اقتصاد «بدون نفت» و «متکی بر علم و فناوری»، موضوعی است که در چند سال اخیر بارها از سوی رهبر انقلاب مورد تأکید قرار گرفته است. امروز نیز ایشان در دیدار با شرکت‌کنندگان در هشتمین همایش ملی نخبگان جوان در این‌باره گفتند: «ایران به‌جای تکیه بر درآمدهای نفتی باید با اتکای به نیروهای درونی و ذخائر روی زمین یعنی هوش و استعداد جوانان و تولید علم و دانش اداره شود که در این صورت هیچ قدرتی در دنیا قادر نخواهد بود اقتصاد کشور را به بازی بگیرد.» در همین رابطه، پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR گفتاری را از دکتر علی‌‌محمد سلطانی، مدیر دبیرخانه‌ی ستاد توسعه‌ی فناوری نانو پیرامون چگونگی ثروت‌آفرینی از چرخه‌ی علم‌ و فناوری منتشر می‌سازد. در حال حاضر محصولات نانویی از ارزش افزوده‌ی بسیار بالایی نسبت به محصولات غیرنانویی برخوردار است.

راه‌اندازی چرخه اقتصاد مبتنی بر علم
علم، حلقه­‌ای از یک چرخه است که تا وقتی حلقه­‌های بعدی کار نکنند، نمی­‌توانیم انتظار داشته باشیم این چرخه کار کند. هیچ جای دنیا به «علم» و یا حداقل «فناوری» به‌صورت یک موضوع مجزا از اقتصاد و جامعه نگاه نمی‌شود. حداقل باید بگوییم که در بخش زیادی از رشته­‌های علمی در کشور ما هنوز این چرخه ایجاد نشده است؛ یعنی ما هنوز چرخه‌ی اقتصاد مبتنی بر علم یا همان «اقتصاد دانش‌بنیان» را ایجاد نکرده‌ایم. ایجاد این چرخه هم الزاماتی دارد. شاید بگوییم الان دانشش در کشور ما وجود دارد، اما هنوز ما یک الگوی بومی امتحان‌شده برای این‌که بتوانیم نهضت نگاه اقتصادی به علم را به یک جریان تبدیل کنیم، در کشور نداریم. البته این نگاه اقتصادی به علم، نافی نگاه بشردوستانه به علم نیست؛ یکی از انگیزه­‌های اصلی در تولید علم و تبدیل آن به فناوری رفع نیازهای بشر است. منتها تأکید من به انگیزه‌ی درونی بشر برای رسیدن به منافع اقتصادی «خط مقدم علم» است.

در کشور ما نگاه­‌هایی که پژوهش و علم را با انگیزه‌ی اقتصادی دنبال کنند، خیلی وجود ندارد. در دانشگاه­‌ها و پژوهشگاه­‌ها کار علمی خیلی زیاد می­‌شود و کیفیتشان هم خیلی بالاست؛ نیروهای انسانی خیلی کیفی هم تربیت می­‌کنیم؛ ولی به دلیل این‌که اعتماد به نفس برای این‌که ما می­‌توانیم کار بزرگ‌تر از این انجام دهیم به اندازه‌ی کافی وجود ندارد، کارها معمولاً پس از یک دوره‌ی زمانی متوقف می­‌شوند و پژوهشگر سراغ کار دیگری می­‌رود. بنابراین تمرکز وجود ندارد. من ریشه‌ی این موضوع را اعتماد به نفس پایین و نداشتن بنگاه­‌های اقتصادی قوی می­‌دانم. بنگاه­‌های اقتصادی موجود ما به دلیل این‌که عمدتاً کارخانه‌های وارداتی هستند، نمی­‌توانند با دانشگاه و متخصصین ارتباط برقرار کنند. مسأله‌ی دیگر هم شاید این باشد که ما به بازارهای بین‌المللی به‌طور کامل وصل نیستیم و نمی­‌دانیم که دنیا الان چه نیازهایی دارد. درحالی‌که روش­‌های دنیا و محصولات مورد نیاز آن مرتب در حال تغییر است.

