موضوع پیشرفت علمی کشور بارها از سوی رهبر انقلاب مورد اشاره قرار گرفته و به زوایای مختلف این مسئله پرداخته شده است. بررسی محتوای نظرات ایشان در این موضوع نشان از منظومه‌ای فکری دارد که باید به دقت به کلیه‌ی زوایا و ابعاد آن توجه شود. در غیر این صورت ممکن است شاهد برداشت‌های ناقصی در حوزه‌ی نظر و عمل باشیم.

خوشبختانه رشد علمی و فناوری کشور در سال‌های اخیر، امیدهای زیادی در ارتباط با توسعه‌ی آتی کشور ایجاد کرده است. اما شاخص‌های اندازه‌گیری و محاسبه‌ی رشد علمی و فناوری کشور کدامند و این شاخص‌ها با چه دقت و جامعیتی با ما سخن می‌گویند؟

هم اکنون مهم‌ترین شاخصی که برای بیان رشد علمی و بعضاً رشد فناوری کشور به آن استناد می‌شود، تعداد مقالات علمی منتشر شده در مجلات علمی و پژوهشی است. اگرچه برخی معتقدند رشد چشمگیر مقالات منتشر شده از سوی محققان کشور در این مجلات، ناشی از عواملی نظیر افزایش قابل توجه دانشجویان تحصیلات تکمیلی در سال‌های اخیر و اجبار بخش قابل توجهی از ایشان برای چاپ مقالات، اصرار و اتقان آیین‌نامه‌ی ارتقای مرتبه‌ی اعضای هیأت علمی برای انتشار این‌گونه مقالات و سهولت انتشار مقالات در برخی رشته‌های فنی است، اما به هر صورت آمارهای موجود نشان از ظرفیت بالای استادان و دانشجویان و محققان ایرانی برای مشارکت در تولید و انتشار دانش است.

اما توجه به این نکته ضروری است که «تعداد انتشار مقالات»، تنها یکی از شاخص‌هایی است که در ارتباط با مقالات منتشرشده به کار می‌رود و شاخص‌های متعدد دیگری نیز برای نشان دادن میزان کیفیت مقالات، سطح کیفیت مجلات و چگونگی عملکرد محققان در این زمینه تدوین شده و در کشورهای مختلف از آنها استفاده می‌شود. برای مثال شاخص‌های متعددی تعریف شده است که بیانگر «میزان و چگونگی ارجاعات به مقالات» است. لازم است در این‌گونه شاخص‌ها نیز مقایسه‌هایی با سایر کشورها به ویژه کشورهای منطقه صورت گیرد تا بهتر بتوانیم در کنار کمیت، کیفیت مقالات خود را نیز قیاس کنیم.

همچنین سطح کیفی مجلات علمی-پژوهشی و مجلات I.S.I بسیار متفاوت است و طیف گسترده‌ای از مجلات عمیق و وزین تا مجلات بعضاً سطحی و کم‌بنیه را شامل می‌شود. بنابراین باید با احتیاط با آمارهای موجود مواجه شد.

پیشرفت علمی متکثرالوجوه است
از سوی دیگر شاخص‌های مربوط به مقالات، تنها بخش کوچکی از ده‌ها شاخصی هستند که برای مقایسه‌ی وضعیت علمی و فناوری کشورها به کار می‌آیند. علت آن است که توسعه علمی، فناوری و نوآوری در یک کشور آن‌قدر متکثر‌الوجوه و در عین حال با تأثیرات متعددی همراه است که نمی‌توان آن را در یک شاخص خلاصه نمود. به عنوان مثال شاخص‌هایی نظیر میزان اختراعات ثبت شده در داخل و خارج از کشور، تعداد نشان‌های تجاری ثبت شده در داخل و خارج کشور، میزان لیسانس‌ها و حق امتیازهای مبادله‌شده، میزان هزینه‌های تحقیق و توسعه بویژه در شرکت‌های بخش خصوصی، میزان تولید و صادرات کالاهای ساخته‌شده و کالاهای دارای ارزش افزوده‌ی بالا و کالاهای با فناوری برتر و میزان واقعی صادرات خدمات فنی و مهندسی. هر یک از این شاخص‌ها به‌نوعی بخشی از این ابعاد را پوشش می‌دهند. بنابراین برای اطمینان از برتری علمی و فناوری کشور در منطقه، باید وضعیت کشور در ارتباط با این‌گونه شاخص‌ها نیز با کشورهای رقیب بررسی و تبیین گردد. بدیهی است که مقایسه‌ی وضعیت کشور در این‌گونه شاخص‌ها با کشورهای منطقه و رقیب، اهمیتی کمتر از مقایسه‌ی شاخص‌های مربوط به تعداد مقالات علمی ندارد، چراکه شاخص‌های اخیر قرابت بیشتری با تأثیر ملموس دانش در زندگی مردم دارد. همان ارزشی که بارها از سوی رهبر انقلاب نیز مورد تأکید قرار گرفته است.

