درآمدی بر روش تحلیل سیاسی

دکتر عباسعلی رهبر*

چرا باید جوان انقلاب اسلامی قدرت تحلیل داشته باشد؟
«تحلیل سیاسی» از مباحث مهم و رایج در علوم اجتماعی و سیاسی است و هرکدام از مکاتب و گونه‌های اندیشه‌ای از زاویه‌ی نگاه خود به آن نگریسته‌اند‌. جامعه‌ای که خود را ملزم به «تفکر» درباره‌ی پدیده‌های سیاسی می‌داند، نحوه‌ی صحیح تفکّر‌ در مورد این پدیده‌ها نیز برایش مهم خواهد بود؛ زیرا بر پایه‌ی تحلیلِ پدیده‌های سیاسی و اجتماعی است که انسان به قضاوت می‌‌نشیند، تصمیم می‌گیرد و عمل می‌کند.

«اگر ملّتی قدرت تحلیل خودش را از دست بدهد، فریب و شکست خواهد خورد. اصحاب امام حسن، قدرت تحلیل نداشتند؛ نمی‌توانستند بفهمند که قضیه چیست و چه دارد می‌گذرد. اصحاب امیرالمؤمنین، آنهایی که دل او را خون کردند، همه مغرض نبودند، اما خیلی از آنها -مثل خوارج- قدرت تحلیل نداشتند. قدرت تحلیل خوارج ضعیف بود. امیرالمؤمنین می‌فرمود: «و لا یحمل هذا العلم الّا اهل البصر و الصّبر» (نهج البلاغه: خطبه ۳۷۱)؛ اوّل، بصیرت، هوشمندی، بینایی، قدرت فهم و تحلیل، و بعد صبر و مقاومت و ایستادگی.» (۷۰/۱/۲۶)

از طرفی با توجّه به گستره‌ی چشمگیر منابع و رسانه‌های خبری و تحلیلی که می‌کوشند رویدادها و پدیده‌ها را از زاویه‌ی نگاه و منافع خود تحلیل کنند، داشتن روش درست تحلیل پدیده‌های سیاسی و اجتماعی، ضروری به نظر می‌رسد. این امر در الگوی مردم‌سالاری دینی -که در آن سیاست جزئی از زندگی عمومی است- اهمیت ویژه‌ای دارد.
 
«بله؛ اگر حکومت استبدادی باشد، میشود. حکومت‌های مستبد دنیا صرفه‌شان به این است که مردم سیاسی نباشند؛ مردم درک و تحلیل و شعور سیاسی نداشته باشند. اما حکومتی که میخواهد به دست مردم کارهای بزرگ را انجام دهد، نظام را می‌خواهد با قدرت بی‌پایان مردم به سرمنزل مقصود برساند و مردم را همه‌چیز نظام می‌داند، مگر مردمش -به‌خصوص جوانان، و بالاخص جوانانِ دانشجویش- می‌توانند غیر سیاسی باشند؟! مگر می‌شود؟! عالِم‌ترین عالِم‌ها و دانشمندترین دانشمندها را هم اگر مغز و فهم سیاسی نداشته باشند، دشمن با یک آبنبات تُرش می‌تواند به آن طرف ببرد؛ مجذوب خودش کند و در جهت اهداف خودش قرار دهد. این نکات ریز را باید جوانان ما درک کنند. (۷۲/۸/۱۲)

چگونه می‌توان تحلیل درستی داشت؟
برای تحلیل درست یک پدیده‌ی سیاسی، باید روش و منطق درستی داشت. «الزام روشی» به عنوان یک شاخص مهم در مباحث روز علمی مرتبط با «تحلیل سیاسی» مورد توجّه جدّی است. روش در یک عبارت اصطلاحی می‌تواند مبتنی بر سه گزاره باشد:  ۱. مجموعه‌ی راه‌های کشف مجهول، ۲. مجموعه‌ی قواعد هنگام پژوهش، ۳. مجموعه‌ی ابزار و فنون جهت حل مجهول.
 
