تحول به‌طور معمول، معنی تغییر و تکامل را به اذهان متبادر می‌کند که هم بار مثبت و هم منفی دارد، اما تحول در آموزش و پرورش همواره بار مثبتی به همراه دارد. منظور از تحول بنیادین در آموزش و پرورش، تغییر و تحول در محتوا و نیروی انسانی است. این تحول باید شاخص‌هایی نیز داشته باشد. بر این اساس لازم است بخش‌های نیازمند تغییر و تحول در نظام آموزش و پرورش را شناسایی نمود.

طرح تغییر نظام آموزشی مثل نظام جدید سالی-واحدی و برخی تغییرهای محتوایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ‌از جمله تحول‌هایی است که در آموزش و پرورش رخ داده است، اما نباید تصور نمود که با تغییرهایی در محتوا و شکل، چنین تحول اساسی اتفاق می‌افتد. البته برای ایجاد تحول‌های اساسی باید بخشی از اصلاحات مطلوب در گذشته را حفظ کرد. ضمن اینکه این تحولات باید در راستای فرهنگ دینی و هم‌سو با قانون اساسی و منطبق با برداشت‌های انقلاب اسلامی ‌باشد.

تغییر و تحول در آموزش و پرورش را باید متکی بر فهم و عقلانیت و هم‌سو با قانون اساسی و بنیادهای انقلاب، دیدگاه‌های امام راحل و مقام معظم رهبری تبیین کرد. باید به دستاوردهای جهانی در عرصه‌ی آموزش و پرورش نیز توجه و از فناوری‌های نوین این عرصه هم استفاده برد. استفاده از آموزش‌های مجازی از جمله راهکارهای تحولی در نظام آموزشی است. مثلاً باید به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی نمود که دانش‌آموزان مجبور نباشند هر روز به مدرسه بروند. ممکن است به دلایلی مانند اپیدمی ‌یک بیماری خطرناک، مدارس تعطیل شود. در این زمان چه‌بسا می‌توان از آموزش‌های مجازی و ارتباط مجازی با معلمان و حتی تدریس از صدا و سیما به‌عنوان فناوری‌های روز بهره گرفت.

لازم است که برای شناسایی بخش‌های نیازمند تغییر و تحول و مبدأ و مقصد آن، از صاحب‌نظران و خبرگان و اساتید فن کمک گرفت. باید از کسانی که در رشته‌های علوم تربیتی، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و متخصصان ترکیبی را ایجاد نمود که در تدوین و تدریس مواد درسی و فلسفه‌ی تعلیم و تربیت صاحب‌نظر هستند. در این صورت است که تغییرها در بهترین و کارآمدترین شکل خود انجام خواهد گرفت.

برای ایجاد تحول در مجموعه‌ی کشور، باید تغییر را از آموزش و پرورش آغاز کرد. با تحول در آموزش و پرورش که می‌توان در همه‌ی کشور را متحول کرد، زیرا عموم جامعه در دو نهاد آموزش و پرورش و آموزش عالی تربیت شده‌اند و رشد یافته‌اند. آموزش و پرورش پیش‌نیاز آموزش عالی است.

ایجاد تحول در آموزش و پرورش ضروری است، اما باید برای آن راه‌کار و نقشه‌ی راه مشخص داشت. تحول و تغییر را باید از راهکارهای امکان‌پذیر پیش برد وگرنه معضلاتی را در پی خواهد داشت. راهکارهای متعددی برای ایجاد تغییر و تحول در آموزش و پرورش وجود دارد که عملیاتی کردن آنها نیازمند استفاده از یک گروه کاری توانمند است. شورای عالی آموزش و پرورش در این زمینه نقش مهمی‌ دارد و به عنوان بازوی قدرتمند وزیر آموزش و پرورش عمل می‌کند.

تشکیلات اداری نیز به عنوان بدنه‌ی سنگین آموزش و پرورش، نقش مؤثری در ایجاد تحول بنیادین در این سازمان عظیم دارد. اگر میل به تحول در این بدنه نباشد، هیچ تغییری ایجاد نخواهد شد. از این رو در جایگاه‌های مهم آموزش و پرورش، مثل ادارات کل و معاونت‌ها، باید کسانی فعالیت کنند که ذهنشان تحول‌گرا باشد. بدنه‌ی آموزش و پرورش باید در ایجاد تحول بنیادین همراهی کند. در همین راستا توجیه نیروهای بدنه نسبت به تحول ضروری است. همچنین والدین و دانش‌آموزان را نیز باید توجیه نمود. باید تغییرها توسط کسانی پدید آید که میل به تغییر و تحول دارند. اگر این بدنه همراه شود، گام‌های مؤثرتری برداشته خواهد شد.

نیروی انسانی در آموزش و پرورش حرف نخست را می‌زند. جایگاه معلمی‌ جایگاه رفیعی است. معلم ویژگی‌ها و شاخص‌هایی دارد که در فرهنگ ایرانی و اسلامی ‌مورد توجه قرار گرفته است؛ ایمان، آگاهی، تعهد، مهربانی و رفتار صمیمی‌ از جمله خصوصیاتی است که ابن‌سینا برای معلم لازم دانسته است. معلمانی که با انگیزه و اشتیاق معلمی ‌و عشق و علاقه، به آموزش و پرورش راه می‌یابند، میل و توانمندی و علاقه‌ی لازم برای تحول را دارند. معلمان متخصص، متعهد و معتقد به بنیان‌های انقلاب اسلامی‌ و علاقمند به تحول و دارای ذهن پویا، می‌توانند بسیاری از مشکلات و نیازهای آموزش و پرورش را برطرف کنند.
متقابلاً معلمی‌ که خلاق نیست، نمی‌تواند به تغییر بیندیشد. معلم خلاق به تغییر مثبت علاقه دارد و از این رو به دنبال یافتن شیوه‌های نوین تدریس و محتوای نوین است و برای دست‌یابی به اطلاعات روز و آشنایی با روش‌های ابداعی معلمان دنیا پژوهش و جست‌وجو می‌کند. هم‌چنین لازم است که دانش معلمان را نو و روزآمد نمود؛ وقتی مثلاً معلم‌ در کلاس به شاگردانش می‌گوید دیشب کتابی می‌خواندم که فلان نکته را داشت، در دانش‌آموزان ایجاد انگیزه می‌کند و اشتیاق به دانستن و کتاب‌خوانی را در آن‌ها برمی‌انگیزد.

علاوه بر موارد فوق، لازم است که یک بازوی علمی‌ کارآمد از هیأت علمی دانشگاه‌ها به‌عنوان مشاور نظام آموزش و پرورش، هم‌کاری مستمر داشته باشد. حتماً پژوهش‌ها باید پیش از ایجاد تغییرها انجام شود. از این رو بودجه‌ی پژوهش در جای غیر ضروری هزینه نشود. همکاری صاحب‌نظران دانشگاهی و سطوح عالی دانشگاه‌ها و وزارتخانه‌ها می‌تواند موجب دست‌یابی به دیدگاه‌های مطلوبی در زمینه‌ی تحول گردد. باید تحول‌های نظام‌‌های آموزشی دنیا را به‌طور دقیق مطالعه و تحقیق نمود و موفق‌ترین و نزدیک‌ترین روش‌های آن‌ها با تعالیم و آموزه‌های دین اسلام را انتخاب کرد و مواردی از آن را در نظام آموزشی اسلامی و انقلاب انقلاب اسلامی به کار گرفت.

* عضو هیأت علمی ‌و رئیس دانشکده‌ی علوم انسانی دانشگاه تربیت‌مدرس