پیشرفت علمی و مسأله‌ی تجاری‌سازی
در عین حال باید دقت کرد که وزن و اهمیت این شاخص‌ها نیز یکسان نیستند. با توجه به این‌که رویکرد اصلی نظام علمی و فناوری کشور، حرکت در راستای تحقق اقتصاد دانش‌بنیان و رهاشدن از اقتصاد وابسته به نفت است، یقیناً شاخص‌هایی که بیانگر میزان موفقیت کشور در این زمینه هستند از اهمیت بیشتری برخوردار خواهند بود. این معنا را می‌توان در بیانات رهبر انقلاب نیز دریافت نمود؛ از جمله آن‌که «مسئله تجاری‌سازی خیلی مهم است. یافته‌های علمی و صنعتی باید بتوانند در کشور تولید ثروت کنند ... تا سال ۱۴۰۴ ما باید بتوانیم حداقل بیست درصد از درآمد کشور را از راه صنایع دانش‌بنیان و فعالیتهای تجاری دانش‌بنیان تأمین کنیم؛ یعنی از محل فروش محصولات علمی.»(بیانات در دیدار نخبگان جوان‌، ۸۹/۷/۱۴) بر این اساس انتظار می‌رود شاخص‌های ارزیابی مراکز علمی و تحقیقاتی کشور نیز ارتباط مستقیم و نزدیکتری با این حوزه برقرار کنند. به این ترتیب باید شاخص‌های مربوط به مقالات علمی را با توجه به این منظومه‌ی کلی بررسی نمود.

در کنار شاخص‌هایی که به تبیین وضعیت کشور در مقایسه با سایر کشورها می‌پردازند، ناچار از تعریف معیارها و شاخص‌های بومی و داخلی نیز هستیم. اهمیت این موضوع به‌ویژه در علوم انسانی بسیار بالا است. چراکه بنیان‌های معرفتی در بسیاری از بخش‌های علوم انسانی در جامعه‌ی ما، لزوماً با آنچه در سایر کشورها پذیرفته شده است همخوان و همراه نیست. لذا در این‌گونه موارد نمی‌توان لزوماً چشم به انتشار مقالات و آثار محققان داخلی در مجلات خارجی دوخت. این مسئله البته به معنای نفی ارتباط و تعامل علمی نیست. اما موضوع آن است که نباید همه‌ی راه‌ها را به مجلات خارجی ختم کرد. در این‌جا به‌طور خاص نیازمند شاخص‌های بومی و ملی هستیم.

اصل، حل مشکلات جامعه است
نکته‌ی دیگر این‌که نباید فراموش کنیم که برتری در این‌گونه شاخص‌ها، فرع ماجرا است. اصل، حل مشکلات حال و آینده‌ی کشور است. بیان بسیار صریح رهبر انقلاب در این زمینه راه‌گشا است: «تلاش خودتان را معطوف به نیازهای کشور کنید ... الان به ما گزارش میدهند که هفتاد درصد مقاله‌های علمی ما ناظر به نیازهای کشور نیست. نمیدانم چقدر این آمار دقیق است، اما به من اینجور گزارش میشود. این همه شما زحمت بکشید، مقاله‌ی علمی تهیه کنید، از این مقالات علمی سی درصد ناظر به نیازهای کشور باشد، هفتاد درصد نه! خب، انسان احساس خسارت میکند. باید صددرصد کار علمی، تلاش علمی، تهیه‌ی مقاله‌ی علمی ناظر باشد به نیازهای شما. شما با I.S.I هم بر این اساس همکاری کنید. آنجائی که مقاله‌ی مورد قبول I.S.I چیزی است که شما میتوانید در کشور از آن استفاده کنید، آن را دنبال کنید. ما معیار اساسی در دست داریم؛ معیار ما این است که کشور ما صدها خلل و مشکل و خلأ دارد، میخواهیم اینها را پر کنیم.»(بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در ششمین همایش ملی نخبگان جوان، ۹۱/۷/۱۲)

بر این اساس لازم است در سازوکارهای ارزیابی عملکرد دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و از جمله در آیین‌نامه‌ی ارتقای مرتبه‌ی اعضای هیأت علمی، تغییرات لازم و مقتضی با هدف تقویت انگیزه‌های استادان و دانشجویان و محققان برای شناسایی و حل مشکلات حقیقی کشور صورت پذیرد. مطمئناً چنانچه ملاک ارزیابی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی مبتنی بر میزان حل مشکلات حقیقی کشور طراحی شود، شاهد جهت‌گیری بیشتر این مراکز به این سمت خواهیم بود. در این صورت انتشار مقاله، نه تنها یک هدف، بلکه نتیجه‌ی طبیعی فعالیت‌های محققانه و عالمانه خواهد بود.