الگوی پیشرفت بومی در فناوری نانو
البته در برخی از حوزه‌های علم‌ و فناوری توانسته‌ایم کارها و حرکت‌های خوبی انجام دهیم و حتی به یک «الگوی بومی» هم که مخصوص به خودمان است دست پیدا کنیم. برای مثال، کشور ما امروز در «فناوری نانو» دارای یک الگوی پیشرفت بومی است؛ یک الگوی پیشرفت ایرانی که در طول ۱۰، ۱۲ سال گذشته ساخته شده است. مسأله‌ی مهم این است که بدانیم الگوی پیشرفت ساختنی است و نه نوشتنی؛ وقتی این الگو ساخته شد، بعد از آن باید مستند و منتشر بشود. من معتقدم برای پیشرفت کشور الگوهای خُرد زیادی وجود دارد که باید آنها را بیشتر در کشور ترویج کنیم تا باعث اعتماد به نفس مردم و جوان­‌ها بشود. الگوی پیشرفت نانو که گفتیم بومی و درون­‌زا است، از خارج از کشور گرفته نشده، اگرچه نگاه به بیرون داشته و از تجربیات کشورهای دیگر استفاده کرده و سیاست­‌گذاری‌های آنها را همواره مطالعه کرده است. اما این الگو به تدریج طی دهه‌ی گذشته ساخته شده است. این الگو از یک حداقلی شروع شد و در ادامه در قالب سیاست‌های جدی­‌تر خود را نشان داد.
نهضت ترویج ثروت‌آفرینی از علم و فناوری
خوشبختانه این تلاش‌ها مواجه شد با نهضتی که می‌توان آن را «نهضت ترویج ثروت‌آفرینی از علم و فناوری» نام نهاد و رهبر معظم انقلاب اولین‌بار در فروردین ۸۵ این مسأله را مطرح کردند. چون شعار اصلی ستاد فناوری نانو از بدو تأسیس «فناوری نانو برای تولید ثروت و بهبود کیفیت زندگی مردم» بود و آن نهضتی که ایشان شروع کردند، باعث شد این دیدگاه در کشور نهادینه شود و امروز شاهد این هستیم که دیگر در مجامع علمی ما، هدف اصلی از علم و پژوهش تولید ثروت است. البته هنوز کشور ما در ثروت‌آفرینی از پژوهش در مقیاس بالا موفق نبوده ولی بالاخره این کار شروع شده است.

در حال حاضر تعدادی از شرکت­‌های فعال منبعث از دانشگاه­‌ها را در حوزه‌ی فناوری نانو داریم که این شرکت­‌ها موفق شدند حدود ۲۵۰ محصول وارد بازار کشور کنند. گروهی از این محصولات، تجهیزات فناوری نانو هستند که ساخت این تجهیزات به صورت جدی در اعتماد به نفس متخصصان نانو نقش داشته است؛ یعنی تجهیزاتی که همواره وارد می­‌شد و تصور می‌شد که هیچ موقع در داخل کشور قابل ساخت نیست، در قالب برنامه­‌های فناوری نانو بیش از ۱۰۰ نوع از آنها در قالب حدود ۳۰ دسته در داخل کشور ساخته شدند و شرکت­‌هایی که هر کدام الان به‌طور متوسط حدود ۲۰ متخصص را به کار گرفته‌اند، در حال تولید این محصولات هستند.

بنابراین در ۱۰ سال گذشته چرخه­‌ای که از «ترویج فناوری بین مردم» شروع شده و در ادامه به «آموزش منابع انسانی»، «توسعه‌ی فناوری در قالب پژوهش­‌های دانشگاهی» و «تبدیل به شرکت­‌های دانش‌بنیان» رسیده است، در نهایت به «واحدهای صنعتی متقاضی کسب تکنولوژی» متصل شده است. یعنی در حال حاضر هم ظرفیت خلق فناوری‌های جدید در کشور ایجاد شده و هم ظرفیت انتقال فناوری به صنعت و جامعه و تا حدی هم ظرفیت تولید و بازار افزایش پیدا کرده است.

