«این جنگ، یک جنگ دفاعی بود ... جنگ تدافعی و دفاعی، محلّ بُروز غیرت و تعصّب و وفاداری عمیق انسانها به آرمانهایی است که به آنها پایبندند؛ حالا یا این آرمانها وطن است یا بالاتر از آن؛ یعنی دین و عقیده و اسلام. در جنگ تهاجمی، این مطرح نیست.» ۱۳۸۵/۷/۲۹ ایستادگی در برابر تهاجم دشمنان به معنای «دفاع از وطن، دفاع از هویّت ملّی و دفاع از ارزشهایی است که این به آن پایبند است.» ۱۳۸۵/۷/۲۹ جنگ دفاعی با چنین ویژگی‌هایی، در دوران هشت‌ساله، درس‌های بزرگ و فراوانی را در خود جای دارد. دفاع مقدّس، «این تجربه‌ی درس‌آموز، سرمشق همیشگی ملّت بزرگ ایران و الگوی موفّقی در برابر چشم همه‌ی ملّتهای مسلمان است.» ۱۳۸۲/۷/۳

درس اوّل: دوره دفاع مقدس، نیروی محرکه تاریخ انقلاب است
«اگرچه کسی از جنگ ــ از حیث جنگ ــ خوشش نمی‌آید، ... لیکن آن هشت سال جنگ بایستی تاریخ ما را تغذیه کند. ما باید از آنچه در این هشت سال جنگ اتّفاق افتاده، آن روحیه‌ی مقاومت، آن روحیه‌ی فداکاری همراه با اخلاص ... استفاده کنیم. ۱۳۷۰/۴/۲۵ در حقیقت، «این دوره، دوره‌ی ذخیره‌ی نیروى محرّکه‌ی تاریخ و الهام‌بخش امم است.» ۱۳۶۸/۶/۳۰ حقیقت این است که «جبهه‌ی اسلامی باید میتوانست در صحنه‌ی سیاست جهانی دست‌وپا بزند، پرواز کند و عالم‌گیر بشود. مقدّمه‌ای لازم داشت، این مقدّمه را دشمن ما به صورت زودرس خودش برای ما تدارک دید و فراهم کرد.» ۱۳۵۹/۷/۴

درس دوّم: قدرتمان را آشکار کنیم
دوّمین درس دفاع مقدّس این است که هیچ گاه اظهار ضعف نکنیم، بلکه خود را قوی کنیم؛ چرا که «جنگ تحمیلی به خاطر این اتّفاق افتاد که دشمن در ما احساس ضعف کرد. اگر دشمن بعثی و محرّکینش خاطر‌جمع نبودند که سرِ چند روز به تهران خواهند رسید ــ آنها این‌‌جوری فکر میکردند ــ این جنگ انجام نمیگرفت؛ ... احساس ضعف شما موجب تشویق دشمن به حمله‌ی به شما است؛ این یک قاعده‌ی کلّی است.» ۱۳۹۵/۱۲/۱۶ «دفاع مقدّس این سرمایه را برای ما به وجود آورد که بدانیم بعضی کارها هست که بظاهر نشدنی است امّا در واقع اگر همّت کنیم، شدنی است.» ۱۳۹۹/۶/۳۱ اساساً «ادبیّات جنگ، به طور کلّی ادبیّات بشارتی است؛ ... قرآن هم درباره‌ی شهدا ... نفی این دو آفت را بشارت میدهد: یکی ترس، یکی اندوه؛ ... اگر ما نشاط اجتماعی میخواهیم، اگر امید و شادابی و سرزندگی میخواهیم، اگر طراوت در نسلهای جوانمان میخواهیم، باید به این گزاره‌ی ملکوتی و قرآنی ایمان بیاوریم.» ۱۳۹۹/۶/۳۱

درس سوّم: استعدادهایمان را بشناسیم
شناخت هویّت ملّی و استعدادهای نهفته در مردم، یکی دیگر از مهم‌ترین درس‌های دفاع مقدّس است. دشمن، در همان قدم‌های اوّل، خیلی زود به داخل خاک ایران پیشروی کرد؛ امّا با نهیب امام، مردم و نیروهای نظامی «از قوّتی که در آنها نهفته بود و آن را کشف نکرده بودند استفاده کردند.» ۱۳۹۵/۱۲/۱۶ و این «وسیله‌ای شد برای اینکه استعدادهای مکنون در انسانها، به شکل عجیبی بُروز کند.» ۱۳۹۲/۹/۲۵ این استعداد و قوّت «فقط قوّت جنگیدن و شجاعت و به میدان رفتن نبود، یکی از آنها این بود؛ قوّت مدیریّت، سازمان‌دهی، ابتکار، ابتکار عمل و این کارها بود، [لذا] صفحه‌ی جنگ را دگرگون کردند.» ۱۳۹۵/۱۲/۱۶  و «از آن وضعیّت رسیدیم به این وضعیّت که چند هزار اسیر در فتح‌المبین و چند هزار اسیر در بیت‌المقدّس [گرفتیم] ... روزبه‌روز ما توانستیم به هویّت خودمان، به قدرت خودمان آشنا بشویم.» ۱۳۹۶/۳/۳ بنابر‌این، «جنگ حقیقتاً آینه‌ی تمام‌نمای ظرفیّت‌های ملّت ایران بود.» ۱۳۸۴/۶/۳۱

درس چهارم: کارها را به مردم بسپاریم
یکی دیگر از مهم‌ترین درس‌های جنگ، تقویت مشارکت مردمی در عرصه‌های اجتماعی است. یکی از غفلت‌های زیان‌بار ابتدای جنگ که منجر به از دست دادن خرّمشهر شد، «طرز فکر غلطى بود که آن روز بر دستگاه اداره‌ى جنگ و اداره‌ى نیروهاى مسلّح حاکم بود. در آن روزها ... آن دستگاهى که سیاست جنگ و اداره‌ى جنگ با او بود، عقیده‌ى به اینکه نیروهاى مردمى قادرند دفاع کنند نداشت و موجب مى‌شد که امکانات به اینها نمى‌داد.» ۱۳۶۴/۳/۳ این در حالی است که «کار وقتی دست مردم باشد، وقتی استعدادهای مردمی و حضور مردمی میدان پیدا کند که وارد عرصه شود، این غفلتها پیش نمی‌آید.» ۱۳۹۰/۷/۲۱ لذا «بتدریج، عظمت نیروهای مردمی، خود را نشان داد.» ۱۳۸۱/۳/۱ تا جایی که «جنگ را مردم اداره کردند؛ مردم پای کار بودند.» ۱۳۹۰/۷/۲۰ نکته‌ی مهم‌تر اینکه «در دفاع مقدّس، برای حضور مردمی یک مدل‌سازی جدیدی انجام گرفت. نحوه‌ی حضور مردمی یک نحوه‌ی شگفت‌آوری است.» ۱۳۹۹/۶/۳۱ در این مدل جدید، اوّلاً «همه میتوانستند همکاری کنند، همه میتوانستند هم‌افزایی کنند ... بعد، در این حرکت دسته‌جمعی چه استعدادهایی ناگهان پیدا بشود.» ۱۳۹۹/۶/۳۱ «این مدل ابتکاری از حضور مردم همیشه میتواند مطرح باشد. امروز هم ما میتوانیم. اگر همّت بکنیم و با نگاه درست به مردم و مسائل نگاه کنیم، میتوانیم از این مدل استفاده کنیم.» ۱۳۹۹/۶/۳۱

درس پنجم: به جوانان میدان بدهیم
در دوران دفاع مقدّس، جوانان نقش مؤثّرتری ایفا کردند. «جنگ هشت‌ساله ... با همه‌ی این سختی‌ها این حُسن بزرگ را داشت که به جوان ایرانی نشان داد که قادر است، که میتواند، اگر اراده بکند و در یک میدانی وارد بشود، خواهد توانست بر رقیب و حریف خودش فائق بیاید.» ۱۳۹۵/۷/۲۸ مثلاً «جوانی از مجموعه‌ی یک روزنامه، که مشغول فعّالیّت مطبوعاتی است، برود جبهه و بعد از مدّت کوتاهی بشود مثلاً شهید حسن باقری، نابغه‌ی اطّلاعات جنگ!» ۱۳۹۹/۶/۳۱ «این مجموعه‌ی جوان ... جزو معجزات انقلاب در زمان ما است.» ۱۳۷۰/۱۱/۳۰ در حقیقت، «پایه‌گذاری امثال قاسم سلیمانی‌ها، در جنگ و در دوران دفاع مقدّس گذاشته شد.» ۱۳۹۹/۶/۳۱

درس ششم: معنویّتمان را تقویت کنیم
مهم‌ترین درس دفاع مقدّس تقویت اخلاق و معنویّت در زندگی است. از طرفی، «در دفاع مقدّس، عالی‌ترین فضایل اخلاقی بُروز کرد؛ هم فضایل اخلاقی، هم معنویّات و عروج معنوی و تعالی روحی.» ۱۳۹۹/۶/۳۱ از طرفی دیگر، «سبک زندگی اسلامی در رفتار رزمندگان ما و شهدای ما یک چیز برجسته‌ای است.» ۱۴۰۰/۸/۳۰ دفاع مقدّس «مظهری از برترین صفاتی است که یک جامعه میتواند به آنها ببالد و از جوانان خودش انتظار داشته باشد.» ۱۳۸۸/۶/۲۴ «آن حالات معنوی، آن گریه‌های نیمه‌شب، آن سحرخیزی‌ها، آن شور و عشق توحیدی، آن بی‌اعتنائی به زیورهای دنیوی، و در مواردی هم اتّصال به غیب؛ بعضی از این عزیزان، این جوانهای عارف ... در جبهه کارشان به جایی رسیده بود که آینده را میدیدند.» ۱۳۹۹/۶/۳۱

خلاصه‌ی درس‌های دفاع مقدّس
نکته‌ی پایانی اینکه شاید بتوان درس اصلی دفاع مقدّس را چنین خلاصه کرد که «دفاع مقدّس یک اصل را برای ملّت ایران ثابت کرد و آن اصل، این است که صیانت کشور و بازدارندگی کشور از دست‌اندازی دشمن با مقاومت به دست می‌آید نه با تسلیم؛ ... این احساس که باید مقاومت کرد، موجب شد که هم اطمینان و اعتماد به نفْس داخلی به وجود بیاید ــ یعنی در داخل، سیاسیّون کشور، عناصر فعّال کشور، فعّالان فرهنگی کشور، یک اعتماد به نفْسی پیدا کنند در همه‌ی قضایای گوناگونی که برای یک کشور پیش می‌آید و یک اطمینانی پیدا کنند ــ و هم به دشمن یاد داد که در محاسبات خودش قدرت داخلی ایران را به حساب بیاورد، مقاومت ایران را به حساب بیاورد.» ۱۴۰۱/۶/۳۰