«توصیف»، «تفسیر»، و «تحلیل» سیاسی چه تفاوتی با هم دارند؟
«توصیف سیاسی» بررسی و بیان یک رویداد است به صورت سطحی  و بیان واقعیت، آن‌گونه که هست. درواقع توصیف سیاسی گزارش دقیق از چگونگی و روند رویدادهای سیاسی است ولذا به حریم علّت‌ها راه پیدا نمی‌کند. «تحلیل» در تحلیل سیاسی به معنی شکستن کل -و نه کلی- به قسمت‌های مختلف به منظور تعیین ماهیت آن است. پس تحلیل سیاسی ناظر بر این است که پدیده یا رویداد سیاسی به عنوان یک کل در نظر گرفته شود، آن‌گاه آن پدیده به اَجزاء و واحدهای کوچک‌تر تقسیم گردد، سپس این اجزاء بررسی شود و پس از آن نیز ارتباط اجزاء با یکدیگر و همچنین در رابطه‌ با کلّ پدیده مورد توجّه دقیق و منطقی قرار گیرد.

اما «تفسیر سیاسی» مقوله‌ی دیگری است. تفسیر به معنی رسیدن به استنباط درباره‌ی روابط بین متغیرهای مورد مطالعه و استخراج نتایج این روابط به معنی یافته‌های حاصل از تحلیل است. به عبارتی، تفسیر سیاسی بر پایه‌ی یافته‌ها و نتایج حاصل از تحلیل درباره‌ی روابط مورد مطالعه است و لزوماً درباره‌ی این روابط پدیده‌ی سیاسی نتیجه‌گیری می‌کند. لذا گفته‌اند که «تفسیر» مقصود تحلیل است.

معرفی کتاب «روش تحلیل سیاسی»
از آن‌چه که گفته شد، این مهم به‌دست می‌آید که تحلیل سیاسی، ضمن تفاوت با توصیف و تفسیر سیاسی، دارای روش خاصّّ خود است و به همین دلیل است که در سطوح بالای دانشگاهی و در رشته‌های مهم جامعه‌شناسی و علوم سیاسی به آن توجّهی ویژه‌ دارند. این الزام روشی، رشته‌های مذکور را کاربردی می‌کند.
 
تحلیل سیاسی روش‌مند چه کاربردهایی دارد؟
تحلیل سیاسی روش‌مند می‌تواند به ارتقاء آگاهی، بینش و بصیرت جامعه کمک شایانی کند. با این ابزار است که فرد در جامعه ضمن شناخت منطقی و صحیح پدیده‌های سیاسی، در فضای غبارآلود فتنه و در هنگام درهم‌آمیختگی حق و باطل، می‌تواند گرفتار حیرت نشود و در لحظات حساس که باید نقش تاریخی و تکلیف شرعی خود را انجام دهد، قادر باشد با استفاده‌ی مناسب از ابزار و فنون تحلیل سیاسی، به تصمیمی مناسب، دقیق و صحیح برسد. در این کتاب، «فن تحلیل سیاسی روش‌مند» از منظر نظام ‌اندیشگی و عملی حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای (مدّظلّه‌العالی) مورد توجّه قرار گرفته است. این الگو برآمده از توصیه‌های ایشان برای تحلیل پدیده‌های سیاسی است و سعی ‌شده با نگاهی کاربردی و مهارت‌افزا، دو بُعد اصلی «قدرت تحلیل سیاسی» روشن شود. ابتدا مسائل ذهنی که مقدّمه‌ی تحلیل سیاسی هستند، به عنوان گام اوّل مورد توجّه قرار گرفته است. در گام دوم نیز به فنون تحلیل سیاسی به عنوان یک مهارت‌ در امر تحلیل سیاسی توجّه شده است. عدم توجّه به هرکدام از این دو، به گونه‌ای باعث اشتباه در فهم و تحلیل پدیده‌ها و نهایتاً انحراف و اشتباه در قضاوت، تصمیم‌گیری و رفتار خواهد شد.

حسن  الگوی «روش تحلیل سیاسی» در آن است که از تجارب علمی و عملی حوزه‌ی امر سیاسی در آن بهره‌گیری کامل صورت گرفته و سبب ‌شده تا لوازم فهم و تحلیل پدیده‌های سیاسی و اجتماعی بهتر از روش‌های مرسوم مطرح‌شده برای جامعه فراهم ‌آید.
* استاد جامعه‌شناسی سیاسی و عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی