حضرت آیت‌‌الله خامنه‌ای در پیام به همایش بین‌المللی یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه‌ی علمیه‌ی قم، به بیان الزامات تحقق «حوزه پیشرو و سرآمد» پرداختند و تأکید کردند: «حوزه صرفاً یک مؤسّسه‌ی تدریس و تدرّس نیست، بلکه مجموعه‌ای از علم، و تربیت، و کارکردهای اجتماعی و سیاسی است.» ۱۴۰۴/۰۲/۱۷
رسانه‌ی KHAMENEI.IR در سلسله مطالب پرونده «حوزه پیشرو و سرآمد»، در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین احمد فرخ‌فال، مسئول دبیرخانه شورای عالی حوزه‌های علمیه، برخی از بایسته‌های «حوزه پیشرو و سرآمد» را تبیین کرده است.

رهبر انقلاب اسلامی بارها بر ضرورت پویایی و پیشرفت و تحول در حوزه‌ علمیه تأکید کرده‌اند و در پیام به مناسبت صدمین سالگشت تاسیس حوزه علمیه قم، عرصه‌هایی را برای پیشرفت حوزه برشمرده‌اند. به نظر حضرتعالی چگونه می‌توان به حوزه پیشرو نائل شد؟
آنچه در جهان امروز، خصوصاً جهان اسلام و عالم تشیع مطرح است، آن است که سطح علوم و سطح فرهنگ با سرعتی بسیار در حال پیشرفت است و وجود فضای مجازی و به‌خصوص هوش مصنوعی اقتضا می‌کند محافل علمی و فرهنگی خود را برای اقناع و سیراب‌کردن جامعه هدف آماده کنند. اگر حوزه علمیه که وظیفه حفظ دینداری جامعه را برعهده دارد، نتواند در عرصه هوش مصنوعی ورود کرده و پاسخگوی مطالبات باشد، نخواهد توانست وظایف جدی و سترگ خود را جامه عمل بپوشد.

بنابراین، رهبر معظم انقلاب به عنوان یک مرجع دینی و رهبری جامعه بر ضرورت تحول تأکید فرمودند و اگر این تأکید نبود، ممکن بود حوزه علمیه در بخشی از این زوایا و ابعاد دچار چالش جدی شود. بنابراین، هدف‌گذاری برای امور کلان حوزه لازم بود. همان‌طور که در سال‌های اخیر شاهد هستیم، موضوع تبیین و تبلیغ اولویت اول حوزه علمیه از سوی رهبر انقلاب قلمداد شده است. حوزه با وجود شخصیت‌های برجسته و تراز، متوجه ضرورت این تحول هستند و به دنبال تحقق آن گام برداشته‌اند.

رهبر انقلاب اسلامی در پیام به حوزه علمیه بر ویژگی‌هایی همچون «نوآور، بالنده، به‌روز، پاسخگوی مسائل نوپدید» تأکید داشتند؛ به نظر شما حوزه علمیه بخصوص در عرصه‌ی فقهی چگونه باید به مسائل نوپدید جامعه پاسخ دهد و نیازهای مخاطب امروزی در عرصه دینی را مرتفع کند؟
یکی از مباحثی که در حوزه‌های علمیه، خصوصاً بعد از پیروزی انقلاب، به صورت جدی مورد هدف قرار داده است، رشته‌ها و درختواره‌های دانشی است؛ مثلاً در بحث فقه معاصر تا جایی که بنده سراغ دارم، از حدود ۹ سال پیش این بحث در حوزه علمیه شروع شد و امروز، به خصوص در بانکداری، پول و طب، مانند فقه، پیوند به ثمر نشسته است. اکنون در بحث بانکی، معاملات روز و فقه طب، خروجی مجتهد داریم. زمانی در حوزه فقط نشریه مکتب اسلام داشتیم، ولی اکنون مراکز پاسخگویی به شبهات را به صورت گسترده داریم و در سطح کشوری به فعالیت می‌پردازند و خروجی خود را به جامعه عرضه می‌کنند.

در بحث ورود هوش مصنوعی به عرصه مناسبات علمی و فرهنگی روز، کارهای جدی لازم بوده و هست، و مرکز مدیریت حوزه علمیه قم و مرکز نور هم کارهای بزرگی در این زمینه انجام داده‌اند؛ زیرا اگر ما از این بستر به خوبی استفاده نکنیم، در سیستم اجتهاد سنتی ما اختلال جدی ایجاد خواهد شد. حدود ۲۰ سال پیش، بنده قصد داشتم یک کار پژوهشی انجام دهم و برای یافتن منبع، شش ماه وقت صرف شد؛ ولی اکنون برای چنین کاری، زمان کمی لازم است و این از فواید هوش مصنوعی و فضای مجازی است.

اگر ما از هوش مصنوعی در عرصه فقه جواهری و تراث شیعه استفاده نکنیم، حوزه عقب خواهد افتاد؛ الحمدلله در دوره نهم شورای عالی و دوره جدید مدیریت حوزه، به لطف خداوند، یک چشم‌انداز و افق روشنی را با رهنمودهای رهبر معظم انقلاب و مراجع شاهد هستیم و امیدوارم بتوانیم این مسیر را به درستی به پیش ببریم.

