الگوهای اجتماعی اسلامی؛ گامی به سوی جامعه‌پردازی اسلامی

انقلاب اسلامی و حرکت به سوی جامعه‌سازی اسلامی
مهمترین هدف انقلاب اسلامی در سطح کلان، رسیدن به تمدن نوین اسلامی است و رسیدن به جامعه اسلامی در فرآیند پنج مرحله‌ای تمدن نوین اسلامی که توسط رهبر انقلاب اسلامی مطرح شد، گام ما قبل آخر در رسیدن به خود تمدن اسلامی است. به نظر می‌رسد شکل‌دهی و پردازش جامعه در قالبی اسلامی، مهمترین گام از این ۵ مرحله باشد که ساخت جامعه اسلامی را ممکن کرده و راه برای ساخت تمدن اسلامی بسیار هموار می‌شود. پس از آن می‌توان گفت که نمونه یک حکومت اسلامی کامل قابل عرضه در سطح جهانی، ایجاد شده است. هدف انقلاب اسلامی رسیدن به این قله است. در این بین رهبر حکیم انقلاب در بیانیه گام دوم به این مورد اشاره کرده اند که ما در گام دوم انقلاب، وارد دومین مرحله از خودسازی، جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی شده‌ایم. جامعه‌پردازی یکی از کلیدواژه‌های مهم رهبر حکیم انقلاب در بیانیه گام دوم است که نسبت مهمی با ساختِ جامعه اسلامی دارد.

نکته مهم دیگری که باید به آن اشاره کرد، این است که اسلام ناب محمدی که توسط امام خمینی رحمه‌الله مطرح شد و امروز در قالب یک حکومت اسلامی در حال حرکت است، همواره یک اسلام اجتماعی و غیرمنزوی بوده است. به این معنی که پرداختن به شئون اجتماعی و تجمعات در قالب‌های مختلف از جمله مناسک و اعمال مذهبی و یا در قالب حمایت از نظام اسلامی یکی از امور رایج پس از انقلاب اسلامی بوده است که در پیش از تشکیل حکومت اسلامی و در دوران طاغوت هیچ تصوری در این سطح از آن وجود نداشته است. لذا توجه به اجتماعات اسلامی و حرکت‌های اجتماعی برای این نوع فهم ناب از اسلام بسیار حائز اهمیت است و در معرکه‌ها و بحران‌های مختلف نظام اسلامی همواره شاهد بودیم که این اجتماعات سبب برهم خوردن نقشه‌های دشمنان و یا ایجاد یأس در دشمنان شده است و بسیاری از خطرات را دفع کرده و همواره امنیت‌آفرین بوده است، رهبر انقلاب در این مورد می‌فرمایند: «مردم عزیز ما باید بدانند که حضور آنها در عرصه‌های مختلف، تعیین‌کننده است. تعیین‌کننده‌ی چه؟ تعیین‌کننده‌ی امنیّت ملّی. اگر مردم در صحنه حضور داشته باشند، کشور در امنیّت باقی خواهد ماند. اینکه شما می‌بینید دشمنهای پُررو و وقیح و گردن‌کلفت در مقابل جمهوری اسلامی از هر عمل سختی اجتناب میکنند، به‌خاطر حضور مردم است؛ میترسند، به‌معنای واقعی کلمه میترسند؛ اینها تحلیل نیست، اینکه عرض میکنم، واقعیّاتی است که مستندهای آنها جزو مسلّمات است. وقتی ملّت حضور پیدا میکند، دشمنی که میخواهد با این نظام مبارزه بکند، مجبور میشود عقب بنشیند و تعرّض نکند.»(۱)

اما این اجتماعات علاوه بر دفع خطر، در بعد ایجابی و به خصوص فرهنگی، باعث رشد و تعالی جامعه نیز هستند و بسیاری از آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی را نیز کنترل یا دفع می‌کند. در فضایی که دشمن در حال «جنگ ترکیبی» علیه ملت شریف ایران است، اجتماعات مردمی قطعاً سبب تخلیه بار روانی بسیاری از فشارها و همچنین ایجاد امید و نشاط و حرکت در مردم است.