الهام‌بخشی الگوی فناوری نانوی ایران بر سایر کشورها
الگویی که ما در فناوری نانو ساختیم، اتفاقاً در خارج از ایران هم الهام­‌بخش شده است. حتی در مواردی مسئولین دیگر کشورها از ایران به‌عنوان الگوی خود در این فناوری نام می‌برند. الان کشور ما در مجامع بین‌المللی مانند سازمان بین‌المللی استانداردسازی (ISO) حضوری فعال دارد. کشورهای عضو در کمیته‌ی فنی فناوری نانو در سازمان جهانی استانداردسازی، پیشنهاد تدوین استاندارد می­‌دهند و خودشان متولی تدوین استانداردها هم می‌شوند و در چهارچوب یک فرایند مشخص آن را به تأیید کشورهای عضو می‌رسانند. نهایتاً آن استاندارد به‌عنوان یک استاندارد بین­‌المللی تصویب می­‌شود.

هم‌اکنون ایران جزء هشت کشوری است که استاندارد پیشنهاد داده و دو استاندارد به پیشنهاد ایران مصوب شده و یک پیشنهاد هم در حال تصویب است. این پیشنهاد آخر مربوط می­‌شود به تدوین شاخص­‌های مرتبط با فناوری نانو برای ارزیابی سیاست­‌ها و برنامه­‌ها. وقتی این پیشنهاد از طرف ایران مطرح شد، ابتدا کشورها از این‌که ایران پیشنهاددهنده‌ی این نوع استانداردها است، شک و تردید پیدا کردند، اما وقتی که توانمندی استدلال نمایندگان کشورمان را برای نیاز به این نوع استاندارد دیدند، اکثریت تأیید کردند که این استاندارد باید تدوین شود و تدوینش هم به کشور ما سپرده شد. این استاندارد از این جهت اهمیت دارد که کشورها در آینده باید بر اساس این استاندارد دستاوردهای کشورشان را با هم مقایسه کنند.

سفرای دیگر کشورها هم وقتی از دستاوردهای ما در فناوری نانو در نمایشگاه‌ها بازدید می­‌کنند، غالباً تعجب می‌کنند و عموماً اعتراف می‌کنند به این‌که برنامه­‌ریزی جدی شما سبب شده که جایگاه ایران در حوزه‌ی فناوری نانو صعود کند و ایران از این جهت قابل مقایسه با کشورهای همسایه‌ی خود نباشد.

قدرت ثروت‌آفرینی اقتصاد دانش‌بنیان
قدرت ثروت‌آفرینی دانش در مقایسه با منابع طبیعی مانند نفت و معادن بسیار متفاوت است. مثالی می‌زنم؛ یکی از محصولات ایرانی نانو که البته نمونه‌ی خارجی آن هم وجود دارد یک «نانو دارو» است که برای درمان سرطان استفاده می­‌شود. این دارو الان وارد بازار شده و بیش از دو سال است که در لیست بیمه قرار گرفته است. این دارو مواد نانو را در کپسول­‌هایی به نام «لیپوزوم» وارد کرده و به دلیل این‌که اندازه‌ی این لیپوزوم‌ها در حدی است که می­‌تواند وارد سلول­‌های بدن شود و هدفمند در جای خودش باز شود اثرگذاری دارد. وقتی این محصول وارد کشور می­‌شد، نمونه‌ی غیرنانویی ۴۰ دلار و نمونه‌ی نانویی آن ۷۰۰ دلار بود! این نکته ارزش افزوده‌ی بسیار بالای یک محصول نانو نسبت به محصول غیرنانو را نشان می­‌دهد. ما در اغلب محصولات مبتنی بر فناوری نانو چنین شرایطی داریم.

یک مثال دیگر بزنم؛ بعضی شرکت­‌های ایرانی که محصولات کامپوزیتی یا به عبارت ساده­‌تر قطعات پلاستیکی مثل لوله را می‌ساختند، از افزودنی­‌هایی که با مواد نانوی ساخت داخل تهیه شده بود استفاده کردند. حداقل چهار شرکت از آنها وجود دارند که سودی که از این محصولات به‌دست می‌آورند، نسبت به قبل از به‌کارگیری ماده‌ی نانو خیلی بیشتر شده است. این سود باعث می­‌شود تا انگیزه‌ی شرکت‌های صنعتی برای سرمایه­‌گذاری در تحقیق و توسعه‌ی نانو بیشتر شود.

بنابراین ما، هم در توسعه‌ی محصولات جدید و هم در بهبود محصولات موجود، شاهد ثروت­‌آفرینی فناوری نانو هستیم. پیش‌بینی شده که طی سال‌های آینده حجم اقتصادی بازار فناوری نانو در دنیا به چندین تریلیون دلار برسد. یا گفته می‌شود که ۵۰ درصد داروها، ۱۰۰ درصد کاتالیست­‌ها و بسیاری از مواد اولیه در سال‌های آتی نانویی خواهند بود.

تأثیر علم و فناوری بر بهبود کیفیت زندگی
البته ما باید در فرایند توسعه‌ی فناوری کشورمان، شرکت­‌های بزرگ و شرکت­‌های نوپا را در کنار هم و با نقش مکمل یکدیگر قرار دهیم. افرادی که در دانشگاه روی خط مقدم علم کار می­‌کنند، لزوماً همان‌هایی نیستند که این چرخه را ادامه می­‌دهند و علم را به فناوری و فناوری را به محصول و محصول را به ثروت تبدیل می­‌کنند. حلقه‌های بعدی، شرکت‌های بزرگ‌تر و سرمایه­‌گذاران هستند. ما باید در سیاست­‌های اقتصادی کشور، اهمیت بالایی به نوآوری بدهیم. عموماً آن چیزی که در دنیا باعث تولید ثروت می­‌شود، بنگاه­‌های بزرگ اقتصادی هستند که از دستاوردهای دانشگاه استفاده می­‌کنند. ما متأسفانه این بنگاه­‌ها را نداریم و یکی از موانع اصلی‌مان همین است.

سیاست‌گذاران علم و فناوری ما نباید فکر کنند که مسائل این عرصه فقط در دانشگاه­‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان و وزارت‌خانه‌هایی مثل علوم و بهداشت خلاصه می­‌شود؛ خیلی از مسائل مربوط به علم و فناوری زیرشاخه‌ی صنعت و اقتصاد است. ما موارد متعددی داریم که وزاتخانه­‌ها و سازمان­­‌ها باید در حوزه‌ی علم و فناوری نقش­‌آفرینی کنند. ما الان که در حال آغاز تدوین برنامه‌ی ششم توسعه هستیم، باید در بخش اقتصادی، «نوآوری» و «علم و فناوری» را ببینیم. نباید فقط یک بخشی به نام علم و فناوری داشته باشیم و آن را تکلیف وزارت علوم و بهداشت بدانیم. در مسائل حوزه‌ی علم و فناوری مخصوصاً در شرایط جاری کشور، باید بیشتر به مسأله‌ی تجاری‌سازی و تبدیل فناوری به محصول نقش‌آفرینی شود. در نهایت همه‌ی این‌ها باید بر بهبود کیفیت زندگی مردم نیز تأثیرگذار باشد. در سیاست­‌گذاری فناوری نانو، تولید ثروت و بهبود کیفیت زندگی مردم دیده شده است؛ یعنی باید توسعه‌ی این فناوری متعهد به ارتقای کیفیت زندگی و تولید ثروت باشد.