در پیام رهبر انقلاب به حوزه علمیه آمده است: «آنچه مهم است، آشنایی با فضای فکر و فرهنگ جامعه و ایجاد تناسب میان آورده‌های تبلیغی با واقعیّتهای فکری و فرهنگی در میان مردم بویژه جوانان است.» سؤال این است که حوزه علمیه چگونه می‌تواند با استفاده از امکانات روز، به نیازهای فکری و معرفتی جوان امروز پاسخ دهد؟
قشر جوان و فرهیخته و نوجوان جامعه ما با سرعت به سمت تکامل در حال حرکت است. با اقتضائاتی که هوش مصنوعی و فضای مجازی رقم زده است، حوزه باید سرعت تحولات خود را چند برابر کند؛ اگر استادان و نخبگان ما متناسب با این سرعت حرکت نکنند، جامعه مسیر خود را خواهد رفت و حوزه هم عقب می‌ماند.

امروز فضلای حوزه باید با استفاده از فناوری‌های روز و هوش مصنوعی، فعالیت‌ها و کارویژه‌های روحانیت را با نشاط، جامعیت و خلاقیت بیشتری به پیش ببرند؛ به شبهات پاسخ دهند و از این ابزارها هم استفاده کنند. ما باید بتوانیم اهداف حوزه را که همان اهداف شریعت است، پیش ببریم؛ حوزه مأمور پیشبرد فرهنگ دینی در بین مردم است و اگر از ابزار روز استفاده نکند، از جهت سرعت به جامعه هدف نخواهد رسید. باید لحظه به لحظه مجهز به ابزار پیشرفته روز باشیم و دولت و نظام اسلامی را هم کمک کنیم.

در مباحث اقتصادی و سایر عرصه‌ها، این حوزه است که باید فرهنگ دینی را وارد کند و الحمدلله دفتر فقه معاصر هم فعالیت خوبی در این زمینه دارد و مراکز علمی تبلیغی و همه نهادهای مرتبط با حوزه باید بتوانند پاسخگوی جهان با نشاط علمی و اسلامی، به خصوص جوانان و نوجوانان، باشیم. دشمنان با استفاده از ابزارهای روز، به‌خصوص هوش مصنوعی، درصدد تخریب و انحراف نسل‌های آینده هستند و ما باید با شناسایی این انحرافات، به تبیین مسیر صحیح پرداخته و نوجوانان و جوانان را به سمت مسیر درست هدایت کنیم.

این نکته در پیام رهبر انقلاب آمده است: «حوزه‌ی علمیّه برای حفاظت از اعتبار معنوی و وفاداری به فلسفه‌ی وجودی‌اش باید از مردم و جامعه و مسائل اساسی آن هرگز جدا نشود و جهاد را در همه‌ی گونه‌هایش در هنگام نیاز، وظیفه‌ی قطعی خود بداند.» تحلیل شما از جریانی که حوزه‌ی علمیّه را دچار وسوسه‌ی جدایی دین از سیاست و فعّالیّتهای اجتماعی می‌کند، چیست؟
همیشه در تاریخ اسلام ما مبتلا به این مباحث بوده‌ایم؛ سکولاریسم نه با این تعبیر، ولی در دوران خود پیامبر(ص) هم وجود داشته است؛ اینکه قرآن کریم فرموده است: «مُذَبْذَبینَ بَیْنَ ذلِکَ لا إِلى هؤُلاءِ وَ لا إِلى هؤُلاءِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللهُ‌ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبیلاً» (آیه ۱۴۲ سوره نساء) (آن‌ها افراد بى‌هدفى هستند که نه سوى این‌ها هستند، و نه سوى آن‌ها. [در واقع، نه در صف مؤمنان قرار دارند، و نه در صف کافران]. و هرکس را خداوند گمراه کند، راهى براى [نجات] او نخواهى یافت.) یعنی کسانی که هیچ دغدغه‌ای ندارند و سر خودشان را به زیر انداخته‌اند و ملتزم به لوازم دینی و فرهنگی نیستند و خود را از این مباحث آزاد می‌دانند. در دوره حاکمیت حضرت علی علیه‌السلام برخی در قبرستان بقیع اتاقی می‌ساختند تا خود را از جامعه جدا کنند و بگویند چون دنیا، دنیای خدعه است، ما هم باید خدعه کنیم؛ این‌ها حافظ قرآن هم بودند و خود را ایدئولوگ هم می‌دانستند؛ در بقیع اتاقکی برای خود ساختند و در برابر امیر مؤمنان علیه ‌السلام به اجتهاد در برابر نص روآوردند و گفتند تشخیص ما این است که مشارکتی در مباحث فرهنگی و دینی جامعه نداشته باشیم و در مسائل سیاسی هم دخالت نمی‌کنیم.