نگاهی به نقش تمدن‌ساز الگوهای اجتماعیِ اسلامی:
۱- پیاده‌روی اربعین
حال بحث اصلی اینجاست که برخی از الگوهای اجتماعی که همواره مورد تاکید یا تایید رهبر حکیم انقلاب اسلامی بوده است قطعه‌ای مهم از پازل جامعه‌پردازی خواهد بود و قطعا جامعه را به سمت اسلامی‌تر شدن حرکت می‌دهد. این الگوهای اجتماعی اسلامی باید با دقت مورد توجه دستگاههای فرهنگی و تبلیغی نظام اسلامی قرار گیرد تا براساس یک برنامه‌ریزی دقیق و بدون موازی کاری و البته در قالب برنامه‌ای جذاب و بانشاط و بدون ایجاد دلزدگی و خستگی برای عموم مردم و رده‌های سنی مختلف برگزار گردد.

این اجتماعات مختلف باتوجه به مناسبتهای مختلف، امروز در قالبهای گوناگونی در سطح جامعه جریان دارد و میتواند بهینه شده و حتی الگوهای جدیدی به آن اضافه گردد. در ادامه به مهمترین اجتماعات جامعه که با رنگ و بوی اسلامی در جریان است و سالیانه خیل مشتاقان را به سمت خود می‌کشد، اشاره می‌کنیم.

یکی از مهمترینِ این الگوهای اجتماعی، پیاده‌روی اربعین است که سالیانه بر تعداد افراد مشتاق به آن علی‌رغم برخی مشکلات توسط مردم و به شکلی مردمی برگزار می‌گردد. رهبر فرزانه انقلاب در بیان جایگاه و ارزش این حرکت می‌فرمایند: «راه‌پیمایی اربعین... حقیقتاً یک حادثه‌ی بی‌نظیری است؛ ما نه ‌فقط در دوران خودمان در دنیا، بلکه در تاریخ هم سراغ نداریم یک چنین اجتماعی، یک چنین حرکتی را هر سال، و هر سال گرم‌تر از سال قبل اتّفاق بیفتد؛ بی‌نظیر است.»(۲) اما الگوهای تجمعات مهم اسلامی برای جامعه ایرانی به این مورد خلاصه نمی‌گردد. غیر از ایام محرم و صفر که مردم شریف ایران عزادار سید و سالار شهیدان هستند و یک معنویت ویژه‌ای بر جامعه‌ی ایرانی حاکم است و پیاده روی اربعین نیز در همان ایام برگزار می‌گردد. روزها و شبهای ماه مبارک رمضان نیز به دعا و مناجات و برگزاری جمع‌خوانی‌های قرآن کریم اختصاص می‌یابد و یا برگزاری مناجاتهای باشکوه در شبهای ماه مبارک که برای همه مردم و به خصوص قشر جوان بسیار دلپذیر و البته باعث ایجاد معنویت مضاعف است.

۲- اعتکاف
دیگر الگوی اجتماعی مهم که همواره یکی از سنجه‌های رهبر معظم انقلاب در معنوی‌تر دیدن جامعه ایران اسلامی است، اعتکاف بوده که عمدتا در ایام البیض در ماه مبارک رجب در جریان است و هر ساله به خیل مشتاقان آن، علی رغم اشتغالات روزافزون افراد، افزوده می‌شود و اکثر مخاطبان آن نیز از جوانان و دانشجویان هستند. رهبر انقلاب در وصف اعتکاف بعد از انقلاب اسلامی می‌فرمایند: «خوشبختانه اقبال مردم به این سنّت [اعتکاف] خیلی بالا است؛ شوق جوانها و عشق جوانها حیرت‌‌انگیز است. من یادم است آن وقتی که ما در مشهد بودیم، اصلاً ندیده بودیم اعتکاف چه جوری است، شنیده بودیم؛ قم که رفتم در همین ایّام‌‌البیض در مسجد امام اعتکاف میشد... امروز شما بروید دانشگاه‌‌های کشور را نگاه کنید... دانشجوهای ما، جوانهای ما، از مدّتی پیش صف کشیده‌‌اند، نوبت میگیرند و نوبتشان نمیرسد، یعنی جا نیست، وسیله نیست برای اداره‌‌ی آنها؛ این شوق عمومی به این عبادت، این‌‌جور است؛ خب، این یکی از برکات الهی است.»(۳) روزهای ماه رجب و شعبان بیشتر به سرور و جشن اهل بیت در ایران اسلامی و برگزاری جشنهای مذهبی می‌گذرد و این ماهها خودش مقدمه‌ی مهمی برای ماه مبارک رمضان است. توجه به کسب معنویت در این ایام و مهمتر از آن، حفظ معنویت به دست آمده، در طول سال، همواره مورد توجه و تذکر رهبر فرزانه انقلاب در دیدارهای متعدد ایشان در این ایام بوده است، در این رابطه ایشان می‌فرمایند: «ماه رمضان، ماه ضیافت الهی است، ماه رحمت الهی است، ماه هدایت الهی است؛ با اعمالی که در ماه رمضان انجام میدهید و انجام میدهیم، بایستی آثار این رحمت الهی را در خودمان حس کنیم و علاوه‌ی بر آن، این آثار را، این حالات را در بقیّه‌ی ماه‌ها، در ادامه‌ی زندگی پُربرکتتان ان‌شاءالله نگه دارید و حفظ کنید. این سلوک رمضانی و حال رقّت و توجّه و حضوری که در ماه رمضان به روزه‌گیر و میهمان خداوند دست میدهد، بایستی در رفتارهای شخصی ما اثر کند، تأثیر داشته باشد... و همان ‌طور که عرض کردم، این حالت و این باب رحمت، گشوده بماند تا بعد از ماه رمضان.»(۴)

۴- جشن غدیر
یکی دیگر از جذابترین اجتماعات سفارش شده اهل بیت که به تازگی در ایران اسلامی به آن پرداخته می‌شود و شاهد جمعیت میلیونی در این جشن بودیم، جشن غدیر است که با تاکید زیادی در روایات به برگزاری باشکوه و وسیع آن توصیه شده است و یکی از نشانه‌های پیوندهای عمیق جامعه اسلامی با ولایت می‌باشد. رهبر انقلاب در توصیف این جشن در سال ۱۴۰۱ فرمودند: «این جشن غدیر در تهران خیلی چیز عجیبی بود! نمیدانم شما دیدید یا خیر؛ من خودم در تلویزیون نگاه کردم دیدم؛ بعضی‌ها هم که رفته بودند، آمدند برای ما تعریف کردند. دیدید چه جوری در این جشن میلیونی، همه جور آدمی شرکت کردند؟ اینها طرف‌دار دینند، اینها دوست دارند دین را.»(۵)

۵- زیارت حرم‌های اهل بیت(علیهم‌السلام)
غیر از این مدل تجمعات که در مناسبات شکل می‌گیرد، جامعه ایرانی توجه خاصی به زیارت ائمه معصومین دارد و سریعترین و بیشترین آن در زیارتهای داخلی به حرم‌های اهل بیت (علیهم السلام) در مشهد و قم و شیراز و بسیاری از امام‌زاده های داخل کشور اختصاص دارد و به صورت محدودتری در سایر حرمها در کشورهای اسلامی دیگر از جمله عراق و سوریه برقرار است. به طور مثال، مردم ایران در ایام عید نوروز و لحظات سال تحویل عنایت ویژه‌ای به حضور در مشاهد مشرفه دارند و می‌خواهند که مهترین و بهترین لحظه سال را در کنار مزار یکی از بزرگواران و وابستگان اهل بیت عصمت و طهارت باشند.

۶- ظرفیتِ عظیمِ مساجد و هیئات
از دیگر اجتماعات مهم مسلمانان که شاید هنوز از ظرفیت آن به درستی بهره نبرده‌ایم، مساجد و حسینیه‌ها و هیات‌ها می‌باشند. جایی که به نوعی هر روز با آن برخورد داریم و باید محل رفع نیازهای فکری و روحی مردم باشد. مساجد و حسینیه‌ها محل برگزاری نمازهای روزانه و البته برگزاری بسیاری از مراسمات مذهبی است و هیات‌ها در دل این مکانهای مقدس شکل میگیرد. رهبر فرزانه انقلاب برای هیات و مداحی کارکردهای مهمی مد نظر دارند که باعث می‌شود هرساله به طور ویژه در دیدار با مداحان به آن بپردازند. امروزه بحث جهاد تبیین که رهبر انقلاب مطرح فرمودند یکی از مهمترین نیازهای کشور و جامعه بوده و ایشان هیأت‌ها را یکی از مهمترین بسترهای تحقق این رسالت فوری می‌دانند: «هیئت، محلّ جهاد تبیین است.»(۶)

