورهای در حال توسعه، ایران بالاترین نرخ رشد را در خاورمیانه از نظر توسعه‌ی بخش خدمات اقتصادی مبتنی بر دانش داشته است.»

حال و در نتیجه‌ی بررسی فوق، این‌ پرسش اساسی پیش می‌آید که چطور ایران که 30 سال به بهانه‌های واهی تحریم ‌شده و از دسترسی به رایج‌ترین منابع و امکانات محروم بوده است، به چنین دستاوردهای ارزشمندی رسیده است؟ آیا اذعان مؤسسات و پژوهشگران معتبر غربی، چیزی جز اعتراف به ناکارآمدی تحریم‌ها است؟ تحریم‌هایی که نتوانسته در رشد و پیشرفت علمی ایران اسلامی خللی وارد کند.

پی‌نوشت‌ها:
یک. http://www.newscientist.com/article/dn20291-iran-is-top-of-the-world-in-science-growth.html
دو. http://www.universityworldnews.com/article.php?story=20110330082828206
سه. http://www.bis.gov.uk/assets/biscore/corporate/migratedD/publications/I/ICPRUK09v1_4
چهار.   به معنای سازمان هایی است که برای ارایه ی خدمات نیازمند دانشهای روز و پیچیده هستند مانند پژوهشگاه رویان
پنج. http://www.nsf.gov/statistics/seind10/pdf/c06.pdf