قبل از پیروزی انقلاب هم این مباحث بوده است و همه مانند حضرت امام خمینی(ره) فکر نمی‌کردند؛ امروز آن چیزی که غلبه دارد شخصیت‌های برجسته و طیف روحانیت جوان هستند که پیرو  مکتب اسلام سیاسی و امام و رهبر انقلاب هستند، البته همانطور که رهبر انقلاب فرمودند، مبنای ما جذب حدأکثری و دفع حدأقلی است. الحمدلله با رهنمودهای رهبر انقلاب و مراجع، حوزه علمیه برای حمایت از نظام و پاسخگویی به دشمنان فرهنگی و دینی آماده است و حامی مردم است. در دوره کرونا که ترس و وحشت در بین مردم ایجاد شده بود، حوزه یکپارچه به میدان آمد و مردم مطمئن باشند که حوزه پشتیبان فرهنگی و دینی و حتی خدماتی است و ما باید از خداوند بخواهیم ان‌شاءالله مقاومت اسلامی با عزت و صلابت پیش برود و محافل فرهنگی و علمی اعم از دانشگاه و حوزه یکپارچه مطیع رهبری هستند.

به نظر شما «حوزه پیشرو و سرآمد» چه نقشی در حوزه مسائل اجتماعی می‌تواند ایفا کند؟ به عبارت دیگر حوزه علمیه چگونه می‌تواند به روز و کارآمد در عرصه معرفتی ظاهر شود؟
اگر تحول در ابعاد مختلف جامعه دینی را مدنظر قرار ندهیم، خروجی ما منطبق با تحولات جامعه نخواهد بود و منجر به خلأهای فرهنگی، علمی و دینی خواهد شد. حرکتی که در سال‌های اخیر در حوزه علمیه در تنظیم درختواره دانشی رخ داد و ۴۰۰ رشته و زیرمجموعه تدوین شد، کارویژه‌های روحانیت هم که در ۲۰۰ مورد دیده شده است، متناسب با نیازهای جامعه هدف است. چشم‌انداز ۲۰ ساله و برش‌های ۵ ساله همگی در همین راستا است زیرا اگر آماده نشویم، دچار چالش جدی خواهیم شد.

هماهنگی نهادهای حوزوی در زیرمجموعه شورای عالی حوزه، حوزه را در راستای حل مسائل جامعه قرار می‌دهد. در ماه مبارک رمضان، با حمایت رهبر معظم انقلاب، تحول بزرگی در بحث تبلیغ ایجاد شد؛ یعنی اعزام ۱۵ هزار نفری طلاب تبدیل به اعزام ۳۸ هزار نفری شد و این نشان از آمادگی حوزه در این عرصه است و اینکه حوزه خود را برای کارهای جهادی آماده کرده است.

در پیام رهبر انقلاب، یکی از ابعاد حوزه‌ی علمیه به عنوان «مرکز تولید و تبیین اندیشه‌ی اسلام در باب نظامات اجتماعی؛ از نظام سیاسی و شکل و محتوای آن، تا نظامات مربوط به اداره‌ی کشور، و تا نظام خانواده و روابط شخصی، بر اساس فقه و فلسفه و منظومه‌ی ارزشی اسلام» برشمرده شده است؛ اهمیت توجه به بحث حکمرانی دینی و تربیت طلاب برای ایفای نقش سازنده در آن چه اهمیتی دارد؟
در بحث حکمرانی اسلامی، حرف اول و آخر همان حرف حضرت امام خمینی(ره) است؛ یعنی اگر بخواهیم ابعاد گسترده احکام و فقه اسلام ناب را عملیاتی کنیم، بدون حکمرانی اسلامی ممکن نیست. امام ولایت فقیه را مطرح کردند و استدلال‌های سترگ و جامعی در این باره ارائه فرمودند. اگر حکومت اسلامی نباشد، قضاوت اسلامی و الهی، حدود و دیات و حتی حج هم طبق نظر اسلام محقق نخواهد شد. ما اگر بخواهیم قضا و معاملات و عبادات و فرهنگ اسلامی و دینی مستقر شود، بدون حکمرانی اسلامی ممکن نیست.

اگر کسی بگوید ما می‌خواهیم بخشی از دین پیاده شود، خلاف قرآن است؛ فقهای ما این موضوع را اثبات کرده‌اند و البته امام خمینی(ره) پای کار آمدند و ایستادند و ما هیچ چاره‌ای جز استقرار حاکمیت اسلامی برای پیاده‌سازی احکام دینی نداریم. اگر این اتفاق افتاد، باید ملتزم به لوازم آن باشیم. نظام مقدس اسلامی بر همین اساس بنا گذاشته شده است؛ البته مدعی نیستیم که همه احکام و دستورات اسلامی در نظام ما محقق شده و انجام می‌شود، ولی این هدف و قصد وجود دارد و حرکت کلی نظام به این سمت است. از خداوند می‌خواهیم شر اشرار را به خود برگرداند و موانع برطرف شود و اسلامی را که امام خمینی(ره) دنبال آن بودند و رهبر عزیزمان به دنبال آن هستند، یعنی استقرار حاکمیت اسلام ناب محمدی در سایه نظام جمهوری اسلامی، محقق شود.