۷- سرودهای انقلابی
از دیگر اجتماعاتی که امروزه به یک الگو تبدیل شده است، سرودهای زیبای انقلابی و با مضامین اسلامی است که با حضور جمع‌های کوچک و بزرگ نونهالان و نوجوانان شکل گرفته است و چند سالی است که بسیار پر رونق شده است. این نوع از هنر در قالب زیبا و با مضامین فاخر مورد توجه جدی رهبر انقلاب قرار گرفته است و به نوعی در سطح جهانی نیز به یک الگوی قابل ذکر تبدیل شده است. یک نمونه‌ی مهم دراین زمینه سرودِ سلام فرمانده بوده که چند بار مورد اشاره و تحسین رهبر حکیم انقلاب قرار گرفت. رهبر انقلاب در توصیف ابعاد و کارکرد این سرود میفرمایند: «شما ببینید در همین سرودی که این روزها پخش شده که اظهار ارادت به ولیّ‌امر، ولیّ‌عصر عج و سلام به حضرت بقیّة‌الله است، مردم چه کار دارند میکنند؛ چه اظهار شوقی، چه همراهی‌ای، چه اظهار ارادتی! پیر، جوان، نوجوان، کودک، زن، مرد، همه، در سرتاسر کشور، در تهران یک جور، در مشهد یک جور، در اصفهان یک جور، در یزد یک جور، در شهرهای مختلف یک جور؛ این دلیلِ چیست؟ این دلیل روگردانی مردم از دین است؟ یا بعکس. ما اوّلِ انقلاب این جور چیزها را نداشتیم ...این دلیل وفاداری مردم است، این دلیل مقاومت مردم است، این دلیل ایستادگی مردم است.»(۷) همینطور سایر مادحین اهل بیت به کارهایی نظیر این سرود و با این قالب دست زده‌اند که مورد استقبال جامعه قرار گرفته و در بسیاری از محافل مورد استفاده بوده است. به نظر می‌رسد این الگو، قابلیت بهینه سازی و تکثیر در سطح امت اسلامی را داشته و می‌تواند در مباحث تربیتی جوانان و نوجوانان موثر باشد. این الگوها علاوه بر این که ذائقه مخاطب را اصلاح می‌کنند، محتوای فاخری را منتقل می‌نمایند.

فرصتِ تبیین و تخاطب واقعی
یکی از نکات مهم که امروزه با توجه به گسترش فضای مجازی باید به آن توجه کرد و مورد تاکید رهبر حکیم انقلاب اسلامی نیز بوده است، توجه به تبلیغ و تبیین چهره به چهره و مستقیم برای جوانان و نوجوانان در قالبها و بسترهای مختلف است تا نسل جدید را که انس بیشتری با فضای مجازی دارند در فضای حقیقی مخاطب قرار داده و از آلودگیهای فضای مجازی مصون نگه داریم. رهبر انقلاب در این زمینه تأکید می‌کنند: «فضای مجازی چیز خوبی است، فرصتی است امّا کافی نیست. بعضی‌ها چسبیده‌اند به فضای مجازی -توئیتر و مانند اینها- برای اینکه پیامهایشان را برسانند، این فایده ندارد؛ تخاطب واقعی لازم است، میزگرد لازم است، سخنرانی لازم است، نشریّه لازم است، بحثهای دونفره و سه‌نفره لازم است، جلسات تحلیل لازم است؛ این‌جور با مخاطبینتان بنشینید؛ و مانند این کارها.» (۸)

تأکید بر کارکرد تبلیغ و تبیین چهره به چهره علی رغم پیشرفتهای تکنولوژیک و فضای مجازی و تجهیزات پیشرفته، هنوز هم برگ برنده‌ی انقلاب اسلامی است که باید بیشتر مورد اهتمام قرار گیرد و اساسا اجتماعات و حضور فیزیکی و تاکیدات اسلام به برپایی نمازهای جماعت و جمعه و سایر مناسک و بزرگداشتها بر همین اساس است. تجمع مسلمانان و اهل ایمان خودش سبب خیر و برکات ویژه ای است و «یدالله مع الجماعه» یکی از نکات برجسته در این نوع نگاه اسلامی است. در دنیایی که اساسش بر فردگرایی و از بین بردن اساس خانواده و تربیت جوان و نوجوان در فضای مجازی است، نباید از الگوهای جدید اسلامی برای پرداخت و ساخت جامعه اسلامی غفلت ورزید.

در پایان باید گفت که جامعه‌ی اسلامیِ مهدوی و منتظر واقعی، جامعه‌ای فعال و پویا بوده که به دنبال حقیقت اسلام است و به صورت خودجوش ذیل نگاه اجتماعی به اسلام و با بهره‌مندی از مضامین عمیق و دقیق اسلامی شبهات و آسیب‌ها را در درون خودش هضم می‌کند و به جلو حرکت می‌کند و بر امت اسلامی نیز اثرگذار خواهد بود. چنین جامعه‌ای یک الگوی جهانی و زمینه‌سازِ تمدن نوین اسلامی و حرکت به سوی ظهور خورشید ولایت عظمی (ارواحنافداه) خواهد بود.

پی‌نوشت: